Ēriks Božis / LCCΑ
Από το 2009 που ιδρύθηκε, το φεστιβάλ σύγχρονης τέχνης Survival Kit, έχει εξελιχθεί σε ένα από τα μεγαλύτερα events στη Βαλτική, με πάνω από 10.000 επισκέπτες κάθε χρόνο. Διοργανώνεται από το Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης της Λετονίας (LCCA) σε διαφορετικά κάθε φορά άδεια κτίρια της Ρίγας και εστιάζει σε φλέγοντα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα, αναζητώντας, όπως υπονοεί και ο τίτλος του οδηγίες επιβίωσης μέσω της τέχνης. Η 13η έκδοση του φεστιβάλ που εγκαινιάστηκε στις 3/9 και διαρκεί ως τις 16/10, με τη συμμετοχή 33 σημαντικών διεθνών καλλιτεχνών, έχει ως αφορμή την περίοδο της Σοβιετικής κατοχής στη χώρα και τη λογοκρισία που είχε επιβληθεί στους ανθρώπους του πολιτισμού, αλλά και τη λεγόμενη "Τραγουδιστική επανάσταση” που οδήγησε στην ανεξαρτησία της. Ένα θέμα που μετά την κήρυξη του πολέμου της Ρωσίας ενάντια στην Ουκρανία αποκτά μια διαφορετική βαρύτητα. Μιλήσαμε με την Ηλιάνα Φωκιανάκη, ιδρύτρια του χώρου τέχνης State of Concept Athens και ανεξάρτητη επιμελήτρια, η οποία υπογράφει φέτος την επιμέλεια του φεστιβάλ για το ποιό είναι το μικρό πουλί που πρέπει να πιαστεί (The Little Bird Must Be Caught), κατά τον τίτλο της 13ης διοργάνωσης, τη συγκυρία του πολέμου και το σκεπτικό της έκθεσης, όπου ο ήχος παίζει, όπως και στην ιστορία της χώρας, καθοριστικό ρόλο.
"Γνώριζα συγκεκριμένα πράγματα για την σκηνή της Λετονίας πριν με καλέσουν να δω την προηγούμενη έκδοση του Survival Kit ώστε να καταθέσω πρόταση. Μετά την πρώτη μου επίσκεψη υπήρχαν πολλά ερεθίσματα, αλλά κυρίως ένας από τους χώρους της έκθεσης, το σπίτι του ποιητή Ojars Vacietis, όπου και συγκινήθηκα από την φιλοξενία των Λετονών, μου χάρισαν ένα βιβλίο ποιημάτων του στα αγγλικά. Έτσι διαβάζοντας το ποίημα "Το μικρό πουλί πρέπει να πιαστεί” εμπνεύστηκα την έκθεση και κατέθεσα την πρόταση βασιζόμενη στο θέμα του ποιήματος, που ήταν ενάντια στη λογοκρισία του Σοβιετικού καθεστώτος την δεκαετία του 70 που βίωνε ο ίδιος και άλλοι άνθρωποι του πολιτισμού. Ήταν επίκαιρη και έγινε ακόμα πιο επίκαιρη με τον πόλεμο που ξέσπασε 4 μήνες αργότερα. Σε σχέση με την έρευνα μετέπειτα, αυτή ήταν μια διαδικασία πολύμηνη μέχρι να καταλήξουμε στην λίστα εικαστικών τον Απρίλιο, μην ξεχνάμε και τον πόλεμο ο οποίος καθυστέρησε διαδικασίες, αλλά ήμουν εξαιρετικά τυχερή, μια φανταστική ομάδα με ανθρώπους που κατεύθυναν τις ερωτήσεις μου, μου έστελναν υλικό κτλ."
Η επιμελήτρια εστίασε ιδιαίτερα στην περίοδο μετά την Περεστρόικα και την "Τραγουδιστική επανάσταση”, τις μουσικές δηλαδή διαμαρτυρίες που με επίκεντρο τοπικά φεστιβάλ τραγουδιού και χορού άρθρωσαν το αίτημα της ανεξαρτησίας των χωρών της Βαλτικής στα τέλη της δεκαετίας του ‘80. Σημείο αναφοράς για την αρχή της ελευθερίας αποτέλεσε το λεγόμενο "The Baltic Way”, μια επιτελεστική, συλλογική ειρηνική διαμαρτυρία το 1989, όπου δύο εκατομμύρια άνθρωποι ένωσαν τα χέρια τους φτιάχνοντας μια πρωτοφανή ανθρώπινη αλυσίδα 600 χιλιομέτρων ενώνοντας τις πρωτεύουσες της Βαλτικής. Ειδική αναφορά στο "μικρό πουλί πρέπει να πιαστεί” γίνεται και στα χαρακώματα του 1991, τα οποία έφτιαξαν οι κάτοικοι, αντίστοιχα με αυτά που είδαμε σε πλατείες της Ουκρανίας τα τελευταία χρόνια, όπως επισημαίνει η Φωκιανάκη, φωτογραφίες από τα οποία παρουσιάζονται στην έκθεση παράλληλα με τα σύγχρονα έργα των εικαστικών σε συνεργασία με το Μουσείο Χαρακωμάτων της Ρίγας.
Ποιός είναι ο ρόλος της μουσικής στην έκθεση;
Δεν είναι η μουσική όσο το ακουστικό στοιχείο εν γένει, ή η απουσία αυτού. Η γλώσσα, η μουσική, η σιωπή, ο ήχος από μια βόμβα, όλα αυτά είναι κομμάτια της έκθεσης.
Η έκθεση διαπραγματεύεται και αναδεικνύει τον ρόλο του ήχου στην τέχνη και στην σχέση της με την δημοκρατία. Ο τίτλος της ‘Το μικρό πουλί πρέπει να πιαστεί’ εστιάζει στο πώς ο ήχος, η μουσική, η φωνή, ο ήχος, η εκφορά του λόγου αλλά και η σιωπή, έπαιξαν ρόλο σε όλη την ανθρώπινη ιστορία στον καθορισμό, τη σήμανση, τη διαμόρφωση και τον χαρακτηρισμό ιστορικών στιγμών χειραφέτησης: ενέργειες κατά της καταστολής και του αυταρχισμού, η σχέση του ήχου με ελευθερία του λόγου, η δύναμη της φωνής και ο ρόλος του ηχητικού στην αντίσταση, την επανάσταση και την αυτοδιάθεση. Τα έργα που παρουσιάζονται συζητούν, εξετάζουν και πραγματεύονται, τον ρόλο της τέχνης σε ιστορικούς και σύγχρονους τρόπους αυτοδιάθεσης, την αντίσταση με έμφαση στη μουσική και το ηχητικό ως μορφές ειρηνικής διαμαρτυρίας, τις δηλωτικές χειρονομίες και τη συλλογική απόδοση.
Αυτές οι έρευνες στοχεύουν να συνδεθούν περαιτέρω με τον απόηχο της παγκόσμιας πανδημίας, που άλλαξε τα ηχητικά τοπία μας και έκανε αισθητό τον ρόλο του ήχου όταν η επιβράδυνση του κόσμου σήμαινε μια νέα, μουδιασμένη σιωπή. Ταυτόχρονα, κατέστησε σαφές ότι ακόμη και σε περιόδους κρίσης υγείας, η αδικία δεν μπορεί να φιμωθεί, όπως καταδεικνύεται από το παγκόσμιο κίνημα του Black Lives Matter που γέμισε τους δρόμους, τα αυτιά και τα μυαλά με συνθήματα για την ελευθερία, την ισότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη, την παγκόσμια εκδηλώσεις ενός αναβιωμένου περιβαλλοντικού κινήματος, που μας έκαναν να ακούσουμε πέρα από την ανθρωποκεντρική προοπτική του κόσμου, και τις πρόσφατες πορείες αλληλεγγύης για τον λαό της Ουκρανίας σε αντιπολεμικές διαδηλώσεις σε όλο τον κόσμο.
Πώς οι καλλιτέχνες στην έκθεση ασχολούνται με τη σύγχρονη γεωπολιτική συνθήκη στην Ευρώπη;
Υπάρχουν πάρα πολλά έργα τα οποία σχετίζονται με την παρούσα συνθήκη του πολέμου, και φυσικά λόγω ότι η Λετονία είναι κράτος που υπήρξε υπό Σοβιετικό καθεστώς, εδώ τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά στο πως βιώνονται από τον μέσο πολίτη. Και άρα δεν μπορούσε μέρος της έκθεσης να μην αναφέρεται σε αυτό. Από έργο του Ουκρανού Mykola Ridnyi για τον πόλεμο στο Donbass το 2014, την έρευνα των Forensic Architecture για εγκλήματα πολέμου της Ρωσίας τώρα στην Ουκρανία, αλλά και άλλα έργα που υποδεικνύουν τον ρατσισμό που αυξάνεται στην Ευρώπη, όπως τα έργα των Rojava Film Commune και του Anton Vidokle, που συζητούν πολιτιστικές κληρονομίες της Μεσοποταμίας ως αντίσταση στον Ερντογάν από την μια ή την απαγόρευση γλώσσας ως καταπίεση από την άλλη.
Το θεωρητικό υπόβαθρο της έκθεσης πατά στη ιδέα του ναρκισσιστικού αυταρχικού κρατισμού που έχεις προτείνει. Μίλησέ μας περισσότερο γι αυτό.
Η έρευνα μου που έχει δημοσιευτεί το 2018 βασίζεται επάνω στο έργο του Νίκου Πουλαντζα σε σχέση με τον αυταρχικό κρατισμό από κείμενα του την δεκαετία του 70 όπου έβλεπε μετά το τέλος των δικτατοριών της Ευρώπης μια νέα συμπεριφορά του κράτους, το οποίο στερούσε μικρές ελευθερίες από τους πολίτες του. Φυσικά όλα αυτά γράφονταν πριν καν ξεκινήσει το τέρας της παγκοσμιοποίησης, αλλά ο Πουλαντζάς είναι μια εξαιρετική περίπτωση στοχαστή προφητικός σχεδόν θα έλεγα… Μετά το 2016 και με την άνοδο ή και επικράτηση πολιτικών όπως ο Τραμπ, ο Μπολσονάρου και ο Όρμπαν και ο Ερντογάν αντίστοιχα, καθώς ο κόσμος ολόκληρος χαρακτηρίζεται από μια στροφή προς τα δεξιά, εθνικιστές και ρατσιστές πολιτικοί αναλαμβάνουν την εξουσία στην τοπική και εθνική πολιτική, ένα φαινόμενο που εξαπλώνεται σαν ιός. Το βιώνουμε και στην Ελλάδα. Καθώς αυτό εκδηλώνεται με μη διαχειρίσιμο ρυθμό, έκανα μια θλιβερή συνειδητοποίηση: σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις εκλέγονται και άρα διαφέρουν με αυτό που αναγνωρίζουμε ως αυταρχικό καθεστώς. Τούτου λεχθέντος, τα μέσα με τα οποία εκλέγονται μπορούν να εξεταστούν και να πούμε πολλά για αυτά και το πόσο θεμιτά είναι. Κατά τη διάρκεια του σκανδάλου γύρω από την Cambridge Analytica, μια θυγατρική εταιρεία του πολυεθνικού Ομίλου SCL, προέκυψαν στοιχεία ότι η Analytica "βοηθούσε και υποστήριξε την πώληση της δημοκρατίας κάτω από το ποτάμι" παρεμβαίνοντας στο δημοψήφισμα για το Brexit καθώς και στις εκλογές στις ΗΠΑ, τη Βραζιλία και τη Μιανμάρ, μεταξύ άλλων. Είναι χρήσιμο να επαναδιατυπωθεί αυτό το επαναλαμβανόμενο μοτίβο δημοκρατικά εκλεγμένων αυταρχικών προσωπικοτήτων —που ήρθαν στην εξουσία με τη βοήθεια θεσμών και πολυεθνικών— έναντι των εννοιών του κράτους και της κρατικής εξουσίας στην τρέχουσα παγκοσμιοποιημένη, νεοφιλελεύθερη εκδοχή της. Αντιμετωπίζουμε ένα νέο πρότυπο συμπεριφοράς του κράτους ή μια νέα μορφή συνολικά; Και ποιος είναι ο ρόλος της τέχνης μέσα σε αυτό; Ειδικά όταν η σύγχρονη τέχνη και η αγορά της στηρίζεται από ολιγάρχες φίλους του Πούτιν π.χ. Θεωρώ πως ναι όντως αντιμετωπίζουμε μια νέα μορφή εξουσίας, την οποία ονομάζω ναρκισσιστικό αυταρχικό κρατισμό. Περισσότερα σχετικά με αυτό στις δημοσιεύσεις μου στα αγγλικά.
Πώς βλέπεις το ρόλο των ιδρυμάτων σύγχρονης τέχνης μέσα σε αυτό το περιβάλλον;
Θεωρώ ότι η τέχνη έχει παραγίνει διακοσμητική και αόριστη τα τελευταία χρόνια και πάντοτε προτιμώ τις πρακτικές που ασχολούνται με καίρια κοινωνικοπολιτικά ζητήματα, νομίζω αυτό φαίνεται και από την διαδρομή του State of Concept Athens στην πόλη εδώ και μια δεκαετία. Έτσι αντιλαμβάνομαι και τον ρόλο του ινστιτούτου σύγχρονης τέχνης, να συνομιλεί με την κοινωνία και την εξουσία και να την καθρεφτίζει. Φυσικά δεν μπορεί να γίνεται αυτό πάντοτε κατά μέτωπο, μπορεί να είναι πιο ασαφής αυτός ο διάλογος, αλλά όταν δεν υπάρχει καν, είναι απογοητευτικό. Τα μουσεία στην Ευρώπη ως κρατικοί θεσμοί έχουν υιοθετήσει πλήρως αυτή τη φιλοσοφία, μιλούν για τις επιπτώσεις του νεοφιλελευθερισμού π.χ. αλλά εδώ δυστυχώς θεωρείται ακόμα ταμπού, πιστεύω όμως πως με τις νέες αλλαγές στις θέσεις των μουσείων της χώρας, έρχονται νέοι άνθρωποι με πολύτιμη εμπειρία να το αλλάξουν αυτό.
