Εστιάζοντας σε αθέατες ή αποσιωπημένες ιστορίες και κοινότητες που δεν εντάσσονται εύκολα στις κυρίαρχες αφηγήσεις, οι Latent Community (Σωτήρης Τσιγγάνος και Ιώνιαν Μπισάι) έχουν πλέον να επιδείξουν μια ξεχωριστή πορεία σε ένα σχετικά υποεκπροσωπούμενο πεδίο της τοπικής εικαστικής παραγωγής που συνδυάζει ερευνητικά και εννοιολογικά εργαλεία, κοινωνικοπολιτικό προβληματισμό, κινούμενη εικόνα, ήχο και συμμετοχικές πρακτικές. 'Εχοντας βάλει στο φακό τους από τους συγγενείς των επίσημων θυμάτων της τραγωδίας του Οτράντο, ένα ορόσημο για την αλβανική μετανάστευση, μέχρι την κλιματική δικαιοσύνη μέσα από το πρίσμα της Μεσογείου.
Αφορμή για μια εφ όλης της ύλης συζήτηση για τη δουλειά τους αποτέλεσε η έκθεση των Latent Community "Άβατο" που παρουσιάζει το Ερευνητικό Κέντρο MOHA και η Πρωτοβουλία για τις Δημόσιες Ανθρωπιστικές Επιστήμες Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (SNFPHI) στο Πανεπιστήμιο Columbia στο Μουσείο Μοχάμετ Άλι στην Καβάλα και εστιάζει στις σκέψεις των Μαύρων κατοίκων του χωριού 'Άβατο στη Θράκη σχετικά με την ταυτότητα και την ιστορία τους, η οποία συχνά ανάγεται στο δουλεμπόριο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επίσης, η συμμετοχή στους στην έκθεση "In A Bright Green Field” που παρουσιάζει το Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ και το New Museum της Νέας Υόρκης, σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη, στο Μουσείο Μπενάκη Πειραιώς.
Ποια είναι τα όρια της εκπροσώπησης όταν μιλάμε για κοινότητες που έχουν ιστορικά παραμεριστεί ή παρερμηνευτεί; Πώς αφηγούμαστε χωρίς να επιβάλλουμε ερμηνείες; Πώς αντιλαμβάνονται οι ίδιοι το αίσθημα του "ενδιάμεσου", της συνεχούς διαπραγμάτευσης του ανήκειν; Όπως μας λένε οι ίδιοι εκείνο που τους ενδιαφέρει "είτε μέσα από μορφές τεκμηρίωσης, είτε μέσα από πιο άυλες, οπτικές και ηχητικές χειρονομίες, είναι η δυνατότητα μιας τέχνης που δεν αναπαριστά απλώς τον κόσμο, αλλά βρίσκεται σε διαπραγμάτευση μαζί του. Μιας τέχνης που δεν επιδιώκει να "εκπροσωπήσει", αλλά να σταθεί δίπλα. Που αναζητά το πολιτικό όχι στη δήλωση, αλλά στη μορφή της σχέσης, στον ρυθμό, στον τόπο, στη σιωπή”.
Πώς ξεκίνησε το έργο 'Άβατο και το ενδιαφέρον σας για τη συγκεκριμένη κοινότητα;
"Αντί να προσεγγίσουμε την αποικιοκρατία ως ένα αποκλειστικά δυτικό φαινόμενο, προσπαθήσαμε να εξετάσουμε πώς αποικιακές λογικές (ιεραρχήσεις, διακρίσεις, εκμετάλλευση, εκτοπισμός) αναπαράγονται ή μεταλλάσσονται μέσα σε μετα-οθωμανικά και μετα-εθνικά συμφραζόμενα".
Το εικαστικό ερευνητικό πρότζεκτ AVATO (2019-ongoing) ξεκίνησε μέσα από τη συνεχή μας ενασχόληση ως Latent Community με αθέατες ή αποσιωπημένες ιστορίες και κοινότητες που δεν εντάσσονται εύκολα στις κυρίαρχες αφηγήσεις. Το ενδιαφέρον μας για τη συγκεκριμένη κοινότητα με βάση το 'Άβατο της Ξάνθης και τα γύρω χωριά προέκυψε όταν ήρθαμε αντιμέτωποι με αποσπασματικές αναφορές για την ύπαρξη μαύρης παρουσίας στην περιοχή, πιθανώς συνδεδεμένης με το οθωμανικό δουλεμπόριο. Αυτή η αποσιωπημένη ιστορία μας οδήγησε στην επιθυμία να κατανοήσουμε καλύτερα το πώς διαμορφώνονται οι πολιτισμικές και φυλετικές ταυτότητες σε τοπικά πλαίσια που βρίσκονται στο περιθώριο του εθνικού λόγου.
Το 'Άβατο, ως μικροϊστορική περίπτωση, ανοίγει ένα παράθυρο στο σύνθετο πεδίο των αποικιακών σχέσεων ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή, εκεί όπου η Οθωμανική κληρονομιά τέμνεται με την ευρωπαϊκή αποικιοκρατική φαντασίωση και τις σημερινές μεταναστευτικές και φυλετικές πολιτικές. Αντί να προσεγγίσουμε την αποικιοκρατία ως ένα αποκλειστικά δυτικό φαινόμενο, προσπαθήσαμε να εξετάσουμε πώς αποικιακές λογικές (ιεραρχήσεις, διακρίσεις, εκμετάλλευση, εκτοπισμός) αναπαράγονται ή μεταλλάσσονται μέσα σε μετα-οθωμανικά και μετα-εθνικά συμφραζόμενα. Η ύπαρξη μιας μαύρης κοινότητας που ζει "εντός" αλλά και "εκτός" της ελληνικής αφήγησης, μας φέρνει αντιμέτωπους με το ερώτημα: πώς ορίζεται το "ανήκειν" σε μια κοινωνία που επιμένει στη λευκότητα ως αυτονόητο υπόβαθρο της εθνικής ταυτότητας;
Η ηθική ευθύνη της εκπροσώπησης
Πώς διαρθρώθηκε η έρευνα σας και κατά πόσο υπήρξαν μετατοπίσεις στο βλέμμα και τις απόψεις σας κατά τη διάρκειά της;
Η έρευνά μας στο 'Άβατο ξεκίνησε με ένα αίσθημα ευθύνης απέναντι σε μια σχεδόν άγνωστη πτυχή της ελληνικής κοινωνικής ιστορίας: την ύπαρξη μιας κοινότητας με καταγωγή από την Αφρική, εγκατεστημένη στην περιοχή κατά την οθωμανική εποχή. Η προσέγγισή μας βασίστηκε σε μια διαθεματική μεθοδολογία, που συνδύαζε την αρχειακή αναζήτηση, την επιτόπια έρευνα πεδίου, και την προφορική ιστορία με εικαστικά καταγραφικά μέσα όπως η κινούμενη εικόνα και η φωτογραφία. Αντιληφθήκαμε από νωρίς ότι οι θεσμικές πηγές είτε αποσιωπούσαν είτε αγνοούσαν αυτή την παρουσία· έτσι, η προσωπική αφήγηση των ίδιων των κατοίκων έγινε ο κύριος φορέας μνήμης και νοήματος.
"Αντί για μια "ιστορική εξαίρεση", είδαμε μια κοινότητα που ζει εντός και εκτός του εθνικού πλαισίου, με αξιοπρέπεια, αντιφάσεις και αίσθηση ταυτότητας που δεν χωρά εύκολα σε κατηγορίες".
Κατά τη διάρκεια των επισκέψεων, υπήρξαν σημαντικές μετατοπίσεις και στο δικό μας βλέμμα. Ξεκινήσαμε με ερωτήματα γύρω από την αποικιοκρατία, την ταυτότητα και την ορατότητα, όμως γρήγορα συνειδητοποιήσαμε ότι αυτά τα ζητήματα βιώνονται στο Άβατο με τρόπο βαθιά προσωπικό, καθημερινό και πολύπλοκο. Αντί για μια "ιστορική εξαίρεση", είδαμε μια κοινότητα που ζει εντός και εκτός του εθνικού πλαισίου, με αξιοπρέπεια, αντιφάσεις και αίσθηση ταυτότητας που δεν χωρά εύκολα σε κατηγορίες.
'Όπως φάνηκε και στο πεδίο, το αίτημα της ορατότητας δεν αποτελεί θέσφατο, αλλά πολλές φορές απέχει από τα πραγματικά αιτήματα μιας κοινότητας, και καταδεικνύεται ως θεσμικό πασπαρτού. Εν αντιθέσει, ήταν η έννοια της Διαφοράς και οι στρατηγικές της Αορατότητας, όπως τα θέτει ο Édouard Glissant, μας επέτρεψαν να συντονίσουμε το βλέμμα μας με τρόπο που αφουγκράζεται κριτικά την κοινότητα αντί να την ντύνει με θεωρητικά τσιτάτα.
Έτσι, αντιληφθήκαμε πως ερμηνευτικά και θεωρητικά εργαλεία προερχόμενα από ένα Δυτικό (και κυρίως Βόρειο-Αμερικάνικο πλαίσιο) που εξετάζουν ζητήματα ταυτότητας και φυλετικές θεωρήσεις που στοχάζονται στα ζητήματα του διατλαντικού δουλεμπορίου, εδώ καθίστανται ανεπαρκή. Οπότε επιστρέψαμε στην, πάγια σαν Latent Community, τακτική της συσχέτισης με την κοινότητα μέσα από ένα προσωπικό και εμπειρικό πρίσμα.
Αυτή η εμπειρία μας ώθησε να επανεξετάσουμε και τη δική μας θέση ως δημιουργοί και ερευνητές, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά το ζήτημα της αναπαράστασης και την ηθική ευθύνη που αυτή συνεπάγεται. Ποια είναι τα όρια της εκπροσώπησης όταν μιλάμε για κοινότητες που έχουν ιστορικά παραμεριστεί ή παρερμηνευτεί; Πώς αφηγούμαστε χωρίς να επιβάλλουμε ερμηνείες; Πώς ακούμε πραγματικά, χωρίς να προβάλλουμε πάνω στους άλλους τις δικές μας επιθυμίες ή αφηγήσεις;
Η ύποπτη ευκολία του όρου "Αφροέλληνας"
Ψάχνω ένα επίθετο για να ορίσω ποιος είμαι, ακούμε έναν συνεντευξιαζόμενο να λέει σε ενα ηχητικό απόσπασμα, όπως π.χ. ένας κάτοικος του Βερολίνου που μπορεί να πει είμαι Γερμανός από την Πολωνία. Εγώ τι είμαι; Έλληνας μουσουλμάνος; Πόσο σημαντικό είναι το ταυτοτικό ζήτημα στα μέλη της κοινότητας και πόσο επηρεάζει τη ζωή της γενικότερα;
Πώς αντιλαμβάνεστε τον περίπλοκο όρο Αφροέλληνες που έχει προκαλέσει συζήτηση και εντός της κοινότητας;
Το ερώτημα της ταυτότητας αναδύθηκε συχνά κατά την έρευνά μας, όχι ως σταθερό δεδομένο αλλά ως κάτι διαρκώς υπό διαπραγμάτευση. Η φράση "ψάχνω ένα επίθετο για να ορίσω ποιος είμαι" συνοψίζει με ακρίβεια αυτή την εσωτερική αναζήτηση που επαναλαμβάνεται σαν ηχώ από γενιά σε γενιά μέσα στην κοινότητα του Αβάτου. Σε αντίθεση με πιο "απτές” εθνοπολιτισμικές ταυτότητες, εδώ το ερώτημα "Τι είμαι;" εμπεριέχει την εμπειρία της ιστορικής απουσίας, του κοινωνικού αποκλεισμού αλλά και της επιμονής να υπάρξει κανείς με δικούς του όρους.
Το ταυτοτικό ζήτημα για πολλούς ανθρώπους του Αβάτου δεν είναι θεωρητικό ή ακαδημαϊκό. Είναι υπαρξιακό. Συνδέεται με το πώς γίνονται αντιληπτοί από την υπόλοιπη κοινωνία, με τον τρόπο που βιώνουν την εκπαίδευση, την εργασία, την εθνική αφήγηση και τις καθημερινές τους σχέσεις. Για κάποιους, η ταυτότητα "Έλληνας μουσουλμάνος” είναι επαρκής και θετικά φορτισμένη. Άλλοι τη θεωρούν περιοριστική ή ατελή, ειδικά όταν δεν αναγνωρίζει τις αφρικανικές ρίζες τους ή την ιστορική ιδιαιτερότητα της κοινότητας.
Ο όρος Αφροέλληνας, αν και τα τελευταία χρόνια έχει κερδίσει έδαφος στον δημόσιο λόγο και τις συζητήσεις γύρω από την πολυπολιτισμική ταυτότητα στην Ελλάδα, προέρχεται κυρίως από ένα δυτικό, ακαδημαϊκό πλαίσιο κι ενέχει μια ύποπτη "ευκολία". Ως έννοια δανεισμένη από κοινωνιολογικά και μετα-αποικιακά συμφραζόμενα χωρών όπως οι ΗΠΑ ή το Ηνωμένο Βασίλειο, φέρει μαζί της προϋποθέσεις και πολιτισμικά συγκείμενα που δεν "κουμπώνουν" εύκολα στην ελληνική ή ακόμα περισσότερο στη βορειοελλαδική πραγματικότητα.
Στην περίπτωση του Αβάτου, το ερώτημα της ταυτότητας είναι στενά συνδεδεμένο με την τοπική ιστορία, την οθωμανική κληρονομιά, τη μουσουλμανική θρησκευτική ταυτότητα, αλλά και τη μακροχρόνια εγκατάσταση των οικογενειών στην περιοχή. Οι λέξεις που χρησιμοποιούνται από τα ίδια τα μέλη της κοινότητας όπως "Μαύροι του κάμπου" ή "Αφροτοπειρίτες" μαρτυρούν μια διαφορετική πολιτισμική γεωγραφία του ανήκειν: δεν αναφέρονται στην εθνική ταυτότητα, αλλά στην τοπική εμπειρία και την ενσωμάτωση στον τόπο με τους δικούς τους όρους.
Αντιθέτως, ο όρος Αφροέλληνας προϋποθέτει έναν δυαδισμό ("Αφρο-" και "Έλληνας") που ενδέχεται να δημιουργήσει αμηχανία ή ακόμη και απόσταση για μια κοινότητα που δεν αυτοπροσδιορίζεται απαραίτητα μέσω αυτής της διάκρισης. Σε ένα πλαίσιο όπως αυτό της Θράκης, όπου οι πολιτικές ταυτότητας είναι ήδη φορτισμένες από εθνικές και διακρατικές εντάσεις, τέτοιοι όροι μπορεί να φέρουν κινδύνους: να επιβάλλουν εξωτερικές κατηγοριοποιήσεις, να παρερμηνεύσουν την ιστορικότητα της κοινότητας ή να προκαλέσουν παρανοήσεις σχετικά με την καταγωγή και της παρουσίας τους στον τόπο. Πρέπει να διερωτόμαστε: αυτοί οι ορισμοί ενδυναμώνουν τις κοινότητες στις οποίες αναφέρονται ή κατηγοριοποιούν;
"Οι λέξεις που χρησιμοποιούνται από τα ίδια τα μέλη της κοινότητας όπως "Μαύροι του κάμπου" ή "Αφροτοπειρίτες" μαρτυρούν μια διαφορετική πολιτισμική γεωγραφία του ανήκειν: δεν αναφέρονται στην εθνική ταυτότητα, αλλά στην τοπική εμπειρία και την ενσωμάτωση στον τόπο με τους δικούς τους όρους".
Αυτό δεν σημαίνει ότι η συζήτηση για την ορατότητα μαύρων σωμάτων και αφρικανικών καταβολών στην Ελλάδα πρέπει να αποφευχθεί, το αντίθετο. Αλλά χρειάζεται ερμηνευτικά εργαλεία προσεκτικά διαμορφωμένα μέσα από τη συνεργασία με τις ίδιες τις κοινότητες. Όχι γενικευμένες ταμπέλες, αλλά ένα γλωσσάρι που θα αντλεί από την πολυπλοκότητα του βιωμένου τόπου και θα αναγνωρίζει την ιστορική ρίζωση, χωρίς να μεταφράζει βεβιασμένα μια εμπειρία σε όρους που δεν της ανήκουν και από ανθρώπους που τοποθετούνται από θέσεις "ασφαλούς απόστασης".
Η πραγματικότητα είναι ότι δεν έχουν όλα τα μαύρα σώματα μια ενιαία, ομοιογενή και στατική εμπειρία, ούτε βλέπουν όλοι το συγκεκριμένο ζήτημα με τον ίδιο τρόπο. Πρόκειται για ένα πολύπλευρο θέμα κι εγείρει ζητήματα αυτοδιάθεσης και αυτοαναπαράστασης που πολλές φορές δημιουργεί αντιφάσεις και αποκλίσεις εντός των διαφορετικών κοινοτήτων, και καλά κάνει. Γενικά οι διάφορες ιστορικά περιθωριοποιημένες κοινότητες στην χώρα μας (είτε μαύρες, είτε μεταναστευτικές, είτε μειονοτικές) είναι στελεχωμένες από δραστήριους ανθρώπους με οξυδέρκεια και κριτική αντίληψη που διεκδικούν το χώρο έκφρασης τους και δεν έχουν ανάγκη τον πατερναλισμό διάφορων "ειδικών".
Που εστιάσατε την προσέγγιση σας και ποια ζητήματα ορατότητας θελήσατε να αναδείξετε μέσα από το συγκεκριμένο έργο; Τι παρουσιάζεται τελικά στον χώρο της έκθεσης;
Στην προσέγγισή μας εστιάσαμε σε ζητήματα που σχετίζονται με το πως μια κοινότητα διαμορφώνει την παρουσία της μέσα σε ένα κοινωνικό και γεωπολιτικό τοπίο που, συχνά, την περιθωριοποιεί ή την αντιμετωπίζει μέσα από στερεοτυπικά φίλτρα. Μας ενδιέφερε να κινηθούμε πέρα από μια εξωτική ή εθνογραφική ματιά, και να αφουγκραστούμε τις καθημερινές εκφάνσεις του ανήκειν, τις σχέσεις με τον τόπο, τις αφηγήσεις που δεν λέγονται εύκολα ή δυνατά.
Η έκθεση περιλαμβάνει μια φωτογραφική εγκατάσταση, οργανωμένη ως μια οπτική σύνθεση που αποπροσανατολίζει το βλέμμα και τονίζει τη θραυσματική φύση της αναπαράστασης και την καθημερινή, βιωματική σχέση των ανθρώπων με τον τόπο τους. Παράλληλα, παρουσιάζεται ένα βίντεο σε εξέλιξη που αποκαλούμε σημειώσεις πεδίου και δεν λειτουργεί ως τελικό αφήγημα, αλλά ως ένα ανοιχτό πεδίο συνομιλίας με τα θέματα της ταυτότητας, της ιστορικής μνήμης, του ορατού και του αόρατου.
Εκτός από την έκθεση, πραγματοποιήσαμε κάτι που ονομάζουμε επιτελεστικό μάζεμα (performative gathering) στο 'Άβατο με μέλη της κοινότητας και των γύρω περιοχών. Μέσα από μια συμμετοχική διαδικασία μαγειρέματος με καζάνια στον δημόσιο χώρο δημιουργήσαμε έναν τόπο συνεύρεσης, ανταλλαγής και μοιράσματος. 'Άνθρωποι από την κοινότητα μαγείρευαν από νωρίς τοπικά φαγητά τα οποία μοιράστηκαν στους χωριανούς (λευκούς, μαύρους, μουσουλμάνους, χριστιανούς κλπ.) και τα μοιραστήκαμε σε ένα μεγάλο τραπέζι κάτω από τον κεντρικό Πλάτανο του χωριού.
Η συλλογική θέαση υλικού του πρότζεκτ, η συζητήσεις, αλλά και το γλέντι και ο χορός έχουν ένα χαρακτήρα κάθαρσης και εμπέδωσης της εμπιστοσύνης και από τις δύο πλευρές. Αυτή η δράση αποτελεί για εμάς μια συμβολική αλλά και ουσιαστική χειρονομία: να δοθεί χώρος και θεσμική αναγνώριση σε πολιτισμικά γεγονότα της κοινότητας, και ταυτόχρονα να ανοίξει ένα περιθώριο διαπραγμάτευσης της θέσης και της ταυτότητάς της με δικούς της όρους.
'Ερευνα όπως απο-μάθηση
Ποια μεθοδολογία έρευνας ακολουθήσατε και γιατί; Τι σημαίνει τελικά έρευνα για σας;
"Έρευνα, για εμάς, σημαίνει να εργάζεσαι στο όριο: να κινείσαι ανάμεσα στο γνώριμο και το αβέβαιο, αναζητώντας τρόπους να συν-υπάρξεις με ανθρώπους, όχι για να τους ορίσεις, αλλά για να ανοίξεις χώρο στον λόγο τους. Είναι μια πράξη διαρκούς απομάθησης, επανατοποθέτησης και επανεφεύρεσης της σχέσης μεταξύ παρατήρησης, κατανόησης και αναπαράστασης."
Η μεθοδολογία μας είναι κατά βάση επιτόπια, βιωματική και συνεργατική. Δεν ξεκινάμε από μια προϋπάρχουσα θεωρητική δομή, αλλά αφήνουμε τον τόπο και τις σχέσεις που χτίζονται να διαμορφώσουν τους άξονες της έρευνας. Στο Άβατο, αυτό μεταφράστηκε σε μια διαδικασία μακράς ακρόασης, συχνής παρουσίας και εμπλοκής σε ανεπίσημες, μη καταγεγραμμένες συνομιλίες σε μια προσπάθεια να κατανοήσουμε όχι μόνο όσα λέγονται, αλλά και όσα αποσιωπώνται.
Η έρευνα δεν είναι μια κλειστή διαδικασία απόκτησης γνώσης, αλλά μια συνεχής αμφισβήτηση αυτού που μπορεί να έχουμε κατανοήσει ως δεδομένο. Είναι μια ανοιχτή διαδικασία συσχέτισης, που βασίζεται στη διαδικασία και όχι στο αποτέλεσμα, και που προσπαθεί διαρκώς να διαρρήξει τις κατηγοριοποιήσεις, τις ταυτότητες, τις αφηγήσεις, τις ιεραρχίες που παράγονται από την εξωτερική οπτική.
'Έρευνα, για εμάς, σημαίνει να εργάζεσαι στο όριο: να κινείσαι ανάμεσα στο γνώριμο και το αβέβαιο, αναζητώντας τρόπους να συν-υπάρξεις με ανθρώπους, όχι για να τους ορίσεις, αλλά για να ανοίξεις χώρο στον λόγο τους. Είναι μια πράξη διαρκούς απομάθησης, επανατοποθέτησης και επανεφεύρεσης της σχέσης μεταξύ παρατήρησης, κατανόησης και αναπαράστασης.
Μιλώντας από τη θέση του μουσαφίρη
Δεδομένου του ότι υπάρχει μια πύκνωση εκδηλώσεων γύρω από τους Αφροέλληνες (άλλοτε προερχόμενες από την ίδια την κοινότητα όπως στο έργο Afrogreeks, όπου στο υπό έκθεση αρχείο στην έκθεση IN THE SPACE OF TOGETHERNESS υπήρξαν και μαρτυρίες μαύρων Ελλήνων της Θράκης ή με τη συμμετοχή μελών της όπως π.χ. στο Η Αφρική ανάμεσά μας) λειαίνοντας κάποιες φορές τις πιο αιχμηρές διαστάσεις ή παρουσιάζοντας τες με όρους θεάματος, πώς αντιμετωπίζετε την παγίδα της εξωτικοποίησης της κοινότητας;
Τι σημαίνει ένα εικαστικό έργο να δημιουργεί δημοσιότητα για μια κοινότητα που αντιμετωπίζει σοβαρότατα προβλήματα και τι χειραφετική διάσταση μπορεί να έχει ένα ανάλογο πρότζεκτ;
Γνωρίζουμε καλά πως, όταν μια κοινότητα αρχίζει να γίνεται "ορατή" μέσα από καλλιτεχνικές εκθέσεις, δεν αποκτά απλώς φωνή, αλλά εκτίθεται. Η ορατότητα, όσο χρήσιμη κι αν είναι, ενέχει πάντοτε τον κίνδυνο της εξωτικοποίησης ή της αισθητικοποίησης του τραύματος, ακόμη και όταν γεννιέται από τις καλύτερες προθέσεις. Η δημοσιότητα λειτουργεί σαν δίκοπο μαχαίρι: από τη μία, ανοίγει χώρο για αφηγήσεις που συστηματικά αποσιωπήθηκαν· από την άλλη, υπάρχει πάντα ο πειρασμός να εξομαλυνθεί η εμπειρία, να μετατραπεί σε αφήγηση εύπεπτη, απαλλαγμένη από την ιστορική της πολυπλοκότητα και τις πολιτικές της εντάσεις.
Δεν αμφισβητούμε πως τέτοιες πρωτοβουλίες μπορεί να λειτουργήσουν ως αφετηρίες που συχνά ανοίγουν τις πρώτες ρωγμές σε κατεστημένες αφηγήσεις. Ωστόσο, παραμένουμε επιφυλακτικοί: πολύ συχνά αυτές οι χειρονομίες εντάσσονται σε μια λογική πολιτιστικής διαχείρισης που, αντί να αναμετρηθεί με το βάθος και τη σύγκρουση της εμπειρίας, την εξομαλύνει και την εντάσσει σε αναγνωρίσιμα σχήματα. Έτσι, οι πιο δύσκολες, λιγότερο "παραγωγικές" πλευρές (η σιωπή, η μη-αναγνώριση, η καθημερινή επιβίωση, οι χρονικές ασυμμετρίες και οι εσωτερικές αντιφάσεις της ταυτότητας) τείνουν να αποσιωπούνται. Το πώς, το πότε και με ποιους όρους καθίσταται κάτι ορατό, δεν είναι δευτερεύον: είναι το ίδιο το πολιτικό διακύβευμα.
Η δική μας προσέγγιση στρέφεται ακριβώς προς αυτή την κατεύθυνση: όχι στην αφηγηματική εξομάλυνση ή στην αναγωγή της εμπειρίας σε ένα ενιαίο και αναγνωρίσιμο αφήγημα, αλλά στην ανάδειξη των ρωγμών, των αμφισημιών, της καθημερινής διαπραγμάτευσης της ταυτότητας μέσα από τον τόπο, το σώμα και τις σχέσεις. Δεν διεκδικούμε να εκπροσωπήσουμε· θέτουμε υπό ερώτηση τους ίδιους τους όρους της εκπροσώπησης. Δεν φιλοδοξούμε να "δώσουμε φωνή"· φιλοδοξούμε να δημιουργήσουμε χώρο, όπου η κοινότητα μπορεί να εκφραστεί όχι ως αντικείμενο προβολής, αλλά ως συνδιαμορφωτής μιας συλλογικής αναπαράστασης.
Για εμάς, η χειραφέτηση δεν προκύπτει από την ίδια την πράξη της έκθεσης, αλλά από το ποιος θέτει τους όρους της. Στην έκθεση επιχειρούμε να διαμορφώσουμε ένα περιβάλλον που δεν προσφέρει εύκολες απαντήσεις ούτε ενιαίες αφηγήσεις, αλλά αφήνει χώρο για την πολυπλοκότητα, για την ύπαρξη του ερωτήματος χωρίς να προδοθεί. Το έργο συνοδεύεται από συμμετοχικές δράσεις με την κοινότητα, ώστε η ίδια να επαναδιεκδικεί τον χώρο της, όχι απλώς ως σημείο αναφοράς ή προβολής, αλλά ως ενεργό και αυτόνομο πολιτισμικό και κοινωνικό υποκείμενο.
"Δεν φιλοδοξούμε να "δώσουμε φωνή"· φιλοδοξούμε να δημιουργήσουμε χώρο, όπου η κοινότητα μπορεί να εκφραστεί όχι ως αντικείμενο προβολής, αλλά ως συνδιαμορφωτής μιας συλλογικής αναπαράστασης".
Μιλώντας από τη θέση του μουσαφίρη (ενός προσωρινού επισκέπτη που εισέρχεται με σεβασμό σε έναν χώρο που δεν του ανήκει) και έχοντας επίγνωση των ταυτοτικών διαφορών που μας χωρίζουν από την κοινότητα, δεν φιλοδοξούμε να γίνουμε φωνή ή οδηγός. Εκείνο που επιδιώκουμε είναι να συνυφάνουμε μαζί νέα εργαλεία συλλογικής όρασης και ακρόασης, που φωτίζουν τις αδικίες και αναδεικνύουν τις δικές τους διεκδικήσεις.
Στην ουσία, η δουλειά μας δεν περιορίζεται στη συνεργασία με την κοινότητα· στοχεύει επίσης στην ανάδειξη της κοινωνικής και πολιτιστικής αμνησίας, είτε αυτή λειτουργεί ως ασυνείδητο σύμπτωμα ιστορικών τραυμάτων, είτε ως συνειδητή επιλογή αποσιώπησης και αποκλεισμού. Δεν μπορούμε να αποφύγουμε πλήρως τις εντάσεις ανάμεσα στην εκπροσώπηση και την αναπαράσταση. Μπορούμε, όμως, να αποδεχτούμε το ρίσκο: της ασάφειας, της τριβής, της ενσυναίσθησης· να επιμείνουμε στο αβέβαιο και να παραμείνουμε οι ίδιοι διαρκώς υπό αμφισβήτηση.
Το γεγονός ότι έρχεστε και οι ίδιοι κατά το ήμιση από μια μεταναστευτική κοινότητα με ποιόν τρόπο έχει πηρεάσει το βλέμμα και την πρακτική σας;
"Το βλέμμα μας δεν "εκπροσωπεί"· φέρει όμως το ίχνος της μετακίνησης και αυτό το ίχνος μάς καλεί να δουλεύουμε με ευθύνη, προσοχή και μια υγιή καχυποψία απέναντι στις ίδιες μας τις προθέσεις".
Το ότι το Latent Community φέρει εν μέρει την εμπειρία μιας μεταναστευτικής κοινότητας δεν το ορίζουμε ως "ταυτότητα" αλλά ως βίωμα που διαμορφώνει το βλέμμα και κυρίως την ευαισθησία απέναντι στο ποιος μιλά, ποιος σωπαίνει, ποιος κοιτά και ποιος κοιτιέται. Δεν μας προσφέρει ένα είδος "νομιμοποίησης", ούτε θέλουμε να το χρησιμοποιούμε για να οικειοποιηθούμε άλλες εμπειρίες· μάλλον, μας υπενθυμίζει διαρκώς τη σημασία της απόστασης, της ακρόασης και της παραμονής μέσα στην αμφισημία.
Η καταγωγή του Ιώνιαν από την Αλβανία και η εμπειρία της μετανάστευσης στην Ελλάδα στα παιδικά του χρόνια, υπήρξε καθοριστική, όχι μόνο σε ό,τι αφορά την κοινωνική ένταξη, αλλά και σε πιο υπόγειες, βιωματικές αποτυπώσεις: το αίσθημα του "ενδιάμεσου", της συνεχούς διαπραγμάτευσης του ανήκειν, της σιωπής ως στρατηγικής επιβίωσης. Αυτή η εμπειρία, μοιρασμένη και στις δικές μας εμπειρίες, έγινε σημείο εκκίνησης για μια πιο κριτική στάση απέναντι στην έννοια της εκπροσώπησης.
Αυτός ο κοινός τόπος εμπειρίας, η αίσθηση του "ανάμεσα", της συνεχούς μετάφρασης, της ανησυχίας για το πού ανήκεις και πού όχι, είναι που καθορίζει και τη μεθοδολογία μας. Εργαζόμαστε με σχέσεις και όχι με αφηγήσεις· προσπαθούμε να αποφεύγουμε την αναπαραγωγή έτοιμων ταυτοτήτων, και να παραμένουμε διαρκώς σε ετοιμότητα απέναντι στο ενδεχόμενο της παρανόησης, της αποτυχίας, της σιωπής. Με άλλα λόγια: το βλέμμα μας δεν "εκπροσωπεί"· φέρει όμως το ίχνος της μετακίνησης και αυτό το ίχνος μάς καλεί να δουλεύουμε με ευθύνη, προσοχή και μια υγιή καχυποψία απέναντι στις ίδιες μας τις προθέσεις.
Πρόσφατα μεταφράστηκε το κείμενο Black Shoals/Black-Scholes: Σε μαύρα αβαθή ύδατα των Stefano Harney και Fred Moten από το Neo Cosmos και την Προσωρινή Ακαδημία Τεχνών που αναδεικνύει τους τρόπους με τους οποίους συμμετέχουμε όλες μας από διαφορετικές θέσεις στα θολά, αβαθή νερά της δίνης όπου τέχνη και χρηματοοικονομικά γίνονται ένα. Είτε αποτελούμε μια νέα κατηγορία περιουσιακών στοιχείων τέχνης υψηλότερου ή χαμηλότερου ρίσκου (μαύρη, queer, γυναίκα/φεμινίστρια, μετανάστρια, καλλιτέχνις κ.ά.), είτε είμαστε διαχειρίστριες/ επενδύτριες (επιμελήτρια, σύμβουλος μουσείου) είτε οίκοι αξιολόγησης χρηματοοικονομικής αξίας και ρίσκου (κριτικός, θεωρητικός, πανεπιστημιακός). Με ποιόν τρόπο αντιλαμβάνεστε τον ρόλο σας σε μια τέτοια διαδικασία;
"Η κριτική δεν σημαίνει πάντα απόσυρση από το θεσμικό. Σημαίνει, συχνά, επιμονή σε άλλους ρυθμούς, άλλες προτεραιότητες, άλλες σχέσεις διαπραγμάτευσης. Δεν μας ενδιαφέρει να παράγουμε "καλά παραδείγματα" ή να ενταχθούμε σε πλαίσια προβλεψιμότητας. Μας ενδιαφέρει να διεκδικήσουμε χώρο για έργα που δεν επιθυμούν να γίνουν θεσμικά εργαλεία ή επικοινωνιακά assets".
Για αρχή πρέπει να πούμε συγχαρητήρια στην ομάδα του Neo Cosmos και την ΠΑΤ για την απόδοση του Black Shoals/Black-Scholes: Σε μαύρα αβαθή ύδατα, καθώς τα μεταφραστικά εγχειρήματα είχαν πάντα έναν σημαντικό ρόλο στην προσβασιμότητα της γνώσης (και δυστυχώς ανεπαρκή υποστήριξη). Tο κείμενο των Moten & Harney μας βοηθά να δούμε καθαρά πώς η τέχνη μετατρέπεται σε πεδίο οικονομικής κερδοφορίας, όχι μόνο μέσω της αγοράς έργων, αλλά κυρίως μέσω της θεσμικής κεφαλαιοποίησης των πολιτικών και υπαρξιακών μας θέσεων. Ταυτότητες, εμπειρίες, κρίσεις και τραύματα αντιμετωπίζονται σαν θεματικά κεφάλαια υψηλής συναισθηματικής και πολιτικής απόδοσης για καμπάνιες, χρηματοδοτήσεις, ή για να επανανοηματοδοτηθούν τα μουσεία, οι καλλιτεχνικές πλατφόρμες και οι θεσμοί ως "σύγχρονοι", "ευαίσθητοι" και "συμπεριληπτικοί". Είναι αυτό που πολλές φορές αναφέρεται ως tokenism, δηλαδή η επιφανειακή συμπερίληψη, με όρους εκμετάλλευσης, ανθρώπων από πιο ευάλωτα περιβάλλοντα που συνήθως καταλήγουν να βιώνουν απομόνωση, αυξημένη προβολή, στοχοποίηση ή πίεση να εκπροσωπήσουν την κοινότητα τους.
Στην Ελλάδα, όπου ο πολιτισμός εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ιδιωτική χρηματοδότηση και λειτουργεί συχνά με κριτήρια επικοινωνιακά και όχι απαραίτητα δημιουργικά, η πίεση να χωρέσεις μέσα σε συγκεκριμένες θεματικές (φύλο, οικολογία, μετανάστευση, κοινότητα) δεν γίνεται για να ανοίξει πεδίο σκέψης, αλλά για να γεμίσουν reports, εκθέσεις και budgets. Η τέχνη γίνεται, άθελά της ή όχι, content με πολιτική επίφαση και ο καλλιτέχνης, ένα προσωρινό θεσμικό brand στην καλύτερη.
Απέναντι σε αυτό το τοπίο, η καλλιτεχνική αυτονομία (όχι ως ατομική περιχαράκωση, αλλά ως δικαίωμα στην πολυπλοκότητα, στο άβολο, στην επισφάλεια) αναδεικνύεται σε ουσιαστικό και υπαρξιακό διακύβευμα. Όχι μόνο για το έργο, αλλά και για την ίδια την διαδικασία που το γεννά και το συνοδεύει. Η κριτική δεν σημαίνει πάντα απόσυρση από το θεσμικό. Σημαίνει, συχνά, επιμονή σε άλλους ρυθμούς, άλλες προτεραιότητες , άλλες σχέσεις διαπραγμάτευσης. Δεν μας ενδιαφέρει να παράγουμε "καλά παραδείγματα" ή να ενταχθούμε σε πλαίσια προβλεψιμότητας. Μας ενδιαφέρει να διεκδικήσουμε χώρο για έργα που δεν επιθυμούν να γίνουν θεσμικά εργαλεία ή επικοινωνιακά assets.
Αυτό, όμως, δεν σημαίνει απομόνωση. Πιστεύουμε σε μια τέχνη που επιστρέφει κάτι πίσω, όχι σαν προϊόν κατανάλωσης, αλλά ως πράξη σχέσης και ανταλλαγής. Ως κάτι που αφήνει πίσω του ουσιαστικό αποτύπωμα: τόσο στην ίδια την καλλιτεχνική διαδικασία, όσο και στις κοινότητες και τους ανθρώπους που τη συνδιαμορφώνουν.
Η τέχνη έχει υπάρξει καταφύγιο για αποσιωπημένες φωνές και περιθωριοποιημένες ταυτότητες και έχει αποτελέσει δίοδο έκφρασης διαφορετικών εμπειριών καταπίεσης. Αναγνωρίζοντας τις συνθήκες εκμετάλλευσης που συχνά επιβάλλει η οικονομία της προσοχής, προτείνουμε ένα άλλο μοντέλο: μια στοχευμένη κατανομή θεσμικών πόρων που δεν στοχεύει μόνο στην αναγνωρισιμότητα, αλλά στη διάρκεια, την ουσία, τη συν-ύπαρξη.
Μέσα σε αυτό το τοπίο, δεν επιδιώκουμε την απόσταση, αλλά ούτε και την αφομοίωση. Εμπλεκόμαστε με επίγνωση, κρατώντας χώρο για επιλογές που δεν υποτάσσονται σε μετρήσιμους στόχους. Η καλλιτεχνική αυτονομία για εμάς σημαίνει να μπορούμε ακόμα να θέτουμε ερωτήματα χωρίς απαντήσεις, να δημιουργούμε χωρίς να εξηγούμε, να στεκόμαστε δίπλα σε άλλους χωρίς να τους εκπροσωπούμε. Να επιμένουμε ότι το σημαντικότερο δεν είναι πάντα ορατό αλλά η εμπειρία του μοιράσματος.
Προσανατολισμένοι προς το "λανθάνον"
Έχοντας πλέον διανύσει μια πορεία από τα πρώτα έργα με τα οποία μας συστηθήκατε όπως το NEROMANNA και το Otranto μέχρι τα Resonant Rehearsals – WIP και Pibiones (WARRUGS) που παρουσιάζονται στην έκθεση In A Bright Green Field στο Μουσείο Μπενάκη Πειραιώς πώς θα ορίζατε το βασικό ενδιαφέρον της δουλειάς σας;
"Το βασικό μας ενδιαφέρον παραμένει η διαμόρφωση πλαισίων μέσα στα οποία η καλλιτεχνική παραγωγή μπορεί να υπάρξει ως σχέση και ως διαδικασία, όχι ως αναπαράσταση ή τελικό προϊόν".
Βλέποντας τη διαδρομή από την αρχή μας έως τώρα, μπορούμε να πούμε ότι ο πυρήνας της δουλειάς μας παραμένει σταθερά προσανατολισμένος στην έννοια του "λανθάνοντος" (εκείνο που παραμένει κρυμμένο, που δεν γίνεται αντιληπτό), εστιάζοντας στις κοινότητες και τις αφηγήσεις που τις διατρέχουν - όχι ως στατικές ταυτότητες, αλλά ως ζωντανές, διαρκώς μεταβαλλόμενες σχέσεις.
Είτε μέσα από μορφές τεκμηρίωσης, είτε μέσα από πιο άυλες, οπτικές και ηχητικές χειρονομίες, εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι η δυνατότητα μιας τέχνης που δεν αναπαριστά απλώς τον κόσμο, αλλά βρίσκεται σε διαπραγμάτευση μαζί του. Μιας τέχνης που δεν επιδιώκει να "εκπροσωπήσει", αλλά να σταθεί δίπλα. Που αναζητά το πολιτικό όχι στη δήλωση, αλλά στη μορφή της σχέσης, στον ρυθμό, στον τόπο, στη σιωπή.
Το βασικό μας ενδιαφέρον παραμένει η διαμόρφωση πλαισίων μέσα στα οποία η καλλιτεχνική παραγωγή μπορεί να υπάρξει ως σχέση και ως διαδικασία, όχι ως αναπαράσταση ή τελικό προϊόν. Όπου η συνάντηση μεταξύ ανθρώπων, τόπων και ιστοριών γίνεται τρόπος παραγωγής γνώσης και αισθητικής εμπειρίας. Στεκόμαστε συχνά δίπλα σε αφανείς ή παραμορφωμένες αφηγήσεις, όχι για να τις διορθώσουμε ή να τις ερμηνεύσουμε, αλλά για να τις φροντίσουμε ως ζωντανά τεκμήρια αντίστασης και επιβίωσης. Η δουλειά μας δεν επιδιώκει να παγιώσει νοήματα ή να καταλήξει σε μια τελική μορφή, αλλά παραμένει ανοιχτή, σχεσιακή, σε διαρκή αναδιαμόρφωση μέσα από τις κοινότητες (ανθρώπινες ή μη), τα τοπία και τα ερωτήματα που τη συγκροτούν.
Πώς σκέφτεστε και δουλεύετε γύρω από τον ήχο που αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία στο έργο σας;
Η μετατόπιση της δουλειάς μας από το φιλμ στον ήχο δεν αποτελεί λοξοδρόμηση αλλά είναι μέρος της εγγενούς ρευστότητας με την οποία αντιμετωπίζουμε την δημιουργική κι ερευνητική διαδικασία. Μια ρευστότητα διαποτισμένη με συνέπεια ως προς το καλλιτεχνικό όραμα που υπηρετεί. 'Άλλωστε εμείς δεν έχουμε τυπική εκπαίδευση πάνω στην κινούμενη εικόνα ή τον κινηματογράφο. Για εμάς όλα αυτά είναι πλαστικά μέσα που έχουμε επιλέξει να εξελίξουμε, κυρίως γιατί με την κατάλληλη μεταχείριση ανοίγουν χώρο στην έννοια της πολυφωνίας που μας ενδιαφέρει πολύ. Πέρα από την καταγραφική/βιωματική εμπειρία, μας ενδιαφέρει η ακουσματική ιδιότητα του ήχου αλλά και οι πράξεις "αποακουσματικοποίησης". Δηλαδή, μια σχεσιακή προσέγγιση στη σχέση αίτιου-αιτιατού που αναζητεί αισθητικές εμπειρίες και αντιληψιακές μετατοπίσεις που θέτουν διαρκώς το ερώτημα ποιος ακούει, ποιος ακούγεται και ποιος αποσιωπάται. Είναι μια διαπραγμάτευση του δικαιώματος στο άκουσμα και του δικαιώματος στη σιωπή.
"Η κινούμενη εικόνα ως πρακτική μας απασχολεί κυρίως μέσα από την συνάρτηση ήχου και εικόνας ως μια σχέση που δεν είναι ποτέ ουδέτερη, αλλά πάντα φτιαγμένη από χρονικές αποκλίσεις, μετατοπίσεις και ασυμμετρίες".
Η κινούμενη εικόνα ως πρακτική μας απασχολεί κυρίως μέσα από την συνάρτηση ήχου και εικόνας ως μια σχέση που δεν είναι ποτέ ουδέτερη, αλλά πάντα φτιαγμένη από χρονικές αποκλίσεις, μετατοπίσεις και ασυμμετρίες. Σε αρκετές περιπτώσεις, επιλέγουμε να διαχωρίσουμε αυτά τα δύο, αφήνοντας τον ήχο ή την εικόνα να λειτουργήσουν αυτόνομα, όχι ως συνοδευτικά, αλλά ως ανεξάρτητα αφηγηματικά και πολιτικά πεδία. Ο όρος imageless film (ανεικονική ταινία), που έχουμε χρησιμοποιήσει, υποδηλώνει μια συνθήκη ακρόασης χωρίς εικόνα, μια ανοιχτή πρό(σ)κληση στη συλλογική φαντασία.
Ο ήχος, για εμάς, δεν λειτουργεί ως εφέ ή τεκμήριο. Είναι ένας τρόπος να παρατηρούμε, να ακούμε, να συνδεόμαστε με τον κόσμο πέρα από την κυριαρχία της ορατότητας. Τον αντιλαμβανόμαστε ως μια ακουσματική διάσταση της οικολογίας και της πολιτικής· ένα πεδίο όπου δεν καταγράφονται μόνο φυσικά ηχοτοπία, αλλά αποτυπώνονται και σχέσεις εξουσίας: ποιος ακούγεται, ποιος σωπαίνεται, τι σημαίνει σιωπή.
Σε μια εποχή υπερκορεσμού της εικόνας, ο ήχος αποκτά για εμάς έναν όλο και πιο κεντρικό ρόλο, όχι ως αισθητικό συμπλήρωμα, αλλά ως μεθοδολογία επαναδιατύπωσης τρόπων θέασης και ύπαρξης. Μας ενδιαφέρει η ηχητική έρευνα του πώς ακούμε, πώς παρατηρούμε και πώς συνυπάρχουμε· ως ένα μέσο για να μετατοπίσουμε όχι μόνο το σημείο ακρόασης, αλλά και τις ίδιες τις συνθήκες πρόσληψης του κόσμου. Αναζητώντας νέους τρόπους ακρόασης του κόσμου σημαίνει νέους τρόπους συμβίωσης με αυτόν.
Ειδικότερα για το θέμα της κλιματικής δικαιοσύνης στο οποίο εστιάζει το έργο στο Μπενάκη πώς αποφασίσατε να δουλέψετε χρησιμοποιώντας με έναν πιο εννοιολογικό τρόπο την έννοια της καταγραφής που εδώ μοιάζει να απομακρύνετε πιο ενεργά από το ντοκουμέντο για παράδειγμα; Σε επίπεδο εικόνας πόσο διαφορετικό είναι τελικά το αποτέλεσμα χρησιμοποιώντας τους εν λόγω στρατιωτικούς μηχανισμούς;
"Το drone ως μέσο φέρει εντός του μια ολόκληρη ιδεολογία: την οπτική της εποπτείας, της απόστασης, της εξουσίας. Δεν το χρησιμοποιούμε για να αναπαραγάγουμε αυτή τη λογική, αλλά για να την εκθέσουμε, να την αποδομήσουμε".
Το έργο που επέλεξε για την έκθεση ο επιμελητής από το New Museum της Νέας Υόρκης Gary Carrion-Murayari, εστιάζει στην κλιματική δικαιοσύνη μέσα από το πρίσμα της Μεσογείου. Μας απασχόλησε από νωρίς το πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τεχνολογίες καταγραφής όχι απλώς ως μέσα αποτύπωσης, αλλά ως αισθητηριακά και πολιτικά εργαλεία. Ενώ έχουμε δουλέψει και στο παρελθόν με στοιχεία ντοκουμέντου, εδώ θέλαμε να απομακρυνθούμε από τη λογική της "αντικειμενικής" τεκμηρίωσης και να πλησιάσουμε περισσότερο μια εννοιολογική, βιωματική σχέση με το τοπίο και τις πληγές του.
Η χρήση οπτικών στρατιωτικών τεχνολογιών και συγκεκριμένα της κάμερας drone είναι κομβική σε αυτή τη μετάβαση. Το drone ως μέσο φέρει εντός του μια ολόκληρη ιδεολογία: την οπτική της εποπτείας, της απόστασης, της εξουσίας. Δεν το χρησιμοποιούμε για να αναπαραγάγουμε αυτή τη λογική, αλλά για να την εκθέσουμε, να την αποδομήσουμε. Η κάμερα κινείται ασύμμετρα, συχνά ασταθώς, αποφεύγοντας τη "ματιά παντοκράτορα". Το τοπίο δεν εμφανίζεται ως ουδέτερο φόντο, αλλά ως φθαρμένο σώμα, επιφορτισμένο με μνήμες εκτόπισης, στρατιωτικοποίησης, τουριστικής υπερεκμετάλλευσης ιδωμένο μέσα από ένα μηχανικό βλέμμα (machine vision) που είναι πέρα από το δίπολο ανθρώπινο-μη ανθρώπινο.
Είναι εύκολο να γοητευθεί κανείς από τη λαγνεία και την απατηλή αίσθηση παντοδυναμίας που συνοδεύει την τηλεματική εξόρυξη εικόνων, μια διαδικασία που από απόσταση και με τεχνική ακρίβεια, επιτρέπει την καταγραφή τόπων χωρίς την ανάγκη φυσικής παρουσίας. Ωστόσο, η προσέγγισή μας βασίζεται στην αρχή ότι η σχέση με τον τόπο και το περιβάλλον καταγραφής πρέπει πρωτίστως να έχει βιωθεί σωματικά και αισθητηριακά.
Ταυτόχρονα, πλαισιώνουμε αυτές τις εικόνες με καταγραφές από γεώφωνα και υδρόφωνα, αισθητήρες που ακούν τη γη και το νερό. Αυτή η ακουσματική διάσταση έρχεται να αναιρέσει την παντοδυναμία της οπτικής πληροφορίας. Δεν μας ενδιαφέρει απλώς τι φαίνεται, αλλά τι ακούγεται, τι δονείται, τι υποβόσκει. Πρόκειται για μια στροφή από την κάθετη εποπτεία προς την οριζόντια εμπλοκή. Μια απόπειρα να μιλήσουμε για την κλιματική κρίση όχι μόνο ως θεαματική καταστροφή, αλλά ως μια κατάσταση ακρόασης, εγγύτητας και επανοικειοποίησης της αισθητηριακής εμπειρίας του τοπίου. Συνεπώς, η εικόνα στο έργο προκύπτει μέσα από μια σύγκρουση μεταξύ αυτών των λογικών: της στρατιωτικής απόστασης και της ενσώματης ακρόασης· της επιτήρησης και της φροντίδας.
Τι ρόλο παίζει η χειροναξία στη δουλειά σας και πώς προέκυψε το υφαντικό κομμάτι του έργου;
Πάντοτε βλέπαμε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον το ζήτημα της αναπαράστασης μέσα σε κοινότητες στα Βαλκάνια και τη Μεσόγειο και ειδικά τις μορφές που παράγονται συλλογικά, μέσα από καθημερινές, χειρονακτικές πρακτικές. Η υφαντική, για εμάς, δεν είναι μόνο ένα παραδοσιακό μέσο, αλλά μια τεχνολογία εικόνας. Συγγενεύει με την ψηφιακή κατασκευή της εικόνας: και οι δύο βασίζονται σε μια λογική πλέξης, σε ένα grid που παράγει αφήγηση καρέ-καρέ ή pixel-pixel.
Στη Σαρδηνία συνεργαστήκαμε με μία τοπική γυναικεία οικοτεχνία που χρησιμοποιεί την τεχνική piobiones, μια παραδοσιακή υφαντική πρακτική της Σαρδηνίας που για να επιβιώσει υποχρεώνεται σε ρυθμούς που εξυπηρετούν την τουριστική αγορά. Μας ενδιέφερε να παρέμβουμε δημιουργικά εκεί και να στραφούμε όχι ενάντια στην τεχνική, αλλά στο πώς την αξιοποιούμε. Αντί για τα συνήθη διακοσμητικά μοτίβα που στοχεύουν στην ικανοποίηση του τουριστικού βλέμματος, σχεδιάσαμε μοτίβα που απεικονίζουν πυραυλικές δοκιμές, μια άμεση αναφορά στη στρατιωτική παρουσία του ΝΑΤΟ στο νησί.
Με αυτόν τον τρόπο, το υφαντικό κομμάτι λειτουργεί ως ένα σχόλιο πάνω στην αμφίδρομη σχέση τουρισμού και στρατιωτικοποίησης στη Σαρδηνία και κατ’ επέκταση στην Μεσόγειο. Παράλληλα, ενεργοποιεί μια πιο αργή, ενσώματη μορφή παραγωγής εικόνας, μια διαδικασία που αντιστέκεται στην ταχύτητα και την αορατότητα των σύγχρονων τεχνολογιών επιτήρησης.
Μια που η έκθεση στο Μπενάκη αποτελεί μια παγωμένη εικόνα μιας εικαστικής σκηνής κατά μία έννοια και με όλες τις συμβάσεις που αντίστοιχες εκθέσεις ακολουθούν πώς νιώθετε ως μέλη της καλλιτεχνικής κοινότητας της Αθήνας, ποιά είναι τα θέματα που σας απασχολούν κάνοντας και έναν πρώτο απολογισμό της μέχρι τώρα πορείας σας;
"Η έλλειψη δομών που να στηρίζουν αποτελεσματικά την καλλιτεχνική παραγωγή και το δυναμικό της χώρας δημιουργεί κενά που επηρεάζουν τόσο την ανάπτυξη των καλλιτεχνών όσο και τη δυνατότητα της τέχνης να λειτουργήσει ως κρίσιμο εργαλείο κοινωνικού και πολιτικού διαλόγου".
Ως μέλη της καλλιτεχνικής κοινότητας της Αθήνας βιώνουμε μια συνεχή ένταση ανάμεσα στην επιθυμία για ανατρεπτική αναζήτηση και την ανάγκη να βρούμε χώρο μέσα σε δομές που συχνά αναπαράγουν κατεστημένες οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές λογικές.
Τα βασικά ζητήματα που μας απασχολούν σχετίζονται με τον ρόλο της τέχνης σε μια κοινωνία που αντιμετωπίζει πολλαπλές κρίσεις (πολιτικές, περιβαλλοντικές, κοινωνικές). Αναζητούμε τρόπους να υπερβούμε την απλή αναπαράσταση και να δημιουργήσουμε πρακτικές που ανοίγουν διαλόγους, ενεργοποιούν κοινότητες και επαναπροσδιορίζουν τις σχέσεις μας με τον κόσμο γύρω μας. Η οικολογία, η δικαιοσύνη, η μνήμη, η συλλογικότητα και η έρευνα για νέες μορφές αφήγησης παραμένουν οι σταθερές που καθοδηγούν τη δουλειά μας.
Ταυτόχρονα, υπάρχει μια κρίσιμη ανάγκη από την πλευρά του κράτους να ενισχύσει τον σύγχρονο πολιτισμό, και ειδικότερα τον εικαστικό τομέα, ο οποίος σήμερα στερείται συγκροτημένων δημόσιων μηχανισμών υποστήριξης. Η έλλειψη δομών που να στηρίζουν αποτελεσματικά την καλλιτεχνική παραγωγή και το δυναμικό της χώρας δημιουργεί κενά που επηρεάζουν τόσο την ανάπτυξη των καλλιτεχνών όσο και τη δυνατότητα της τέχνης να λειτουργήσει ως κρίσιμο εργαλείο κοινωνικού και πολιτικού διαλόγου. Στο μέτρο που μας αναλογεί, προσπαθούμε να εστιάζουμε διαρκώς σε ζητήματα που θεωρούμε ζωτικής σημασίας: τη διεκδίκηση αξιοπρέπειας και βιωσιμότητας, την άρνηση της κανονικοποίησης της επισφάλειας, την ανάγκη για δημόσιο διάλογο σχετικά με την οικονομική διάρθρωση της καλλιτεχνικής παραγωγής, για όλους τους εργαζόμενους στο πεδίο της τέχνης. Επιμένουμε ότι απαιτείται πίεση για μια συνεκτική και μακρόπνοη πολιτιστική πολιτική· μια πολιτική που να αναγνωρίζει και να σέβεται τόσο το ανθρώπινο δυναμικό όσο και τη δυνατότητα διαμόρφωσης μιας τοπικής εικαστικής γλώσσας.
Μιας γλώσσας που δεν χρειάζεται να μιμηθεί τις δυτικές μητροπόλεις του Βορρά, ούτε να εγκλωβιστεί σε αρχαιολατρικά σχήματα για να διεκδικήσει την αξία της. Η αξία της τέχνης, κατά τη γνώμη μας, βρίσκεται στη μετασχηματιστική της δυνατότητα: να επανεφευρίσκει τη θέση της μέσα στον κόσμο, να επαναδιατυπώνει ερωτήματα, να ανοίγει νέες δυνατότητες νοηματοδότησης της εμπειρίας.
Πιστεύουμε ότι η Ελλάδα, λόγω της γεωπολιτικής και ιστορικής της θέσης (ούτε αυστηρά Δύση, ούτε καθαρά Ανατολή) διαθέτει ένα ξεχωριστό πολιτιστικό χαρακτήρα. Αυτή η ενδιάμεση συνθήκη, που συχνά βιώνεται ως αμφιθυμία ή περιθώριο, μπορεί να αποτελέσει γόνιμο πεδίο πολιτιστικής αυτονομίας και δημιουργικής ιδιοπροσωπίας. Ένα νέο καλλιτεχνικό ιδίωμα θα μπορούσε να αναδυθεί, ριζωμένο στον τόπο αλλά στραμμένο προς τον κόσμο· όχι μιμητικό, αλλά διαλογικό· ικανό να συμβάλει ενεργά στη διαμόρφωση του χάρτη της σύγχρονης καλλιτεχνικής παραγωγής. Με αυτή τη λογική, τόσο η Ελλάδα όσο και η Αθήνα μπορούν να επαναπροσδιορίσουν τη θέση τους όχι ως περιφερειακές ζώνες ενός διεθνούς πολιτιστικού οικοσυστήματος, αλλά ως σημεία συνάντησης, στοχασμού και δημιουργίας, ως ενεργοί συνομιλητές με δικό τους στίγμα και δυναμική.
Ο πρώτος απολογισμός της πορείας μας μας βρίσκει σε μια φάση ωρίμανσης, όπου η επιμονή στη σύνδεση θεωρίας και πρακτικής, η συνεργασία με κοινότητες και η διεύρυνση των μέσων έκφρασης γίνονται όχι μόνο μέσα αλλά και θέσεις πολιτικής και αισθητικής στάσης. Θέλουμε να συνεχίσουμε να διαμορφώνουμε έναν καλλιτεχνικό λόγο που δεν φοβάται να θέτει ερωτήματα, να αμφισβητεί και να εμπλέκει, αναζητώντας παράλληλα νέους τρόπους συνύπαρξης μέσα και πέρα από την Αθήνα.
Η έκθεση '"Άβατο" παρουσιάζεται στο Μουσείο Μοχάμετ Άλι, Πλατεία Μεχμέτ Αλή, Καβάλα, 14 Ιουνίου - 24 Ιουλίου, 2025, με την αποκλειστική υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
Η έκθεση "In a Bright Green Field" παρουσιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη / Πειραιώς 138, 11 Ιουνίου - 13 Σεπτεμβρίου 2025, σε διοργάνωση του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ και του New Museum της Νέας Υόρκης, σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη.
