Για τη Βαλίνια Σβορώνου η φροντίδα για τα "μικρά" και τα λεπτά δεν είναι αναδίπλωση ούτε νοσταλγία

Θραύσματα αναμνήσεων, γλυπτικές σημειώσεις, αντανακλάσεις από την Ανατολική Μεσόγειο, την Αθήνα, τη Θάλασσα του Μαρμαρά και τη Μικρά Ασία, σωματική αφήγηση που ξεδιπλώνεται ριζωματικά στον χώρο "αφήνοντας την αίσθηση να προηγείται της ερμηνευτικής ανάγνωσης". Εκκινώντας από δύο βιβλία που έβλεπε ως παιδί πάνω στο τραπέζι του σαλονιού των παππούδων της από την Κωνσταντινούπολη η Βαλίνια Σβορώνου στην ατομική της έκθεση "Clocks of the tides" στη γκαλερί CAN Christina Androulidaki στην Ομόνοια που διαρκεί ως τις 5 Ιουλίου 2025 υφαίνει ένα γαϊτανάκι αναδιαμορφωμένων αναμνήσεων, το οποίο της ζητήσαμε να μας ξεμπλέξει, αφού πρώτα αφεθήκαμε να κάνουμε τις δικές μας διαδρομές. 

Στο γραφείο της γκαλερί CAN βρίσκουμε δύο παλιά βιβλία, το "Πρίγκηπος" του Ακύλα Μήλα και τις "Μυστικές Πηγές" της Τατιάνας Σταύρου. Γιατί;
 

"'Ήταν τα βιβλία που έβλεπα ως παιδί πάνω στο τραπέζι του σαλονιού των παππούδων μου — σαν παράθυρα σε κάτι που καταλάβαινα μόνο μερικώς, αλλά που καθόρισε τη γλωσσική μου αντίληψη. Το ιδίωμα των πολιτών ξεφευγε καμιά φορά στη γιαγιά μου, σαν κάτι μυστικό που μεταδιδόταν χωρίς να διδάσκεται."

Τα δύο αυτά βιβλία λειτούργησαν ως αφηγηματικοί φάροι της εκθεσης, θραύσματα από διαφορετικές χρονικότητες, σε συνδυασμό με προσωπικές και οικογενειακές αφηγήσεις. Παρότι ξεκινούν από διαφορετικές αφετηρίες, και οι δύο συγγραφείς μετατοπίζουν τη γλώσσα, τη μνήμη και το συναίσθημα έξω από τη γραμμική αφήγηση. Γίνονται εργαλεία μεταστοιχείωσης: μορφές μιας εναλλακτικής, εσωτερικής ιστοριογραφίας.
Ο Μήλας, μέσα από τα σχέδια του, τις φωτογραφιες  και τον λυρικό του σχολιασμό, δημιουργεί μια ηθογραφία μειονοτικού βίου, εκτός ‘επίσημης’ ιστορίας. 'Ήταν τα βιβλία που έβλεπα ως παιδί πάνω στο τραπέζι του σαλονιού των παππούδων μου — σαν παράθυρα σε κάτι που καταλάβαινα μόνο μερικώς, αλλά που καθόρισε τη γλωσσική μου αντίληψη. Το ιδίωμα των πολιτών ξεφευγε καμιά φορά στη γιαγιά μου, σαν κάτι μυστικό που μεταδιδόταν χωρίς να διδάσκεται.

Αυτή η λογική διακείμενου διατρέχει όλη την έκθεση και τον πυρήνα του κειμένου, που έγινε βίντεο, με τιτλο L’amour dérobe les heures, το οποίο αποτέλεσε τον αφηγηματικό κορμό της. Πρόκειται για μια μεταγραφή εικόνων, συμβόλων και χρόνων, που ενημερώνει και τη δομή του βίντεο: ένα βίντεο φτιαγμένο από κινούμενες λέξεις και εικόνες που πέφτουν, σχεδιασμένο περισσότερο ως αναγνωστική εμπειρία με συγκεκριμένο ρυθμό, παρά ως κλασική κινούμενη εικόνα.

Το βίντεο ανοίγει με απόσπασμα του Μήλα αποδοσμενο στα αγγλικα:
"Ὦ! τὸ θαυμάσιον πραγματάκι, τὸ ὁποῖον ἔπεσεν μέσα εἰς τὴν θάλασσαν, σαν διαμάντι ἀπὸ τὰ δάκτυλα τοῦ θεοῦ! τὸ ἀτίμητον μαργαριτάρι, μὲ τὸ ὁποῖον θὰ ἤθελε νὰ στολίσῃ κανένας τὸν ἀλάβαστρινον λαιμὸν τῆς ὡραίας ποὺ ἀγαπᾷ!"
Η φράση, που περιγράφει τα Πριγκηπονήσια σαν πετραδι χαμένο στη θάλασσα, φέρει έναν λυρισμό που συνδυάζει τη φροντίδα, τη στοργή και την επιθυμία — έναν τρόπο θέασης του κόσμου που ανήκει σε έναν μακρινό περασμενο μερος, που εξακολουθεί να επιστρέφει: σαν αντικείμενο ξεβρασμένο από την παλίρροια, σαν γλώσσα που έχει χάσει τον χρόνο της.

Οι Μυστικές Πηγές της Σταύρου, γραμμένες το 1940, είναι σήμερα δυσεύρετες και εκτός κυκλοφορίας. Διαβάζοντάς τες, σκέφτομαι τη Σταύρου σαν μια ελληνίδα Virginia Woolf· συνειρμική γραφή, γεμάτη μυστικά, σκιές και μια άχρονη, μαγική αφήγηση. Η Σταύρου, γυναίκα της Αντίστασης, ενσαρκώνει μια θηλυκότητα της εποχής: διανοούμενη, μετανάστρια από την Κωνσταντινούπολη, ένα άλλο πρόσωπο του ελληνικού μοντέρνου. Η γραφή της δεν είναι επεξηγηματική, αλλά ενσωματωμένη· μια γλώσσα αισθητηριακή που επανενεργοποιεί τη φόρμα και το αφήγημα της έκθεσης. Το έργο Memory, after Tatiana Stavrou αποτελεί άμεση απόδοση ενός κεφαλαίου του βιβλίου της. 

Και τα δύο βιβλία λειτουργούν ως πυρήνες γνώσης που δεν ανήκει στην ‘επίσημη’ ιστορία, αλλά στη λεπτομέρεια, στη σκια της, στη μνήμη που παραμένει σε ροή σε ενα χρονο που αποδομει και ανασυνθετει διαρκως. Είναι κείμενα που ενεργοποιούν την αφήγηση ως μορφή μνήμης και όχι ως απόδειξη.

Επιτελέσεις που προκύπτουν μέσα και μετά από αυτό που ονομάζουμε μνήμη 

Μοτίβα και ιστορίες. Πώς κινήθηκες ριζωματικά μες στις αναφορές και προέκυψαν τα έργα;

Πολλά από τα σύμβολα και τις μορφές γεννήθηκαν μέσα από τις μεταφορές του κειμένου, που έγιναν βίντεο, που έγιναν γλυπτά και έκδοση της έκθεσης. Εικόνες και αντικείμενα από αρχεία, αγορές, εκκλησίες, σπίτια και αρχαιολογικούς τόπους διασταυρώνονται και συμπλέκονται. Δεν πρόκειται για "επιρροές", αλλά για συστήματα μετάδοσης· θραύσματα που λειτουργούν ως αισθητηριακά σήματα, ως επιτελέσεις που προκύπτουν μέσα και μετά από αυτό που ονομάζουμε μνήμη. Η εργασία με την ύλη και τα θραύσματα δεν λειτουργεί απλώς ως αισθητική επιλογή, αλλά και ως μια πρακτική φροντίδας και επιμονής μέσα σε έναν κόσμο όπου η παραγωγή νοήματος συχνά διαρρηγνύεται. Γλυπτικά στιγμιότυπα: σαν φωτογραφίες που δεν έγιναν από φως, αλλά από χώμα.

Το In Athens it will soon be autumn, the time when bitter oranges fall from the trees (their Smell Mixing with the Bitumen) λειτουργεί σαν απόπειρα αποτύπωσης μιας πολύ συγκεκριμένης αισθητηριακής λεπτομέρειας: η μυρωδιά πικρού νεραντζιού και πίσσας το φθινόπωρο στην Αθήνα. Ένα κεραμικό γλυπτό που συμπυκνώνει φύλλα και καρπούς νεραντζιάς, φέροντας κεριά εμποτισμένα με το αιθέριο έλαιο του νεραντζιού. Μια υλική αναφορά από τον δικό μας κόσμο, μέσα στους άλλους της έκθεσης.

Τα Swallow I–XII, φτιαγμένα από ποσειδωνία* και άψητο πηλό, επαναλαμβάνουν τη μέθοδο με την οποία τα χελιδόνια φτιάχνουν τις φωλιές τους· τα πουλιά της μετανάστευσης και της επιμονής της επιστροφής.
Οι Tanagra Figure I–III παραπέμπουν στα αρχαία κτερίσματα της ανατολικής Μεσογείου. Γυναικείες φιγούρες, ντυμένες σαν ταξιδιώτισσες από τα ίδια υλικά με τα χελιδόνια· κτερίσματα που δεν ενταφιάστηκαν ποτέ, φορώντας τριγωνικά καπέλα — σαν αυτά των δυτικών μαγισσών.

Η ποσειδωνία ορίζει και υπερασπίζεται τη στεριά· φυσικός κυματοθραύστης σε διαρκή κίνηση, στον δικό της κύκλο ζωής — ανεξάρτητο αλλά και εξαρτημένο από το ανθρώπινο. Επιτελεί ταυτόχρονα το προστατευτικό και το μεταβλητό.

Επιστρέφοντας στην Πόλη

Ποιά είναι η προσωπική σου σχέση με την Κωνσταντινούπολη και με ποιον τρόπο επηρεάζει το έργο;

"Το έργο δεν αναπαριστά την Πόλη ή την Ίμβρο, ούτε τη Μικρά Ασία ή την Αθήνα του τότε ή του τώρα· κινείται μέσα στον απόηχό τους. Εργάζομαι με ό,τι απομένει: μνήμες που διατηρούνται μέσα από τη σιωπή, τις ιστορίες, τα μυστικά, τα κειμήλια — που μεταφέρονται διαγενεακά και διατοπικά".

Η σχέση μου με την Πόλη είναι έμμεση. Η μητέρα μου έζησε όλη της την παιδική ηλικία στην Κωνσταντινούπολη, η γιαγιά μου γεννήθηκε στην Ίμβρο· οι οικογενειακές αφηγήσεις έφτασαν σε μένα αποσπασματικά — μέσα από λέξεις, γεύσεις, χειρονομίες, και όχι μέσα από μια γραμμική αφήγηση. Τα τελευταία χρόνια επιστρέφω συχνά στην Πόλη, σε διαδρομές που με οδηγούν και στην Ίμβρο.
Η Πόλη και η Ίμβρος εμφανίζονταν πάντα σαν πληθωρικοί, γενναιόδωροι κόσμοι: εκλεκτική αρχιτεκτονική, αστείες ιστορίες "από τα παλιά", πολιτισμική συνύπαρξη. Μαζί όμως και οι σκιές και η πολυπλοκότητα των πολιτικών συνθηκών. Αυτός ο παλιος γνωστος κόσμος μετακινήθηκε — κάπου αλλού, μέσα στις αφηγήσεις τους.
Το έργο δεν αναπαριστά την Πόλη ή την Ίμβρο, ούτε τη Μικρά Ασία ή την Αθήνα του τότε ή του τώρα· κινείται μέσα στον απόηχό τους. Εργάζομαι με ό,τι απομένει: μνήμες που διατηρούνται μέσα από τη σιωπή, τις ιστορίες, τα μυστικά, τα κειμήλια — που μεταφέρονται διαγενεακά και διατοπικά.

Η γλώσσσα ως ένας χώρος μεταφοράς υλικών εντυπώσεων και αισθητηριακών μετατοπίσεων 

Η (συγ)γραφή αποτελεί μέρος της δουλειάς σου. Με ποιον τρόπο σε ενδιαφέρει η γλώσσα γενικά και στη συγκεκριμένη έκθεση και πώς αντιμετωπίζεις τον κίνδυνο της περιγραφικότητας;
 

"Χρησιμοποιώ συνειδητά τη μεταφορά, τον συμβολισμό, αναφορές σε έναν "παλαιού τύπου" λυρισμό, και παραθετικές συνδέσεις, αφήνοντας την αίσθηση να προηγείται της ερμηνευτικής ανάγνωσης".

Η γλώσσα λειτουργεί για μένα σαν μηχανισμός σύνθεσης, μια δομική συγκόλληση των στοιχείων του έργου. Το κείμενο στην έκθεση δεν είναι ερμηνευτικό σχόλιο· κινείται πιο κοντά σε μια ποιητική, κάπως σωματική αφήγηση. Χρησιμοποιώ συνειδητά τη μεταφορά, τον συμβολισμό, αναφορές σε έναν "παλαιού τύπου" λυρισμό, και παραθετικές συνδέσεις, αφήνοντας την αίσθηση να προηγείται της ερμηνευτικής ανάγνωσης.
Η λέξη συχνά λειτουργεί ως υποκατάστατο του αντικειμένου ή ως γλώσσα χειρονομίας. Αυτή η μετατόπιση διατρέχει ολόκληρη την έκθεση: το αρχικό κείμενο μετακινείται και ανασυντίθεται στο βίντεο, στα γλυπτά, στην έκδοση.

Δεν με ενδιαφέρει η γλώσσα ως γραμμική αφήγηση· περισσότερο λειτουργεί ως αρχείο ενσώματων μικρο-βιωμάτων που ενεργοποιούν την εμπειρία χωρίς να τη σταθεροποιούν. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στα σχέδια του Μήλα — σε μια εποχή που η φωτογραφία ήταν ήδη προσβάσιμη, τα σχέδιά του συγκροτούν ένα χειροποίητο, βιωματικό σύστημα μετάδοσης γνώσης. Έτσι προσπαθώ να λειτουργεί και η δική μου γλώσσα· ως ένας χώρος μεταφοράς υλικών εντυπώσεων και αισθητηριακών μετατοπίσεων. Όπως το άρωμα του νεραντζιού και της πίσσας στην Αθήνα, η ποσειδωνία που προστατεύει τη γη, η φιγούρα της ταξιδιωτισσας, τα χελιδόνια που διασχίζουν σύνορα.

Η φροντίδα ως τρόπος να μείνεις παρούσα 

Εστιάζεις σε παραγνωρισμένες γυναικείες ιστορίες και μοτίβα ταυτισμένα με μια ουσιοκρατικά "γυναικεία" φύση. Πώς σκέφτεσαι τη φεμινιστική κληρονομιά ειδικά σε επίπεδο μεθοδολογίας;
 

Η φεμινιστική κληρονομιά, όπως τη διαβάζω εγώ, ανοίγει τη δυνατότητα επανεξέτασης όσων έχουν συχνά απαξιωθεί: το ευάλωτο, το αισθητηριακό, το ‘μη ηρωικό’. Η μεθοδολογία μου δεν στηρίζεται σε μια σταθερή ταυτότητα, αλλά σε μια επιτελεστική πρακτική φροντίδας και μεταφοράς περιθωριακών γνώσεων μέσα από την ύλη, την αισθητική και την αφήγηση.
Η χρήση υλικών όπως η δαντέλα, οι φιόγκοι ή το άρωμα δεν επιχειρούν να αναπαραστήσουν το "θηλυκό" ως ουσία, αλλά να ενεργοποιήσουν ένα σύνθετο πλέγμα πολιτισμικών, βιωματικών και σωματικών σημείων. Το κεραμικό έργο The Latest Home, The Boarded Window βασίζεται σε ένα παλιό κέντημα-δαντέλα με φιόγκους, που μου έδωσε η γιαγιά μου από την Ίμβρο· βρέθηκε τυχαία σε ένα σεντούκι, χωρίς ταυτοποιήσιμη ιδιοκτησία. Η διαδρομή του — ως μια άτυπη κληρονομιά στον χώρο και τον χρόνο — μεταφέρεται στο κεραμικό ανάγλυφο, συνδυασμένο με κεραμικά στοιχεία που παραπέμπουν περισσότερο σε ενισχύσεις, σε προστατευτικές δομές, υπαινίσσοντας την αρχιτεκτονική αίσθηση των "αρματωμένων" παραθύρων.

Η ίδια λογική διατρέχει και την εκδοση της έκθεσης. Το μικρό βιβλίο The Tide Observer λειτουργεί ως flip-book: μια κινούμενη εικόνα του παλιού σαλονιού της γιαγιάς και του παππού μου, όπου το φως μετατοπίζεται αργά. Περιλαμβάνει επίσης κείμενα και φωτογραφικά θραύσματα: φωλιές χελιδονιών στο εσωτερικό ενός σπιτιού στο Μπαμπακαλέ, τάματα δεμένα σε δέντρα, λεπτομέρειες εκκλησιαστικής διακόσμησης από κορνίζες εικόνων με φύλλα και φιόγκους, την είσοδο του σπιτιού "Λευκό Τριαντάφυλλο" στην Πόλη, τα μισογκρεμισμένα σπίτια του χωριού Σχοινούδι στην Ίμβρο με τα οχυρωμένα παράθυρα, μεταξυ αλλων.

Οι αισθητικές επιλογές λειτουργούν ως μεθοδολογικά εργαλεία ενεργοποίησης μιας εναλλακτικής μνήμης — μνήμης υλικής, συναισθηματικής, διασταυρωμένης, που παραμένει ανοιχτή και υπό διαρκή διαπραγμάτευση. Με ένα βλέμμα που δεν παραιτείται από την ακρίβεια της παρατήρησης, την τρυφερότητα και την ευθύνη απέναντι σε ό,τι έχει φτάσει μέχρι εμένα.

Σε αυτό το πλαίσιο, η φροντίδα, όπως το διατυπώνουν οι Joan Tronto και Bernice Fischer, αφορά όχι μόνο το συναίσθημα αλλά και την πρακτική: "At its most basic level, caring is a species activity that includes everything that we do to maintain, continue, and repair our world so that we can live in it as well as possible. That world includes our bodies, ourselves, and our environment, all of which we seek to interweave in a complex, life-sustaining web." (Στο πιο βασικό της επίπεδο, η φροντίδα είναι μια δραστηριότητα του είδους που περιλαμβάνει όλα όσα κάνουμε για να διατηρήσουμε, να συνεχίσουμε και να επιδιορθώσουμε τον κόσμο μας, ώστε να μπορούμε να ζούμε σε αυτόν όσο το δυνατόν καλύτερα. Αυτός ο κόσμος περιλαμβάνει τα σώματά μας, τον εαυτό μας και το περιβάλλον μας, τα οποία προσπαθούμε να συνυφαίνουμε σε έναν πολύπλοκο, ζωογόνο ιστό.) (Moral Boundaries: A Political Argument for an Ethic of Care (New York: Routledge, 1993), σ. 103.)

Αυτή η φροντίδα για τα "μικρά" και τα λεπτά δεν είναι αναδίπλωση στο παρελθόν ούτε νοσταλγία. Είναι τρόπος να παραμείνεις παρούσα — μέσα στη ρευστότητα και την ασυνέχεια — και να επανεργοποιήσεις το ευάλωτο ως τόπο γνώσης, αντίστασης και επιμονής.

Η στροφή στην πνευματικότητα, τον λυρισμό, την απτότητα είναι μια τάση (και) στην τέχνη που την ίδια στιγμή δημιουργεί ερωτήματα σχετικά με έναν πιθανό απολιτικό αναχωρητισμό που εμπεριέχει. Πιστεύεις ότι μπορεί να αποτελέσει ενδυναμωτική πρακτική συλλογικά και να μην περιορίζεται σε ένα "αυτο-ικανοποιητικό" πλαίσιο;

"Η πνευματικότητα που με ενδιαφέρει δεν είναι καταφύγιο ή αισθητική αυτάρκεια, αλλά τρόπος να παραμένεις παρούσα μέσα στον κόσμο όταν οι κυρίαρχες αφηγήσεις καταρρέουν."

Καταλαβαίνω πολύ καλά τον φόβο της απολιτικής αναδίπλωσης που συχνά συνοδεύει τη στροφή προς την πνευματικότητα ή τον λυρισμό στην τέχνη. Αλλά για μένα δεν υπάρχει αναγκαστική αντίφαση ανάμεσα στο ποιητικό και στο πολιτικό. Αυτές οι πρακτικές μπορούν να αποτελέσουν χώρους ενδυνάμωσης ακριβώς επειδή ενεργοποιούν μορφές φροντίδας, επιμονής και προσοχής, σε μια εποχή που ευνοεί τη διάσπαση, την ταχύτητα και την εξάντληση.
Η πνευματικότητα που με ενδιαφέρει δεν είναι καταφύγιο ή αισθητική αυτάρκεια, αλλά τρόπος να παραμένεις παρούσα μέσα στον κόσμο όταν οι κυρίαρχες αφηγήσεις καταρρέουν (όπως για παράδειγμα οι αφηγήσεις γραμμικής προόδου, κοινωνικής κινητικότητας ή ανεξαρτησίας του αυτόνομου υποκειμένου). Η απτότητα, η αφή, η παρατήρηση, η φροντίδα, το ευάλωτο — όλα αυτά μπορούν να λειτουργήσουν ως πολιτικές πρακτικές αντίστασης. Όχι μέσα από τον διδακτισμό, το θέαμα ή την προγραμματική ρητορική, αλλά μέσα από την ακρίβεια του βλέμματος που επιμένει: που δεν παραιτείται από το να μένει παρόν, να κρατά, να φροντίζει.

Σε αυτό το πλαίσιο, η επιμονή μπορεί να είναι συλλογική πρακτική. Όπως γράφει η Joan Tronto, το να φέρνουμε τη φροντίδα από το περιθώριο στο κέντρο της δημόσιας ζωής σημαίνει να αναγνωρίζουμε την αλληλεξάρτηση ως θεμέλιο, όχι ως αδυναμία.  Επομένως, αυτό που με ενδιαφέρει είναι η δυνατότητα μιας φροντίδας που δεν εξαρτάται από το αν κάποιος ανήκει ή όχι στα "ορθά" μορφωτικά ή ταξικά συμφραζόμενα· μια φροντίδα που ενεργοποιεί το αισθητηριακό, το βιωματικό και το καθημερινό ως κοινούς τόπους γνώσης και συνάντησης. 
Το θραυσματικό δεν λειτουργεί ως απόσυρση, αλλά ως πρόταση για το πώς μπορούμε να κατοικήσουμε τον χρόνο και τον κόσμο αλλιώς.

*θαλάσσιο φυτό που ξεβραζεται στις ακτες της Μεσογειου απο το βυθό.