"Unpacking My History": Όταν οι Ιταλοί καλλιτέχνες ξύπνησαν από ένα βαθύ ύπνο και αποφάσισαν να λερώσουν τα χέρια τους

Συνεχίζοντας την ενασχόλησή της με τους/τις καλλιτέχνες/χνιδες που διερευνούν την πρόσφατη και σύγχρονη κοινωνικοπολιτική ιστορία, η επιμελήτρια Δάφνη Βιτάλη εστιάζει στην περίπτωση της Ιταλίας, προσκεκλημένη της Quadriennale της Ρώμης, και επιμελείται την έκθεση "Unpacking My History" με έργα των Francesco Arena, Rossella Biscotti και Claire Fontaine στο Museo di Roma, Palazzo Braschi μέχρι και τις 21 Ιανουαρίου 2024. Πότε ξεκίνησε το ενδιαφέρον των Ιταλών καλλιτεχνών για το ταραγμένο παρελθόν της χώρας και πως βγήκαν από τη συλλογική αμνησία; Τι ρόλο έχει να παίξει μια τέτοια ενασχόληση στις μέρες μας, όπου διεθνής πολιτική επικαιρότητα δεν μας κάνει να αισιοδοξούμε και η ελευθερία της έκφρασης βάλλεται; Η συζήτηση με τη Δάφνη Βιτάλη θέτει μερικά από τα παραπάνω ερωτήματα που μπορούν να μας δώσουν τροφή για σκέψη και για τη σχέση μας με τη δική μας Ιστορία.

Πώς προέκυψε η έκθεση Unpacking Μy History;

Η Quadriennale της Ρώμης, ένας από τους σημαντικότερος καλλιτεχνικούς θεσμούς στην Ιταλία, προσκαλεί κάθε χρόνο τρεις διεθνείς επιμελητές να μελετήσουν την ιταλική καλλιτεχνική σκηνή και να ασχοληθούν με μια κατεύθυνση ή θεματική της σύγχρονης ιταλικής τέχνης των τελευταίων 20 χρόνων. Φέτος με προσκάλεσαν να συμμετέχω στο πρόγραμμα αυτό που περιλαμβάνει την συγγραφή ενός κειμένου, την επιμέλεια μιας έκθεσης, η οποία έχει ως αφετηρία το κείμενο και ένα residency. Στο πλαίσιο αυτό επέλεξα να κοιτάξω το έργο των καλλιτεχνών εκείνων που διερευνούν την πρόσφατη και σύγχρονη κοινωνικοπολιτική ιστορία της Ιταλίας.

Ο τίτλος που επέλεξα για το κείμενο αλλά και για την έκθεση που επιμελήθηκα, παραφράζει τον τίτλο ενός δοκιμίου του Walter Benjamin "Unpacking My Library" του 1931, όπου ο γνωστός φιλόσοφος μιλάει για τη σχέση των αναγνωστών με τα βιβλία τους και αφηγείται τη διαδικασία και εμπειρία της απο-συσκευασίας των προσωπικών του βιβλίων, τα οποία βρίσκονταν αποθηκευμένα και απρόσιτα για μερικά χρόνια. Με αντίστοιχο τρόπο, θεωρώ ότι οι σύγχρονοι Ιταλοί καλλιτέχνες εδώ και κάποια χρόνια, έχουν αποφασίσει πλέον να "αποσυσκευάσουν" και να έρθουν αντιμέτωποι με την πρόσφατη ιστορία της χώρας τους, ανασύροντας, αποκαλύπτοντας και ανακατασκευάζοντας ξεχασμένες ή αμφιλεγόμενες ιστορίες.

Για την μελέτη που πραγματοποίησα, επικεντρώθηκα σε καλλιτέχνες που στοχάζονται την περίοδο από το τέλος της δεκαετίας του 1960 έως σήμερα. Τα περισσότερα από τα έργα στα οποία αναφέρομαι στο κείμενο, αφορούν τα Μολυβένια Χρόνια, αυτήν την περίοδο της πρόσφατης ιταλικής ιστορίας που χαρακτηρίζεται από κοινωνική αναταραχή και πολιτική βία και που διήρκεσε από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 έως τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Αυτά τα χρόνια σημαδεύτηκαν από μια σειρά ακροαριστερών και ακροδεξιών γεγονότων πολιτικής τρομοκρατίας, βίαιων συγκρούσεων και ανατροπών που κατέληξαν σε αξιοσημείωτους πολιτικούς αγώνες. Σε μια στιγμή που η Ιστορία χρησιμοποιείται και καταχράται για τη λήψη αποφάσεων και τη διαμόρφωση του μέλλοντος, αποφάσισα να στραφώ σε καλλιτέχνες που μπορούν να αμφισβητήσουν και να ξανασκεφτούν την Ιστορία και να παρέχουν διορατικές, ευαίσθητες και διεισδυτικές ματιές.

Έχοντας περάσει μέρος της παιδικής ηλικίας σου στη Ρώμη νιώθεις ότι ξεπακετάρεις κι ένα κομμάτι της προσωπικής σου ιστορίας; 

Tο γεγονός ότι είμαι Ελληνοϊταλίδα και μεγάλωσα ανάμεσα στη Ρώμη και την Αθήνα καθώς και ότι όταν βρισκόμουν στην Ιταλία άκουγα πολλές αφηγήσεις για τα σκοτεινά και ταραχώδη χρόνια της δεκαετίας του 70, θα μπορούσαμε να πούμε ότι σχετίζεται με κάποιον τρόπο και με τη δική μου ιστορία, με την ιστορία της δεύτερης πατρίδας μου. Θυμάμαι τον εαυτό μου τη δεκαετία του 90 να ακούω ιστορίες από τον περίγυρο για τη ριζοσπαστική ιταλική αριστερά, τις ερυθρές ταξιαρχίες, την δολοφονία του Aldo Moro, τον Enrico Berlinguer και τον ιστορικό συμβιβασμό, καθώς τα κοινωνικά τραύματα εκείνης της δεκαετίας δεν είχαν ακόμη επουλωθεί ή δεν είχαμε αποστασιοποιηθεί από αυτά. Η ιστορία ήταν ακόμη νωπή και δεν είχε γραφτεί. Επίσης, θα αναφέρω ότι το Palazzo Braschi, όπου φιλοξενείται η έκθεση που επιμελήθηκα, βρίσκεται στην Piazza Navona, στην πλατεία όπου μεγάλωσα, τα πρώτα χρόνια της ζωής μου όταν έμενα μόνιμα στη Ρώμη. Με έναν τρόπο λοιπόν, ο τίτλος της έκθεσης αλλά και ο χώρος της έκθεσης έχουν πράγματι -ασυνείδητα ή και τυχαία- μια προσωπική διάσταση.

Σύμφωνα με μια δήλωση του επιμελητή Alessandro Rabottini του 2011 που αναφέρεις στο κείμενό σου που συνοδεύει την έκθεση εντοπίζεται ένα πρόσφατο ενδιαφέρον των Ιταλών καλλιτεχνών για την ιστορία της χώρας τους που μοιάζουν να απαντούν στο ερώτημα που εμφανιζόταν παλιότερα: "γιατί η ιταλική τέχνη στερείται εμπλοκής με την πολιτική;", και διαφοροποιούνται από την κυρίαρχη πιο μεταφορική προσέγγιση της πραγματικότητας, όπου το "πολιτικό" βρισκόταν μάλλον στο επίπεδο ενός υποκειμενικού συμβολισμού, κάτι το οποίο μπορεί να αποδίδεται στην κληρονομιά της arte povera. Παρατηρείς όντως ένα πρόσφατο πιο άμεσο ενδιαφέρον για την ιστορία στην ιταλική τέχνη; Μίλησέ μας γι αυτό. 

Η ερευνά μου εστιάζει σε μια τάση στη σύγχρονη ιταλική τέχνη των τελευταίων είκοσι ετών που θα μπορούσε να περιγραφεί ως ένα σχετικά νέο ενδιαφέρον των Ιταλών καλλιτεχνών για την ιστορία και τη θέση της στο παρόν. Πριν από περίπου δέκα χρόνια οι Ιταλοί επιμελητές και κριτικοί τέχνης, τόνιζαν το γεγονός ότι μια νεότερη γενιά Ιταλών καλλιτεχνών έδινε επιτέλους φωνή στην πρόσφατη ιστορία της χώρας και ανανέωσε τη σχέση τέχνης και πολιτικής. Πράγματι, η Arte Povera που επινοήθηκε από τον Germano Celant και η Transavanguardia (ένα ιταλικό νέο-εξπρεσσιονιστικό κίνημα, το οποίο εμφανίστηκε το τέλος της δεκαετίας του 70) που επινοήθηκε από τον Achille Bonito Oliva, υπήρξαν δυο κινήματα που επηρέασαν κατά πολύ την ιταλική καλλιτεχνική παραγωγή και επισκίασαν ό,τι άλλο θα μπορούσε να αναδυθεί. Πλέον, οι Ιταλοί καλλιτέχνες, ήδη από το 2000 και μετά, θα λέγαμε ότι έχουν απαλλαγεί από το βάρος αυτών των κινημάτων και είναι ανοιχτοί σε άλλες κοινωνικοπολιτικές αναζητήσεις και σε διάλογο με το διεθνές καλλιτεχνικό γίγνεσθαι. Μέσα σε έναν τέτοιο πλαίσιο, εντοπίζεται πράγματι μια γενιά Ιταλών καλλιτεχνών που πραγματεύεται την εθνική ιστορία, τα συλλογικά τραύματα και τις ατομικές αμνησίες. Οι Ιταλοί καλλιτέχνες σήμερα, όπως ανέφερε και ο Rabottini, είναι έτοιμοι να "λερώσουν τα χέρια τους" και να ασχοληθούν με τα σκοτεινά χρόνια του πρόσφατου παρελθόντος της χώρας τους.

Όπως εξηγεί στον κατάλογο του ιταλικού περιπτέρου και ο καλλιτέχνης Gian Maria Tosatti, ο οποίος αντιπροσώπευσε την Ιταλία στην περασμένη Μπιενάλε της Βενετίας: "Στα χρόνια της μόρφωσής μου, το κυρίαρχο μήνυμα -ειδικά στην Ιταλία- ήταν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένα είδος γελωτοποιού της αυλής, ένας φανταχτερός διακοσμητής, μια κάπως ανάλαφρη φιγούρα. Ήταν απόλυτα συνεπής με μια στρατηγική νάρκωσης, την οποία εφάρμοσε η Ιταλία μετά τη δολοφονία του Μόρο, ένα σημείο καμπής που προκάλεσε μια μεταμόρφωση στην ιστορία της χώρας μας".

Πώς ξεκίνησε το ενδιαφέρον σου για τη σύγχρονη ιταλική τέχνη που διερευνά την ιστορία; Ποιους καλλιτέχνες έχεις ξεχωρίσει; Υπάρχει και μια συγκεκριμένη γενιά καλλιτεχνών στην οποία εντοπίζεται το ενδιαφέρον αυτό;

Το ενδιαφέρον μου για την τέχνη που διερευνά την ιστορία, ξεκίνησε μέσα από εκθέσεις που επιμελήθηκα και συνεχίζω να επιμελούμαι στην Ελλάδα και το εξωτερικό με Έλληνες και διεθνείς καλλιτέχνες που πραγματεύονται κοινωνικοπολιτικά ιστορικά γεγονότα του πρόσφατου παρελθόντος, με σκοπό την κατανόηση της ιστορίας αλλά και της σημερινής εποχής. Αναφέρω ενδεικτικά: Current Pasts: Ivan Grubanov & Βαγγέλης Βλάχος (EMΣT, 2013), When the Present is History (DEPO, Κωνσταντινούπολη, 2019 και ΜΟΜus, Θεσσαλονίκη, 2021), Unpacking My History: Francesco Arena, Rossella Biscotti, Claire Fontaine (Quadriennale di Roma, 2023), Unsettling Geneologies: Alessandra Ferrini (Museo 900, Φλωρεντία, 2024).

Σε σχέση με τους Ιταλούς καλλιτέχνες που πραγματεύονται την πρόσφατη ιστορία, θέλησα να προχωρήσω μια έρευνα που είχα ξεκινήσει όταν δούλευα για την έκθεση "When the Present is History" ("Όταν το παρόν είναι ιστορία"). Η έκθεση αυτή εξέταζε τους τρόπους με τους οποίους καλλιτέχνες από διαφορετικές γεωγραφίες ερευνούν την ιστορία σε μια προσπάθεια προσέγγισης σύγχρονων κοινωνικοπολιτικών ζητημάτων, χρησιμοποιώντας αρχειακή τεκμηρίωση και συμβάλλοντας στον ευρύτερο διάλογο για την ιστορία, τη λήθη και τη συλλογική μνήμη. Μεταξύ των καλλιτεχνών που συμμετείχαν στην έκθεση, είχα παρουσιάσει τη δουλειά των Ιταλών καλλιτεχνών Alessandra Ferrini, Rossella Biscotti και της ομάδας Malastrada film.

Στην έκθεση "Unpacking My History" ("Αποσυσκευάζω την ιστορία μου"), παρουσιάζω το έργο των καλλιτεχνών Francesco Arena, Rossella Biscotti και Claire Fontaine. Όμως μέσα από την ευρύτερη μελέτη που έκανα ξεχώρισα και τη δουλειά των Eva Frappicini, Flavio Favelli, Domenico Antonio Mancini, Gian Maria Tosatti, Giorgio Andreotta Calo', Luca Vitone, Goldschmied. & Chiari, Daniela Comani, Giuseppe Stampone, Nico Angiuli, που αποτελούν θα λέγαμε και μια συγκεκριμένη γενιά Ιταλών καλλιτεχνών στην οποία εντοπίζεται το ενδιαφέρον αυτό των εικαστικών για την ιστορία. Ενώ ορισμένοι από τους καλλιτέχνες αυτούς στρέφονται στο παρελθόν για να αφηγηθούν εκ νέου το παρόν, άλλοι κοιτάζουν πιο εστιασμένα σύγχρονα φαινόμενα, κοινωνικούς μετασχηματισμούς και τρέχοντα πολιτικά ζητήματα. Κάποιοι αναφέρονται σε συγκεκριμένα γεγονότα και ημερομηνίες, ενώ άλλοι ασχολούνται με τις κοινωνικοπολιτικές αλλαγές της ιταλικής κοινωνίας. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, οι Ιταλοί καλλιτέχνες σήμερα, συμβάλλουν στο γεγονός ότι η Ιταλία είναι ένα έθνος που εξακολουθεί να διαπραγματεύεται το δικό του παρελθόν.

Γιατί επέλεξες τους συγκεκριμένους καλλιτέχνες για την έκθεση και τι σε ενδιαφέρει στο καθένα από τα έργα; Μορφολογικά υπάρχουν κάποια κυρίαρχα χαρακτηριστικά στον τρόπο με τον οποίο οι Ιταλοί καλλιτέχνες προσεγγίζουν την Ιστορία; 

Επέλεξα καλλιτέχνες αλλά και έργα. Ήθελα να φέρω μαζί την πρόσφατη ιστορία της Ιταλίας με την σύγχρονη ιστορία αναδεικνύοντας συνδέσεις και συνέχειες. Επέλεξα καλλιτέχνες των οποίο το έργο θεωρώ πολύ σημαντικό σε αυτήν την προσπάθεια επανεξέτασης και επαναδιαπραγμάτευσης της πρόσφατης και σύγχρονης ιστορίας. Μια από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της γενιάς της που εργάζεται προς αυτή την κατεύθυνση είναι η Rossella Biscotti με την οποία είχα ξανασυνεργαστεί και ήθελα να παρουσιάσω ένα σημαντικό της έργο αυτήν την συγκεκριμένη χρονική στιγμή στην Ρώμη. Η δουλειά της ασχολείται με την εξερεύνηση ξεχασμένων ή άγνωστων γεγονότων που αποκαλύπτουν νέες ιδέες και αξίες. Μέσα από την αρχειακή και επιτόπια έρευνα αλλά και τη συλλογή προφορικών ιστοριών, η Biscotti συνδυάζει ιστορίες σε νέες αφηγήσεις, διερευνόντας τις αβεβαιότητες γύρω από γεγονότα του παρελθόντος και τον τρόπο με τον οποίο αυτά τα γεγονότα έχουν ερμηνευτεί.

Στο εξαιρετικά σημαντικό έργο της "Il Processo [Η δίκη], 2010-2012", η Biscotti εξετάζει μια σημαντική δίκη στην ιστορία της Ιταλίας, τη "δίκη της 7ης Απριλίου" (1983-84) εναντίον μελών του αριστερού επαναστατικού κινήματος Autonomia Operaia, η οποία πραγματοποιήθηκε στο Aula Bunker στη Ρώμη, το δικαστήριο υψίστης ασφαλείας στο Foro Italico, στο οποίο πραγματοποιήθηκαν οι πιο σημαντικές δίκες των Μολυβένιων Χρόνων. Η τοποθεσία έγινε το σημείο εκκίνησης για το έργο αυτό, το οποίο η καλλιτέχνις ανέπτυξε με διάφορα μέσα, όπως γλυπτά, περφόρμανς, ήχο και μια ταινία η οποία παρουσιάζεται στην έκθεση και για πρώτη φορά στην Ιταλική πρωτεύουσα.

Ακούγοντας σήμερα, μέσω της ιστορικής ηχογράφησης που παρουσιάζεται στο έργο της Biscotti, την ομιλία των κατηγορουμένων στο δικαστήριο (που περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων διανοουμένων, τους φιλοσόφους Antonio Negri και Paolo Virno που κατηγορούνται για την ιταλική τρομοκρατία στα τέλη της δεκαετίας του '70), μπορεί κανείς να δημιουργήσει συνδέσεις με σύγχρονες καταστάσεις. Εδώ, δεν σκοπεύω να αναφερθώ σε συγκεκριμένους ή άμεσους συσχετισμούς, αλλά μάλλον να σκεφτώ διαχρονικά ερωτήματα: Πώς ορίζουμε την τρομοκρατία; Ποιος αποφασίζει εάν μια πράξη, οργάνωση ή άτομο χαρακτηρίζεται ως τρομοκρατική;

Αυτό το έργο στόχευε όχι μόνο στην διαπραγμάτευση της ιταλικής πολιτικής ιστορίας, αλλά και στη διερεύνηση των θεμάτων και των πεποιθήσεων αυτής της εποχής στην ιστορία, μια περίοδο που είχε ισχυρό αντίκτυπο στην ιταλική συλλογική μνήμη. Επίσης, το έργο "Il Processo" (όπως και πολλά άλλα της καλλιτέχνιδας) παρουσιάζει το ενδιαφέρον της για την ανάπτυξη της αριστεράς. Σε μια στιγμή που η Ιταλία και πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες βιώνουν μια αποδυναμωμένη αριστερά, τα έργα της Biscotti δίνουν πληροφορίες για τη διαμόρφωση της αριστερής ιδεολογίας.

Ο δεύτερος Ιταλός καλλιτέχνης που παρουσιάζεται στην έκθεση είναι ο Francesco Arena ο οποίος συστηματικά αναφέρεται σε γεγονότα του παρελθόντος για να δημιουργήσει έναν χώρο συζήτησης και κριτικής σε διαφορετικές στιγμές και εποχές της ιταλικής ιστορίας. Μορφολογικά, τα έργα του Arena είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς βημάτων. Ο καλλιτέχνης συχνά ξεκινά από μια αριθμητική πρόταση που συνδέεται με μια ιστορία, ένα γεγονός, έναν τόπο, ένα βιβλίο κλπ και μέσα από μια σειρά συλλογισμών συμπυκνώνεται σε μια μορφή. Αυτό συμβαίνει και στο έργο της έκθεσης "Marmo con 3274 giorni" ("Μάρμαρο με 3274 ημέρες"), 2019, που μιλάει για την περίπτωση του Stefano Cucchi. Ο Cucchi έγινε σύμβολο της κατάχρησης της αστυνομικής εξουσίας στην Ιταλία με τον θάνατό του όταν βρισκόταν υπό κράτηση το 2009, τότε 31 ετών.

Για να επισημάνει και να καταδικάσει την αστυνομική βία, ο Arena δημιούργησε ένα έργο που αποτελείται από ένα κομμάτι μάρμαρο που ανασκάφηκε με τέτοιο τρόπο ώστε να περιέχει έναν συγκεκριμένο αριθμό σελίδων από δέκα μεταχειρισμένα ημερολόγια διαφορετικών διαστάσεων. Ο αριθμός των σελίδων των ημερολογίων, που αναφέρονται και στον τίτλο, αντιστοιχεί στον αριθμό των ημερών μεταξύ 23 Οκτωβρίου 2009 και 10 Οκτωβρίου 2018. Η πρώτη ημερομηνία σηματοδοτεί την ημέρα της διαμεσολάβησης του θανάτου του Cucchi, ενώ βρισκόταν σε προληπτική κράτηση, και η δεύτερη σηματοδοτεί την ημέρα της κατάθεσης που ενοχοποιεί τέσσερις αστυνομικούς για τον ξυλοδαρμό που οδήγησε στον θάνατο του. Η ιστορία του Cucchi πυροδότησε μια εθνική συζήτηση σχετικά με την κατάχρηση εξουσίας από την αστυνομία και πόλωσε το ιταλικό κοινό, καθώς η ιστορία ήταν έντονα πολιτικοποιημένη και γεμάτη κατηγορίες, απειλές και συγκαλύψεις.

Στην έκθεση έχω συμπεριλάβει επίσης δυο έργα της Claire Fontaine (το καλλιτεχνικό δίδυμο που αποτελείται από την Ιταλίδα Fulvia Carnevale και τον Βρετανό James Thornhill) που αναφέρονται στις διαμαρτυρίες που πραγματοποιήθηκαν στην Γένοβα μεταξύ Πέμπτης 19 Ιουλίου και Κυριακής 22 Ιουλίου 2001, ταυτόχρονα με τη σύνοδο κορυφής του G8. Κατά τη διάρκεια αυτού του φόρουμ, όπου συναντήθηκαν οι αρχηγοί των πλουσιότερων βιομηχανικών χωρών, το κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης και άλλες διοργανώσεις διαδηλώσαν κατά της συνόδου κορυφής. Εκείνες τις μέρες στο πλαίσιο των διαδηλώσεων έλαβαν χώρα σοβαρές ταραχές και ένας νεαρός διαδηλωτής και φοιτητής ιστορίας, ο Carlo Giuliani, πυροβολήθηκε θανάσιμα από έναν αστυνομικό, ο οποίος στη συνέχεια πέρασε πάνω από το σώμα του με το αστυνομικό όχημα. Η είδηση έκανε το γύρω του κόσμου. Για άλλη μια φορά (όπως και στην περίπτωση του Cucchi) υπήρξαν αποκλίσεις μεταξύ της επίσημης παρουσίασης από τις Αρχές και των πραγματικών γεγονότων.

Το έργο των Claire Fontaine, "Visions of the world (Genova, 19. 07. 2001)", 2007, είναι ένα φωτεινό κουτί και αποτελείται από μια μεγεθυμένη εικόνα ενός πραγματικού επικυρωμένου εισιτηρίου τρένου από το Μιλάνο στη Γένοβα που εκδόθηκε την πρώτη ημέρα της βίαιης καταστολής κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων. Το έργο "Gênes brickbat", 2007, είναι ένα μικρό γλυπτό από τούβλα καλυμμένο με το εξώφυλλο του βιβλίου "Gênes, 19, 20, 21 juillet 2001: Multitudes en marche contre l'empire", που φαίνεται να σχολιάζει και να αμφισβητεί τη δύναμη της πνευματικής αντίστασης ενάντια στη βία. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να αναφέρω και ένα άλλο έργο αυτής της σειράς των "Brickbat", που σήμερα είναι ιδιαίτερα επίκαιρο. Για το γλυπτό "The Punishment of Gaza Brickbat", 2014, οι καλλιτέχνες επέλεξαν ως περιτύλιγμα, το εξώφυλλο του ομώνυμου βιβλίου του ισραηλινού δημοσιογράφου Gideon Levy ο οποίος έχει χαρακτηριστεί ως το "αγκάθι του Ισραήλ" και περιγράφει την ιστορία πίσω από την επίθεση του Ισραήλ στη Γάζα το 2009 όπου σκοτώθηκαν πάνω χίλιοι Παλαιστίνιοι. Το τρίτο έργο που αφορά την σύγχρονη ιστορία στη Γένοβα με τίτλο "20.07.2001 Genova io c’ero" ("20.07.2001 Γένοβα ήμουν εκεί"), 2006, είναι η γραφή της φράσης αυτής που δημιούργησαν οι καλλιτέχνες με καπνό στο ταβάνι. Αυτή η φράση εμφανίστηκε το καλοκαίρι του 2001 σε μπλουζάκια που παρήγαγαν οι καραμπινιέροι που συμμετείχαν στη βάναυση βία.

Τα έργα αυτά φανερώνουν την ανάγκη των καλλιτεχνών να υπογραμμίσουν τη σημασία αυτών των διαδηλώσεων, όπου η καταστολή της αστυνομίας ήταν κατά κάποιο τρόπο άνευ προηγουμένου. Λέγεται, ότι κατά τη διάρκεια εκείνων των ημερών, η αστυνομία έκανε χρήση ενός νόμου έκτακτης ανάγκης που εισήχθη υπό τον Φασισμό, ο οποίος έλεγε ότι δεν χρειαζόταν άδεια εισόδου σε ένα κτίριο από δικαστή εάν υπήρχε υποψία για παρουσία όπλων. Με έναν τρόπο, λοιπόν, τα έργα που επέλεξα να παρουσιάσω, σχολιάζουν την καταπάτηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, ένα σημαντικό θέμα που είναι πάντα και όλο και πιο επείγον.

Οι καλλιτέχνες που προσεγγίζουν την ιστορία χρησιμοποιούν διαφορετικά μέσα, μεθοδολογίες και καλλιτεχνική γλώσσα. Στην έκθεση παρουσιάζονται τρεις διαφορετικές κατευθύνσεις. Από τη μία, έχουμε την Rossella Biscotti και την πρακτική της που βασίζεται στην αρχειακή έρευνα, από την άλλη τον Francesco Arena, ο οποίος ενδιαφέρεται για τα αισθητικά και μορφολογικά ζητήματα των πολιτικών του έργων αλλά και για τον αντίκτυπο που αυτά έχουν, και τέλος η Claire Fontaine, που χρησιμοποιεί την επανοικειοποίηση (appropriation) ως καλλιτεχνική στρατηγική.

Που αποδίδεις αυτή τη στροφή στην Ιστορία; Με ποιόν τρόπο η πρόσφατη πολιτική κατάσταση στη χώρα και η στροφή προς την άκρα δεξιά δημιουργεί νέα δεδομένα στην τέχνη; 

Πιστεύω ότι για να μπορούμε να κατανοήσουμε το παρόν πρέπει αναγκαστικά να στραφούμε στην ιστορία. Όπως λέει ο αφορισμός του George Santayana, "όσοι δεν θυμούνται το παρελθόν είναι καταδικασμένοι να το επαναλάβουν." Στην Ιταλία, όπως προανέφερα, πολλές πτυχές της πρόσφατης ιταλικής ιστορίας δεν έχουν ακόμη επιλυθεί και υπάρχουν ανοιχτά ερωτήματα γύρω από δολοφονίες, βομβαρδιστικές επιθέσεις, κ.ά. Όπως επεσήμανε ο Antonio Negri σε ένα παλαιότερο άρθρο του στην Monde Diplomatique, "Tο να μιλάς για αυτό που αντιπροσώπευε η δεκαετία του 1970 στην πολιτική ιστορία της Ιταλίας, σημαίνει να μιλάς και για το παρόν. Εν μέρει, επειδή οι συνέπειες των κατασταλτικών πολιτικών εκείνων των χρόνων εξακολουθούν να είναι σε μεγάλο βαθμό μαζί μας."

Αν οι προηγούμενες γενιές Ιταλών καλλιτεχνών, ασχολούνταν κυρίως με ένα υποκειμενικό όραμα της πραγματικότητας και παρήγαγαν εικόνες που φαινόταν να απεικονίζουν μια ψυχική και ηθική αποσύνδεση μεταξύ του καλλιτέχνη και της κοινωνίας, κατά τη διάρκεια των τελευταίων είκοσι ετών, μερικοί από τους πιο ενδιαφέροντες Ιταλούς καλλιτέχνες ασχολούνται με την ιστορία και την πολιτική προκειμένου να επανεξετάσουν τις επίσημες αφηγήσεις και να ασχοληθούν με σύγχρονα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα, αντιμετωπίζοντας καταπιεσμένες μνήμες της αποικιοκρατίας, του φασισμού και της τρομοκρατίας – και των αντιφάσεων που ενυπάρχουν στο σημερινό κοινωνικό μας τοπίο.

Ως εκ τούτου, σε μια προσπάθεια αναζήτησης της αλήθειας πίσω από τα γεγονότα, πολλοί Ιταλοί καλλιτέχνες της δεκαετίας του 2000 επικεντρώθηκαν σε μερικά από τα σημεία καμπής της ιταλικής ιστορίας του 20ού αιώνα για να αφηγηθούν εκ νέου τα Μολυβένια Χρόνια, τις τραγικές βομβαρδιστικές επιθέσεις αυτής της περιόδου, τον φασισμό, τις φιλοδοξίες της αποικιοκρατίας, τα συγκαλυμμένα παιχνίδια εξουσίας, τα διφορούμενα και αμφιλεγόμενα γεγονότα, σε μια προσπάθεια να επαναφηγηθούν τη συλλογική μνήμη και την ταυτότητα της χώρας τους. Με λεπτή γλώσσα και αντι-μνημειακή πρόθεση, αλλά με συγκεκριμένες αρχές και αξίες, καθώς και κοινωνική και πολιτική συνείδηση, οι καλλιτέχνες συχνά επικεντρώνονται σε τραγικά γεγονότα που δεν έχουν ακόμη διευκρινιστεί ή παραμένουν σκοτεινά. Το παρελθόν λοιπόν εμφανίζεται ως κάτι ημιτελές, το οποίο οι καλλιτέχνες επαναδιαπραγματεύονται, για να συμβάλουν στη δημιουργία των εικόνων της ιστορίας μας, μέσω της ικανότητάς τους να κάνουν κάτι αόρατο ορατό.

Ένα πρόσφατο άρθρο που διάβασα στο ιταλικό περιοδικό τέχνης artribune ξεκινάει με την φράση: "Η σημερινή κυβέρνηση απαιτεί την επιθυμία να ‘κατακτήσει’ τον πολιτισμό." Μένει να δούμε λοιπόν, με ποιον τρόπο η παρούσα ιταλική κυβέρνηση, θα δημιουργήσει νέα δεδομένα στον χώρο της τέχνης, αλλά πιστεύω ότι σήμερα, περισσότερο από πριν, οι καλλιτέχνες και επιμελητές που είναι αφοσιωμένοι σε κοινωνικά ζητήματα, πρέπει να διαδραματίσουν έναν κρίσιμο ρόλο στην κοινωνία και να συμμετάσχουν σε μια συζήτηση που αφορά την επανεξέταση της ιστορίας, τις ασάφειες και τις ασυνέχειες του παρελθόντος για την κατανόηση του παρόντος και τη σκέψη για το μέλλον. Μιλώντας όμως για το τι συμβαίνει σήμερα στον κόσμο της τέχνης (όχι συγκεκριμένα στην Ιταλία), μοιάζει οι επαγγελματίες της τέχνης να πρέπει να αγωνιστούν για τη διατήρηση της ελευθερίας της τέχνης και της ελευθερίας της έκφρασης. Κοιτώντας τις εξελίξεις στην Ευρώπη και στην Γερμανία, θα έλεγε κανείς ότι τα ατομικά δικαιώματα πολλών εργαζομένων στην τέχνη απειλούνται από την ολοένα και πιο κανονικοποιημένη χρήση κατηγοριών για αντισημιτισμό εναντίον καλλιτεχνών και πολιτιστικών εργαζομένων.

Το τελευταίο βιβλίο του ιστορικού Έντσο Τραβέρσο, The "I" in Historiography [Ιδιότυπα παρελθόντα. Το "Εγώ" στη γραφή της ιστορίας, Εκδόσεις του εικοστού πρώτου, 2021], ξεκινά με την παρατήρηση ότι σήμερα "η ιστορία γράφεται όλο και περισσότερο σε πρώτο πρόσωπο" και στέκεται κριτικά απέναντι στην "υποκειμενιστική" ιστοριογραφία λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη και τα θετικά της. Με την αυτο-θεωρία αλλά και αιτήματα αυτο-ιστοριογραφίας και πολιτικών του συν-αισθήματος να εκφράζονται ολοένα και πιο συχνά στην τέχνη, πώς πιστεύεις ότι αυτά εμπλουτίζουν την επίσημη ιστοριογραφία και ποιές μπορεί να είναι οι προκλήσεις;

Για τους καλλιτέχνες, το "Εγώ" αλλά και η κριτική μιας υποκειμενικής ιστοριογραφίας δεν αποτελούν κάτι το νέο. Οι εικαστικοί που ασχολούνται και πραγματεύονται ιστορικά γεγονότα, προτείνουν μια διαλεκτική σχέση με το παρελθόν και την ιστορία θέτοντας σε αμφιβήτηση ακριβώς αυτήν την "αντικειμενική" και συχνά μονόπλευρη ιστορική καταγραφή, προσφέροντας ακόμη τη δυνατότητα στον θεατή να ανασκευάσει τη δική του αφήγηση.

Σε αντίθεση με τους ιστορικούς που μέχρι πρόσφατα, όπως εξηγεί και ο Τραβέρσο, πίστευαν ότι η συγγραφή της ιστορίας ήταν ασυμβίβαστη με οποιονδήποτε ισχυρισμό για υποκειμενικότητα και θεωρούσαν ότι έπρεπε να είναι όσο το δυνατόν πιο αντικειμενικοί αποφεύγοντας κάθε προσωπική άποψη, οι καλλιτέχνες έκαναν πάντα το αντίθετο. Οι καλλιτέχνες φέρνουν στην επιφάνεια γνωστές ή άγνωστες "μικρές" ιστορίας μέσω της ανασκαφής και της ανάσυρσης, αναδομώντας τα ευρήματά τους και δίνοντας νέα πνοή. Οι καλλιτέχνες δεν είναι πολιτικοί αναλυτές ή ιστορικοί και ο βασικός τους στόχος δεν είναι η ιστορική ακρίβεια. Εξάλλου, και οι ερμηνείες των έργων είναι πάντοτε υποκειμενικές, ατελείς και ανοιχτές. 

Όπως είχα γράψει στον εισαγωγικό μου κείμενο για την έκθεση "Όταν το παρόν είναι ιστορία", "Η αρχειακή έρευνα, με την οποία ασχολούνται πλέον πολλοί εικαστικοί καλλιτέχνες, προσφέρει νέες αισθητικές και ιστοριογραφικές προσεγγίσεις και διαφωτίζει ζητήματα που σχετίζονται με την ιστορία, την πολιτική και την κοινωνία, χωρίς ωστόσο κατ’ ανάγκη να αναζητά αλήθειες. Η ιστορία δεν είναι μόνο ζήτημα γνώσης – είναι και ζήτημα οπτικής, αλλά και ζήτημα του ποιος την αφηγείται. Στις καλλιτεχνικές αφηγήσεις είναι πάντοτε πιθανές οι αμφισημίες, οι υποκειμενικότητες και οι εικασίες." Όπως ανέφερε και η Rossella Biscotti σε μια συνέντευξη, "με ενδιαφέρουν τα ίχνη της ιστορίας: ντοκουμέντα, ταινίες, φωτογραφίες. Προσφέρουν ένα άλλο όραμα της πραγματικότητας. Μόνο όταν αυτές οι εικόνες ερμηνεύονται, αποκωδικοποιούνται και μοιράζονται δημόσια με άλλους, αναπτύσσουν νέα νοήματα. Τα έργα μου διερευνούν το χάσμα μεταξύ της ιστορίας και της ερμηνείας της, μεταξύ της εμπειρίας και της αρχειοθέτησής της."

Ορισμένοι καλλιτέχνες, επιλέγουν να αφηγηθούν σε πρώτο πρόσωπο καθώς η προσωπική τους εμπειρία συναντά την ιστορία, ενώ άλλοι επιλέγουν μια αποστασιοποιημένη αφήγηση χωρίς προσωπικό φίλτρο. Ανεξάρτητα με την μεθοδολογία που υιοθετεί ο καθένας, οι καλλιτέχνες εμπλουτίζουν την επίσημη ιστοριογραφία διηγώντας συχνά μικρές, άγνωστες ή εναλλακτικές ιστορίες και όχι την Ιστορία με κεφαλαίο Ι.

Η Αυτοθεωρία, η αυτο-ιστοριογραφία και οι πολιτικές του συν-αισθήματος έχουν συμβάλει στο γεγονός ότι η τέχνη σήμερα είναι ένας τόπος συνάντησης και αντίστασης όπου καλλιτέχνες και συγγραφείς φέρνουν τη θεωρία αλλά και πολιτικά ζητήματα πιο κοντά στη ζωή τους, σε αντίθεση με μια απόσταση που υπήρχε παλιότερα μεταξύ του δημιουργού (καλλιτέχνη, συγγραφέα) και του έργου του. Όπως ο Τραβέρσο λαμβάνει υπόψη τα θετικά και τα αρνητικά της "υποκειμενιστικής" ιστοριογραφίας, έτσι και η θεωρητικός Lauren Fournier, στο πρόσφατο βιβλίο της "Autotheory as feminist Practice in Art, Writing and Criticism", εξηγεί το εάν η αυτοθεωρία είναι ένας βιώσιμος και παραγωγικός τρόπος εργασίας στις τέχνες και τον ακαδημαϊκό χώρο, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα τις δυνατότητες αλλά και τις προκλήσεις και τους περιορισμούς που αυτή προσφέρει.

Τι είδους συζητήσεις μπορούν να προκύψουν από την επαναφήγηση της ιστορίας από τους καλλιτέχνες; Όπως έχει πει η Claire Fontaine: "Πρέπει να ‘διατηρήσουμε παρόν’ (fare presente) το πόσες φορές η ιστορία της Ιταλίας έχει ξαναγραφτεί και διαγραφεί. Και από ποιον. Εμείς, οι κάτοικοι αυτής της εποχής και αυτής της χώρας, θα θέλαμε μερικές φορές να μπορούμε να ‘διατηρούμε παρόν’ αυτόν τον λεκέ που επεκτείνεται ατελείωτα, που είναι η αιμορραγία του νοήματος της ζωής μας. Σαν ένα αδιαφανές σύννεφο που χρωματίζει το νερό μιας λεκάνης αλλά διαρκώς αραιώνεται."

Οι καλλιτέχνες που ασχολούνται με την ιστοριογραφία, ανακαλύπτουν εναλλακτικές συνέχειες και αβεβαιότητες που αποκλίνουν από συμβατικές αναγνώσεις της Ιστορίας. Ο τρόπος με τον οποίο ένας καλλιτέχνης δίνει φωνή σε αντιαφηγήσεις και διαφωτίζει παραγνωρισμένες ιδιαιτερότητες των ιστορικών γεγονότων, εμπλουτίζει την επίσημη ιστοριογραφία. Οι δημιουργικές φωνές μπορούν να διαφωτίσουν κρυφές αφηγήσεις, να μας βγάλουν από τη θέση μας, να μας προβληματίσουν και να μας δώσουν νέες προοπτικές για τα πράγματα. Οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν μια εικαστική γλώσσα: φόρμες, έρευνα, αρχεία, οικειοποίηση, δράσεις, αλλά και τη θεωρία για να κάνουν ό,τι δεν μπορούν να κάνουν οι λέξεις από μόνες τους.

Λεζάντα πρώτης φωτογραφίας: Quotidiana – Paesaggio, Unpacking My History. Francesco Arena / Rossella Biscotti / Claire Fontaine σε επιμέλεια της Δάφνης Βιτάλη, άποψη εγκατάστασης, Museo di Roma, Palazzo Braschi, 25 Νοεμβρίου 2023 – 21 Ιανουαρίου 2024, courtesy La Quadriennale di Roma, foto Carlo Romano.