Διεθνώς αναγνωρισμένος Αλβανός καλλιτέχνης, θεατρικός συγγραφέας, σκηνοθέτης, συνιδρυτής του κέντρου σύγχρονης τέχνης Debatik στα Τίρανα, ο Armando Lulaj, εστιάζει μέσα από το έργο του στη διερεύνηση της σχέσης οικονομικής εξουσίας και δημοκρατίας, τη διαφθορά και τη θεσμική κριτική. Αφορμή για την διαφωτιστική συζήτηση μαζί του, η οποία εκφράζει μια φορτισμένη άποψη για την αμφιλεγόμενη σχέση τέχνης και πολιτικής στο εθνικό αφήγημα της χώρας του αποτέλεσε το βιβλίο του "Broken Narrative: The Politics of Contemporary Art in Albania" που μόλις κυκλοφόρησε στα αγγλικά και τα ιαπωνικά, μια εκτενής μελέτη της ιστορίας της χώρας του μέσα (και) από το έργο του σε συνομιλία με τον Ιταλό καλλιτέχνη και συγγραφέα Marco Mazzi, αλλά και η πρόσφατη παρουσίαση του φιλμ "Live, Κυριακή, 17 Μαΐου 2020, 4.31 π.μ." (2021), στο Waste/d Pavilion Episode 1 στο State of Concept στην Αθήνα, μια ανατριχιαστική καταγραφή της αστυνομικής επέμβασης στο κατειλημμένο Εθνικό Θέατρο των Τιράνων τη συγκεκριμένη ημερομηνία, το οποίο κατεδαφίστηκε λίγο αργότερα.
Γιατί "Σπασμένη Αφήγηση"; Σε τι αναφέρεται ο τίτλος του βιβλίου σου;
Υπάρχουν πολλές αφηγήσεις στο βιβλίο, αλλά όπως υποδηλώνεται από τον υπότιτλο, η πολιτική της σύγχρονης αλβανικής τέχνης είναι ο βασικός θεματικός άξονας. Το βιβλίο επιδιώκει ένα είδος χαρτογράφησης της τέχνης και της πολιτικής του γνωστού σε πολλούς πρότζεκτ σύντηξης της τέχνης και της πολιτικής στην Αλβανία και των μακροχρόνιων στρατηγικών του. Αυτό το πρότζεκτ ξεκίνησε στις αρχές του 2000 και ο τρόπος με τον οποίο το αφήγημά του εκτυλίχθηκε τότε δεν είναι ο ίδιος με αυτόν που τελικά επικράτησε. Ωστόσο, ήδη από την κυοφορία του υπήρξαν πολλές ρωγμές. Νομίζω ότι αυτές οι ρωγμές είναι πια βαθύτερες και η αφήγηση αποσυντίθενται.
Πώς προσπάθησες να συνδυάσεις την ανάλυση του έργου σου με μια αφήγηση της σύγχρονης ιστορίας της Αλβανίας αλλά και της πολιτικής της που αφορά, μεταξύ άλλων, τη σύγχρονη τέχνη;
Πάντα ενδιαφερόμουν για τη δομή της εξουσίας και νομίζω ότι η εξουσία ως ιδέα εμπεριέχει όλα όσα έχω κάνει από την αρχή. Στο παρελθόν είχαμε μάθει πώς αναπτύχθηκαν οι πολιτικές και οικονομικές σχέσεις μεταξύ της Αλβανίας και μεγάλων δυνάμεων, όπως της Σοβιετικής Ένωσης ή της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας. Μάθαμε πώς άρχισαν αυτές οι φιλίες αλλά και πώς τελείωσαν. Αυτό που έγινε κεντρικό μέρος της δουλειάς μου στις αρχές του 2000, ήταν ακριβώς οι πολλές διαστρωματώσεις αυτών των σχέσεων, για τις οποίες δεν είχε ενδιαφερθεί κανείς τότε. Εντωμεταξύ είχα αρχίσει από νωρίς να αναλύω τη νέα σχέση ανάμεσα στην Αμερική και την Αλβανία, την επιρροή της στην λήψη αποφάσεων και τις μακροχρόνιες στρατηγικές της παρουσίας της στην Αλβανία και στην ευρύτερη περιοχή. Το έχω ονομάσει "Third Love Affair" (Τρίτη ερωτική σχέση) και το να ασχολούμαι με αυτό ήταν και είναι ακόμα σαν να βάζω τα χέρια μέσα σε μια κυψέλη. Μετά την πτώση του κομμουνισμού γίναμε τυφλοί υποστηρικτές της αμερικανικής προσέγγισης των πραγμάτων, αλλά στις μέρες μας αυτό δεν συμβαίνει πλέον και για μένα αυτές οι νέες θέσεις είναι πολύ ενδιαφέρουσες. Η αμερικανική ιδεολογική νεοαποικιοκρατία αμφισβητείται και αυτή είναι άλλη μια πτυχή του βιβλίου, άλλη μια αφήγηση και άλλη μια ρωγμή.
Η έννοια της εξουσίας έγινε πιο ενδιαφέρουσα για μένα όταν η σύντηξη και η (πρώιμη) επιτυχία τέχνης και πολιτικής στην Αλβανία αναγνωρίστηκε στην αρένα της διεθνούς σύγχρονης τέχνης. Σε αυτό το πρότζεκτ συνεργάστηκαν πολλοί καλλιτέχνες της σχεσιακής αισθητικής και πολλοί επιμελητές αλλά στο τιμόνι ήταν ο Αλβανός πρωθυπουργός, ο οποίος από την αρχή τόνισε ότι η τέχνη θα μπορούσε να αλλάξει το πολιτικό σύστημα, δηλαδή τη δομή της εξουσίας. Αυτή η πολύ απαιτητική και φρέσκια θέση, μολονότι είχε κλαπεί από το παρελθόν, αποδείχθηκε απογοήτευση. Προφανώς δεν θα ήταν η σύγχρονη τέχνη αυτή που θα άλλαζε ένα διαβρωμένο πολιτικό σύστημα, ούτε αντιστρόφως. Αλλά η πολιτική (που μαζί με την σύγχρονη τέχνη) διάβρωσαν ακόμα περισσότερο την κοινωνία μέσα στην οποία ζούμε.
Στο βιβλίο λες "Ενθουσιάζομαι και πάντα θα ενθουσιάζομαι από τις εφαπτόμενες συνδέσεις, από αυτές τις εικόνες, από αυτές τις (περιζήτητες) μεταφορές που δημιουργούν ένα εναλλακτικό τοπίο για την ταυτότητα αυτής της χώρας". Όπως παρατηρεί στην εισαγωγή της η Jonida Gashi, υποστηρίζεις ότι η συνδυαστική οικονομική, πολιτική και κοινωνική κατάρρευση του 1997 πρέπει να ειδωθεί ως μια επανάληψη της συμβολικής ρήξης που προκάλεσαν τα γεγονότα του 1991, τα οποία κορυφώθηκαν με την κατάρρευση του Αλβανικού κομμουνιστικού καθεστώτος, αλλά μέσα σε ένα διαφορετικό πλαίσιο, αυτό του πραγματικού. Μπορείς να μας πεις λίγο περισσότερα για αυτές τις δύο ημερομηνίες και πώς τις έφερες μαζί στην πρακτική σου;
Η πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος στις αρχές του ’90 δεν ήταν το αποτέλεσμα μιας αληθινής απεργίας ή επανάστασης για την αλλαγή του καθεστώτος, αλλά περισσότερο ένα σύμβολο, ένα ενορχηστρωμένο σύμβολο. Ακολουθήσαμε το ντόμινο άλλων χωρών του Ανατολικού μπλοκ και η αλλαγή ήταν ήπια. Πριν ακόμη συμβεί αυτό, βιβλία του Milton Friedman και επομένως η θέση του για την ελευθερία και την αγορά είχαν αρχίσει να διαρρέουν στη χώρα, αλλά και μέσα στη φυλακή και οι πολιτικοί κρατούμενοι τα διάβαζαν, για να είναι κι αυτοί προετοιμασμένοι. Ας πούμε ότι οι χαρακτήρες που βλέπουμε στην ταινία του Αγγελόπουλου, οι Αλβανοί πίσω από τα κάγκελα, στα σύνορα, στην ομίχλη τώρα ήταν ελεύθεροι. Άφησαν τον κομμουνισμό για να αγκαλιάσουν τον νεοφιλελευθερισμό ή μάλλον για να βιώσουν την ανοιχτότητα ή για να βιώσουν το στρώσιμο του δρόμου προς την άνοδο του φασισμού.
Τα γεγονότα του καταστροφικού 1997, όπου το κράτος κατέρρευσε με αποτέλεσμα να ανοίξουν οι αποθήκες όπλων, με μια πρώτη ματιά ήταν το αποτέλεσμα της αποτυχίας των σχεδίων του Ponzi που έκαναν την Αλβανία να ανθίσει μετά την πτώση του κομμουνισμού. Κατά τη γνώμη μου, τα γεγονότα του 1997 πρέπει να αναλυθούν πιο ευρέως, γεωπολιτικά, ειδικότερα σε σχέση με τα γεγονότα στην ευρύτερη περιοχή και κυρίως με τους πολέμους στην πρώην Γιουγκοσλαβία, ειδικά στο Κόσοβο, ο στρατός του οποίου εξοπλίστηκε ακριβώς με όπλα από την Αλβανία. Αυτά τα γεγονότα δεν ήταν καθόλου συμβολικά, ήταν η πραγματική αλλαγή, το πραγματικό παιχνίδι του πως λειτουργεί και ήταν βαθύ. Γι αυτό νομίζω ότι αναγκαστήκαμε να καταπιούμε τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές αλλά την ίδια στιγμή υποσυνείδητα (εμείς) προσπαθήσαμε να τις ξεράσουμε. Είναι πολύ περίεργο αλλά μόνο πρόσφατα οι πολιτικοί αναλυτές μας συμφώνησαν κατά κάποιο τρόπο ότι το 1997 ήταν πραγματικό ηλεκτροσόκ, και μόνο πρόσφατα μιλούν για τη σχέση με τη Χιλή του 1973 και την ανάμειξη των Η.Π.Α. Οι πολιτικοί προσπαθούν να κατηγορήσουν και να ρίξουν τις ευθύνες ο ένας τον άλλο σχετικά με τα γεγονότα και τους 3000 θανάτους εκείνης της χρονιάς. Φυσικά κάνουν πολιτική, αλλά η αλήθεια είναι ότι αυτό που συνέβη το 1997 ήταν η πραγματοποίηση εκείνου του μέλλοντος που είχε έρθει συμβολικά το 1991. Οι πολιτικοί ποτέ δεν θα το αποδεχτούν ξεκάθαρα, δεν μπορούν να έρθουν σε ρήξη με τον πρωταγωνιστή και την ηγεμονία του.
Όσο για του καλλιτέχνες ας περιμένουμε από την επόμενη γενιά να πει ορισμένες αλήθειες, αφού οι καταξιωμένοι καλλιτέχνες του σήμερα δεν μπορούν, είναι μάλλον εκπρόσωποι ή πρεσβευτές της κυβέρνησης και των πολιτικών της. Στο βιβλίο έχω γράψει αρκετά για το πως αυτές οι συγκεκριμένες ημερομηνίες αντανακλούν κάποιες από τις πρακτικές μου. Υπάρχει μια φωτογραφία που βρήκα και την οποία συμπεριέλαβα σε ένα αρχείο που αποκαλώ "Αρχείο Λιποταξίας", ένα αρχείο που δημιουργήθηκε από εικόνες που έχουν τη δύναμη να εγκαταλείψουν την ίδια την ιστορία. Σε αυτή την φωτογραφία βλέπουμε την ιστορία να επιτελείται σαν να είναι σε λούπα και αυτή είναι μια καλή αρχή για να ξεμάθουμε την ιστορία.
Ως προς το 1997, βρήκα στο αρχείο ένα ίχνος που θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψιν. Είναι ένα μικρό ανολοκλήρωτο φιλμ 35mm που τραβήχτηκε από μια μικρή ομάδα ανθρώπων σε στιλ σινεμά βεριτέ, το οποίο διαφέρει σε σχέση με τις άλλες ταινίες, ντοκιμαντέρ κ.λπ., με την έννοια ότι εμβάθυναν. Έβαλαν την κάμερα σε μέρη όπως ο ζωολογικός κήπος, το ψυχιατρείο, το χειρουργείο, το σχολείο κωφάλαλων, τα κοιμητήρια του Α’ και Β’ Παγκοσμίου, τα αρχαιολογικά μουσεία, κ.λπ., βασικά σε πολλές "ετεροτοπίες". Ήταν οι μόνοι που κατέγραψαν το ηλεκτροσόκ. Ακόμα και σήμερα το πρότζεκτ αυτό παραμένει ανολοκλήρωτο και δουλεύω με αυτό το υλικό από το 2006. Αυτό το υλικό είναι σαν πάγος, λιώνει κάθε φορά που βρίσκεται στα χέρια σου.
Ποιος είναι ο ρόλος της προσωπικής μνήμης στην προσπάθεια σου να ξαναπείς την ιστορία της πατρίδα σου;
Είμαι πολύ βαθιά χωμένος στην περιφέρεια, στους περιθωριοποιημένους και δεν είναι τόσο σημαντικό για μένα απλά να βάλω προσωπικές μνήμες σε μια δομή όσο το να τις φέρω αντιμέτωπες κατά κάποιο τρόπο με την επίσημη αφήγηση και να απογυμνώσω την κοινωνία από τις αμαρτίες ή τις λανθασμένες αναπαραστάσεις του παρελθόντος και ενδεχομένως του μέλλοντος. Αλλά αυτό δεν είναι απλώς μια τοπική θέση, έχει εξαπλωθεί παντού αλλά στην Αλβανία ήταν πιο εύκολο να γίνει κατανοητή. Δεν θέλω να πιστέψω ότι το μοντερνιστικό πρότζεκτ έχει τελείωσε και έχουμε συνθηκολογήσει με τον καπιταλισμό και τον νεοφιλελευθερισμό. Όπως είπα προηγουμένως, ο μόνος τρόπος που ανακατεύουν την κοινωνία είναι προς την άνοδο του φασισμού και υπάρχουν πολύ περισσότερο από σημάδια γι αυτό στην Ευρώπη. Χωρίς να ξεχνάμε το παρόν που βιώνουμε, το οποίο τρέμει μπροστά μας, υπάρχουν τόσες πολλές ιδέες που πρέπει να πάρουμε από το παρελθόν και να προσπαθήσουμε να χτίσουμε μια διαφορετική προοπτική, ένα άλλο μέλλον -˙ ͘η τέχνη δεν μπορεί να αποτύχει σε αυτό το εγχείρημα. Όντως πιστεύω ότι αυτό είναι πιθανό και ο ρόλος του καλλιτέχνη είναι βασικός. Οι προσωπικές αναμνήσεις μου, οι οποίες χρησιμοποιούνται στην πρακτική μου, χρησιμοποιούνται μόνο εφόσον αντιπροσωπεύουν ένα ίχνος για να ακολουθήσεις ή να λάβεις υπόψη, το οποίο οδηγεί σε ένα μεγαλύτερο πρόβλημα. Θέλω να ακουμπήσουν πάνω στο πρότζεκτ όπως η σκόνη στον δρόμο. Σαν επικάλυψη, μια πνευματική επικάλυψη ας πούμε. Είμαι πολύ βαθιά μέσα και σε αυτό.
Λες "Το να συνεχίζεις να κάνεις εννοιολογική τέχνη είναι σαν να θέλεις να συνεχίζεις να οδηγείς αντικανονικά με ασφάλεια. Είμαι πάντα έτοιμος να παίξω το παιχνίδι, αλλά όταν το παιχνίδι γίνει προσβάσιμο σε όλους, τότε πρέπει να διαφύγεις. Μέχρι τώρα όλοι έχουν καταλάβει την τελειότητα και την αφέλεια της εννοιολογικής τέχνης. Να πάει στα τσακίδια η Βίβλος τους. Πρέπει να γράψουμε ένα καινούργιο βιβλίο, αλλά πρώτα πρέπει να κάνουμε κάτι άλλο. Όπως λέει ο Αμερικάνος καλλιτέχνης David Hammons, για να ξεπεράσουμε αυτό το εμπόδιο, πρώτα από όλα πρέπει να ανοίξουμε ένα κέντρο αποτοξίνωσης από τον Duchamp". Μπορείς να μας αναλύσεις τη θέση σου για το ότι "Πρέπει να παράγουμε ένα νέο είδος απόδειξης, μια καινούργια εικόνα την οποία θα διαμορφώσουμε με τελείως διαφορετικό τρόπο. Για να το κάνουμε αυτό, πρέπει να δουλέψουμε και πάλι υπόγεια (underground)" ;
Ναι, είναι αλήθεια. Οι καλλιτέχνες βρίσκονται μέσα σε μια μεγάλη παγίδα. Είναι αλήθεια, επίσης, ότι όποτε παράγεις κάτι, σε στοιχειώνει η σκιά των προγενέστερων μάστερς, και δεν έχεις πολλές επιλογές ως προς το πώς να αναμετρηθείς μαζί τους. Πρέπει να αποδεχτείς την παρουσία τους, να τους κάνεις ένα νεύμα ή να τους διαγράψεις. Η επιλογή είναι ξεχωριστή για κάθε καλλιτέχνη και η δουλειά πάντοτε το δείχνει αυτό ούτως ή άλλως. Με ενδιαφέρει να αφήνω ίχνη και μόνο μετά να παράγω μια θέση. Αυτά τα ίχνη ή οι αποδείξεις είναι εκεί για να ανακαλυφθούν κάποτε στο μέλλον. Ένας επιμελητής ή μάλλον ένας διανοητής δουλεύει με τα ίχνη αυτά και όχι με έναν ήδη στρωμένο δρόμο όπως ένας τεμπέλης. Δεν νομίζω ότι οι υπόγειες (underground) πρακτικές δουλεύουν καλά σήμερα. Πολλοί άνθρωποι νομίζουν ότι δουλεύοντας μέσα στο σύστημα, το να μην αποκαλύπτουν τα πάντα στο σύστημα θα μπορούσε να είναι μια στρατηγική, το οποίο κατανοώ απόλυτα. Αλλά η έγνοια μου είναι ότι το σύστημα ήδη ξέρει και αυτού του είδους οι στρατηγικές δεν θα αποδώσουν.
Πρέπει κανείς να αναπτύξει διαφορετικές στρατηγικές για να αντισταθεί στο παρόν. Μπορούμε επίσης να βάλουμε τρικλοποδιά στο σώμα της πολιτικής και να επιτελέσουμε εντός του. Ή ίσως μια πιο ριζοσπαστική απάντηση να είναι αναγκαία, όπως μια μεγάλης κλίμακας λιποταξία. Η λιποταξία δεν είναι απλά μια πολιτική και ηθική στάση και δεν πρέπει να θεωρείται διαφυγή αλλά αντίσταση, και πρέπει να εκφραστεί τη σωστή στιγμή. Μερικοί καλλιτέχνες στην Αλβανία καταλαβαίνουν αυτή τη στάση αφού το κράτος έχει γίνει ο κύριος παράγοντας του πολιτισμού. Κάποιοι από αυτούς έχουν ήδη αυτομολήσει αλλά άλλοι που είχαν τη δυνατότητα να το κάνουν, ας πούμε με την περίπτωση του Εθνικού Θεάτρου το 2020, να αφήσουν έναν αντίκτυπο στο σύστημα, να το μολύνουν, δεν το έκαναν. Μετά από μερικούς μήνες κατάπιαν τις δηλώσεις τους και άλλαξαν θέση απέναντι στην κυβέρνηση, ευθυγραμμίστηκαν με τους άλλους καλλιτέχνες που θεωρούνται πυλώνες του Πρωθυπουργού της κυβέρνησης και όσο αστείο κι αν ακούγεται, μερικοί από αυτούς τους καλλιτέχνες έχουν εμπνευστεί για τα έργα τους από ιδέες του Pasolini.
Λες "Το περίεργο σε αυτή την χώρα που την κάνει ελκυστική σε ξένους καλλιτέχνες, δεν είναι η μεγάλη διαφορά μεταξύ τέχνης και πολιτικής και το αντίστροφο. Αντιθέτως, είναι η ψεύτικη σύγκλιση των δύο". Σε τι βασίζεις την κριτική σου για την κυβέρνηση της Αλβανικής "αναγέννησης", η οποία επικεντρώνεται σε δύο βασικές εκδοχές της ανάπτυξης του σύγχρονου, και συγκεκριμένα της σύγχρονης τέχνης και αρχιτεκτονικής;
Το 2001 έλαβε χώρα η πρώτη Μπιενάλε των Τιράνων, και έγινε αμέσως διάσημη όχι για τη νέα και ήδη προβληματική δομή της στην πόλη, αλλά για την απάτη που έβαλε μέσα στην έκθεση ένας Ιταλός καλλιτέχνης (σ.σ. αναφέρεται στον Ιταλό καλλιτέχνη Marco Lavagetto που ενδύεται διαφορετικές περσόνες και παρουσιάστηκε ως ο γνωστός ιταλός φωτογράφος Oliviero Toscani). Εξαπλώθηκε ως ιός με το όνομα "Η συνωμοσία Τιράνων". Μετά από δύο χρόνια οι διοργανωτές σκέφτηκαν μια δεύτερη έκδοση της Μπιενάλε των Τιράνων. Ο ιός που εμφυτεύτηκε το 2001 χρειαζόταν ένα αντίδοτο. Έτσι, δημιούργησαν το αφήγημα της τέχνης και πολιτικής, όπου η τέχνη θα μπορούσε να δημιουργήσει έναν καλύτερο κόσμο όντας μέσα στην δομή της πολιτικής, αλλά αυτό, όπως εξηγείται μέσα στο βιβλίο, εξελίχθηκε σε μεγαλύτερη απάτη. Ήταν η πραγματοποίηση του πρότζεκτ της πρόσοψης, όπου τα παλιά κτίρια του κομμουνιστικού καθεστώτος ζωγραφίστηκαν με έντονα χρώματα από τον ίδιο τον Πρωθυπουργό της Αλβανίας, μαζί με μια ομάδα καλλιτεχνών. Μέχρι τη σύλληψη του πρότζεκτ όλα ήταν καλά, παρότι τότε σκέφτηκα ότι ήταν κάπως ύποπτο εγχείρημα, λαμβάνοντας υπόψη τους κύριους οργανωτές και δημιουργούς του πρότζεκτ. Ακριβώς γι αυτό υποστηρίζω ότι οι νωθροί δημοσιογράφοι ή curators τουρίστες που επισκέφθηκαν την χώρα και οι οποίοι δεν ξέρουν πώς να διαβάζουν τις ηχηρές αποδείξεις που αυτή η σύντηξη τέχνης και πολιτικής άφησε, δεν μας χρειάζονται πλέον. Δεν βλέπουν ή δεν θέλουν να δουν τη βία και τη μεγάλη διαφθορά που προκάλεσε αυτό το πρότζεκτ, αλλά απλά απολαμβάνουν το θέαμα.
Ο Benjamin είπε ότι ο φασισμός τείνει προς την αισθητικοποίηση της πολιτικής, με την έννοια του θεάματος, το οποίο επιτρέπει στη μάζα να εκφραστεί μη βλέποντας τα δικαιώματα της να αναγνωρίζονται… και αυτό ακριβώς είναι η "αναγέννηση". Και πήγαν ακόμη παραπέρα ανοίγοντας μια αίθουσα εκθέσεων στο γραφείο του Πρωθυπουργού, την οποία ονόμασαν "Κέντρο Ανοιχτότητας και Διαλόγου", αλλά καμία ανοιχτότητα και κανέναν διάλογο δεν έχει η δομή της, μόνο θέαμα και προφανώς πολύ κακό πρόγραμμα. Η πολιτική, η εξουσία εκμεταλλεύτηκαν την τέχνη και ακόμα την εκμεταλλεύονται ως το τέλειο γραφείο Δημοσίων Σχέσεων για να κρύψουν το πραγματικό τους πρόσωπο, και να το κάνουν να φαίνεται στους άλλους ως μια αναπαράσταση της πολιτικής της ανάπτυξης και της χειραφέτησης προς το μέλλον, παρά το γεγονός ότι στο κέντρο του υπήρχε η φιγούρα του καλλιτέχνη-πολιτικού. Είναι μια μεγαλοφυής διαφήμιση. Αλλά αυτό που κρύβεται κάτω από τη δομή αυτού του πρότζεκτ είναι η αληθινή συνέργεια με το οργανωμένο έγκλημα. Αυτό είναι το σώμα του πολιτικού προγραμματος που βρίσκεται κάτω από το χαλί, και τώρα αποκαλύφθηκε. Πιστεύω ότι κανένας καλλιτέχνης δεν πρέπει να ακολουθεί την πολιτική ατζέντα ενός κόμματος, σαν αυτής της κυβέρνησης, αλλά να κάνει πολιτική με διαφορετικό τρόπο. Κατά ένα διεστραμμένο τρόπο μπορώ να πω ότι και στη σύγχρονη τέχνη συνέβη το ίδιο που έγινε με τη συμβολική κατάρρευση του καθεστώτος το 1991, η οποία βιώθηκε με τα πραγματικά της χρώματα λίγα χρόνια αργότερα, το 1997. Στις αρχές του 2000 ήταν αυτό το σύμβολο, αυτή η σύντηξη τέχνης και πολιτικής που όλοι αποδέχθηκαν, αλλά τώρα πια το αφήγημα αυτό είναι κατακερματισμένο, και εμείς βλέπουμε την ολοκλήρωση και την πραγμάτωση του μέσα στην κοινωνία. Αυτή είναι η πραγματική Συνωμοσία των Τιράνων, και αυτός είναι ο λόγος που πρέπει κανείς Να Μάθει από τα Τίρανα!
Λες "Η αρχιτεκτονική είναι ένας άλογο κούρσας για τη χάραξη του μέλλοντος, και αυτός είναι ο λόγος που η σημερινή κυβέρνηση έχει επικεντρωθεί σε αυτήν. Η κοινωνική αλλαγή λαμβάνει χώρα μόνο μέσα από τον μολυσμένο μηχανισμό της πολιτικής. Δεν είναι το προϊόν του πολιτισμού, ο οποίος πραγματικά φαίνεται να βιώνει το τέλος της ιστορίας. Η αλλαγή γίνεται με τη βία κάπως σαν τον αντίκτυπο που έχει η σύγχρονη τέχνη σε ένα άτομο ξένο σε αυτήν, όταν συναντιούνται για πρώτη φορά". Πες μας περισσότερα για τη βίαιη κατά τη γνώμη σου όψη της Αλβανικής κυβέρνησης με την οποία καταπιάνεται και το έργο "Live, Κυριακή, 17 Μαΐου 2020, 4.31 π.μ." (2021), που παρουσιάστηκε πρόσφατα στο "Waste/d Pavilion Episode 1" στο State of Concept Athens σε επιμέλεια της Προσωρινής Ακαδημίας Τεχνών";
Αυτή η κυβέρνηση κυβερνά μέσω της βίας, λειτουργεί με απειλές, διαφθορά και ξέπλυμα χρήματος και τέχνης (artwashing) με εργαλείο τη σύγχρονη τέχνη και την αρχιτεκτονική. Όταν περπατάω στην υπερυψωμένη πυραμιδική κεντρική πλατεία των Τιράνων, ζαλίζομαι. Αυτή η νέα αρχιτεκτονική, περιέργως πολύ στιλ Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, είναι μια αρχιτεκτονική του ιλίγγου, δύσκολο να τη μεταφέρεις, και νομίζω ότι αυτό το αίσθημα είναι πολύ ενδιαφέρον για να περιγράψει το μέλλον στο οποίο προσβλέπουν.
Η αρχιτεκτονική είναι σημείο, δεν είναι ένα βραχύβιο σημάδι στην πόλη όπως το πρότζεκτ των προσόψεων αλλά ένα μόνιμο. Το μέλλον, όπως το βλέπουν, είναι για να γίνει εξώφυλλο στους "New York Times" ή κάπου αντίστοιχα, και να το επιτελέσουν σαν να έχει ήδη υπάρξει. Αυτός είναι ο λόγος που το πρόγραμμα τους δεν είναι ένα σχέδιο αληθινής ανάπτυξης, δεν αφορά το παρόν, είναι ένα πρόγραμμα-καταπέλτης. Φυσικά και υπάρχει τέχνη σε αυτό, αλλά τι είδους τέχνη είναι αυτή που δεν νοιάζεται για το παρόν; Η εκτόξευση της χώρας στο μέλλον χρησιμοποιώντας κάθε μέσο, ξεκινώντας από το οργανωμένο έγκλημα και όσα αυτό συνεπάγεται, αρά φτάνοντας στην ολιγαρχία. Για να προστατέψουν το μέλλον που βλέπουν, αποδέχονται τα πάντα από τους ολιγάρχες. Οι ολιγάρχες παρουσιάζουν τους νόμους στον πρωθυπουργό, τους οποίους περνά στο κοινοβούλιο, επειδή έχει την πλειοψηφία.
Η υπόθεση του Εθνικού Θεάτρου εξερράγη γι αυτόν ακριβώς τον λόγο. Κανείς δεν πρέπει να αγνοήσει αυτό του σημείο. Ένας ολιγάρχης παρουσίασε στην κυβέρνηση μια πρόταση, να χτίσει στη δημόσια περιοχή του Εθνικού Θεάτρου, ένα καινούργιο θέατρο και μια σειρά από ψηλά κτίρια για την εταιρία του, και η κυβέρνηση προσπέρασε κάθε συνταγματικό δικαίωμα για να εκπληρώσει την ατζέντα του. Αυτό ήταν απαράδεκτο. Για να σταματήσει την αντίδραση και τη διάχυση αυτής της υπόθεσης η κυβερνητική μηχανή προπαγάνδας απάντησε πολύ επικίνδυνα. Πρέπει να πω ότι τα πιο σημαντικά κτίρια και δρόμοι στα Τίρανα, αλλά όχι μόνο, χτίστηκαν κατά την διάρκεια κατοχής από Ιταλούς αρχιτέκτονες και πολεοδόμους. Το κτίριο του γραφείου του Πρωθυπουργού είναι ένα δείγμα φασιστικής αρχιτεκτονικής, όπως και αυτό του Εθνικού Θεάτρου, της Εθνικής Τράπεζας, και πολλών άλλων φορέων όπως του Δήμου ή των Υπουργείων όπου η ίδια η κυβέρνηση εδράζεται. Όταν η κυβέρνηση κατέστρεψε το Εθνικό Θέατρο, πολλά άρθρα από τη Νέα Υόρκη μέχρι το Βερολίνο, χορηγούμενα ή οτιδήποτε, κυκλοφόρησαν για να προστατέψουν την κυβερνητική απόφαση σκορπώντας ψέματα δεξιά και αριστερά. Πολλές δηλώσεις έγιναν από ανθρώπους μέσα στο καλλιτεχνικό σύστημα. Στόχος της προπαγανδιστικής μηχανής ήταν να πείσει το κοινό ότι η κοινότητα των καλλιτεχνών αγωνιζόταν για να προστατέψει ένα φασιστικό κτίριο. Και όλως περιέργως αυτό έγινε από άτομα ή από δομές που τείνουν να πουλούν τους εαυτούς ως άτομα που δεν χειραγωγούνται από καμία δομή. Το Εθνικό Θέατρο χτυπήθηκε κατά τη διάρκεια της καραντίνας, εκμεταλλευόμενοι τη συνθήκη της πανδημίας. Καθώς άρχισαν να χτυπούν το κτίριο με έναν εκσκαφέα, ένας σημαντικός αριθμός από οπλισμένους αστυνομικούς με κουκούλες στο κεφάλι και χωρίς αριθμό ταυτότητας εισέβαλαν μέσα στο κτίριο με τη βία, το οποίο είχε καταληφθεί για ένα μικρό χρονικό διάστημα από διαδηλωτές, καλλιτέχνες και μέλη της συμμαχίας για την προστασία του Θεάτρου.
Χτύπησαν τους απεργούς, τους καλλιτέχνες και συνέλαβαν τους περισσότερους από αυτούς. Αυτή η στιγμή κατεγράφη σε βίντεο από μια διαδηλώτρια και μεταδόθηκε ζωντανά στο Facebook. Λίγο αργότερα την κάλεσα και τη ρώτησα για το βίντεο. Εντωμεταξύ είχαν καταγγείλει την αστυνομία γενικά αλλά κανέναν αστυνομικό από όσους άσκησαν βία στους καλλιτέχνες, επειδή ήταν καλυμμένοι και επειδή δεν είχαν τους αριθμούς ταυτότητας τους. Τσέκαρα το βίντεο και συνειδητοποίησα ότι η ποιότητα της εικόνας και του ήχου ήταν πολύ κακή. Δεν μπορούσα να κάνω τίποτα για την εικόνα, αλλά για τον ήχο ζήτησα από συνεργάτες μου στο εξωτερικό, οι οποίοι δουλεύουν για το δικαστήριο και "καθαρίζουν’’ τις τηλεφωνικές συνομιλίες της μαφίας, αν μπορούσαν να "καθαρίσουν’’ με κάποιο τρόπο τις φωνές των οπλισμένων αστυνομικών που ήταν μέσα στο Εθνικό Θέατρο. Το δούλεψαν και είναι τώρα δυνατόν να ταυτοποιηθούν οι φωνές τους. Υπέγραψα το έργο και έδωσα το υλικό ζητώντας να προστεθεί στο αρχείο της δικογραφίας εναντίον του Αστυνομικού Τμήματος. Μου αρέσει η ιδέα των αποδείξεων που κυκλοφορούν στους καλλιτεχνικούς χώρους και για πρώτη φορά παρουσιάστηκε στο "Waste/d Pavilion Episode 1" στο State of Concept Athens.
Το καθεστώς πρέπει να αλλάξει. Ακούω πολλούς να καταδικάζουν την κυβέρνηση για τις προσωπικές σχέσεις με το δικτατορικό καθεστώς, και αυτό δεν μπορεί να το αρνηθεί κανείς, αλλά δεν είναι πια αυτό το βασικό ζήτημα. Πρέπει να δούμε τα αστραφτερά μέρη του φασισμού μέσα στο modus operandi τους. Το παρελθόν δεν είναι το αληθινό πρόβλημα αλλά το μέλλον στο οποίο μας εκτοξεύουν. Καίγοντας τις φάσεις της ιστορίας, καίγοντας το παρόν, και απλά υπάρχοντας. Κάπου! Ίσως σε ένα χώρο χωρίς κριτική, χωρίς ερευνητική δημοσιογραφία αλλά με έντονα χρώματα, θέαμα, χωρίς αντιρρήσεις, χωρίς καλλιτέχνες που κρίνουν. Τι επιμελημένο μέλλον! Artwashing με στεροειδή.
Λες "Το μεγαλύτερο μέρος των εκθέσεων στη χώρα δεν είναι προϊόν έρευνας ή ακόμα και κάποιου ενδιαφέροντος για τα αλβανικά προβλήματα. Αντίθετα βασίζονται σε μια γρήγορη αφομοίωση του επίσημου αφηγήματος. Η Αλβανία κι η ίδια η πρωτεύουσα συνήθως παρουσιάζονται ως ένα προϊστορικό έκθεμα…", και " Εξαιτίας της απουσίας ανεξάρτητων καλλιτεχνικών ιδρυμάτων, η εικόνα του καλλιτέχνη ακόμα αναπαριστάται μέσων παλιών προτύπων. Ο καλλιτέχνης πρέπει να είναι υπάκουος, να σέβεται την πολιτική και τους πολιτικούς, αγαπητός στους ξένους και μάλιστα να μοιάζει με ξένο, υποστηρικτής και μέλος του κόμματος (όπως ένα προφυλακτικό στον φαλλό). Αν η τέχνη κι η έκφραση χρησιμοποιεί άλλες μορφές, όπως η ανυπακοή και η αντίδραση, χαρακτηρίζεσαι αμέσως ως χούλιγκαν, άτομο προς αποφυγή". Πώς αντιμετωπίζει το Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Debatik και η ομάδα "La Société Spectrale", των οποίων είσαι μέλος, την κατάσταση της σημερινής Αλβανίας;
Η σύγχρονη αλβανική τέχνη δεν πρέπει να θεωρείται ως ένα είδος πακέτου όπου κανένας ιός δεν είναι επιτρεπτός. Από την αρχή οι Αλβανοί καλλιτέχνες δούλεψαν με στόχο μια θέση στο σύστημα, διαφοροποιημένη από το εξωτικό αλλά παρόλα αυτά προβληματική. Ήθελαν να θεωρούνται καλοί, ευγενείς και ταυτόχρονα η δουλειά τους να είναι οπτικά όμορφη, και η πλαισίωση του έργου τους να είναι ακόμα πιο ωραία. Ακόμα και εκείνοι που ξεκίνησαν με μια πιο αντιδραστική συμπεριφορά απέναντι στην κοινωνία ή την πολιτική αδικία σήμερα έχουν βρεθεί μέσα σε αυτό το πλαίσιο. Ανέκαθεν υπήρξα εναντίον της αισθητικοποίησης. Είναι μια συνθήκη ταπείνωσης και αυτό- υποτίμησης, απέναντι σε ένα σύστημα που χαίρεται να σε βλέπει να επιτελείς την αστική τάξη. Όλη αυτή η στάση έχει εγγραφεί στο πρότζεκτ της τέχνη και πολιτικής. Γύρω στο 2010, μόλις λίγες δεκαετίες από την εμφάνιση της σύγχρονης τέχνης στη χώρα, οι βασικοί επιμελητές της εποχής είχαν την ιδέα να γράψουν το βιβλίο της ιστορίας της Σύγχρονης Τέχνης στην Αλβανία. Εκείνη την περίοδο οι οικονομικές πηγές ήταν άφθονες, αλλά πιστεύω ότι το ξανασκέφτηκαν και εγκατέλειψαν την ιδέα. Θα ήταν ένα εκπαιδευτικό εγχειρίδιο. Τώρα πια είναι πιο πιθανό να να προταθεί μια ανάλογη ιδέα επειδή το πανόραμα έχει αλλάξει. Οι νέοι καλλιτέχνες και ακαδημαϊκοί στην πόλη και πολλοί ξένοι ερευνητές κάνουν σημαντική δουλειά στην τέχνη, την αρχιτεκτονική και την πρόσφατη ιστορία της χώρας, και εμείς ως "DCCA" συνεργαζόμαστε με διαφορετικούς τρόπους μαζί τους. Αλλά για να συνεχίσουμε την δουλειά μας δεν μπορούμε να συνεργαστούμε με το κράτος ούτε και τα παραρτήματα του, για οποιουδήποτε είδους υποστήριξη. Για μας είναι σημαντικό να καταλάβουμε πως λειτουργεί η μηχανή, και να εκτεθεί ο μηχανισμός ένταξης και αποκλεισμού που εφαρμόζουν τα καλλιτεχνικα ιδρύματα της χώρας ως προς τους καλλιτέχνες και τα θέματα που παρουσιάζουν. Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό γιατί η επιμέλεια έχει γίνει μια δουλειά για τεμπέληδες και γιατί συνεχίζει να προσφέρει αυτό το πακέτο καλλιτεχνών στους επιμελητές που αναλαμβάνουν πρότζεκτ στη χώρα και γιατί το αποδέχονται. Γιατί οι επιμελητές δεν παίρνουν κανένα ρίσκο πια; Όταν σκέφτομαι αυτό το ζήτημα, φαντάζομαι ένα όμορφο παραδοσιακό Αλβανικό χαλί πάνω στο οποίο κινούνται ζωντανές χελώνες. Η "La Société Spectrale" (Armando Lulaj, Jonida Gashi, Pleurad Xhafa) προέκυψε από αυτή τη θέση, την ανάγκη να εξελίξουμε το επίπεδο του διαλόγου, να επιμεληθούμε το παρόν.
Μίλησέ μας για το "MANIFESTO" (Αεροπειρατεία). Αποτελεί κάποιου είδος σχόλιο εκ μέρους της νέας γενιάς των καλλιτεχνών και θεωρητικών που ζουν και εργάζονται στην Αλβανία απέναντι στο ενδιαφέρον της διεθνούς μπιενάλε Μανιφέστα (που λαμβάνει χώρα στην Πρίστινα στο Κόσοβο μέχρι τον Οκτώβριο) και για τα Τίρανα;
Εδώ και αρκετό καιρό τώρα δουλεύουμε πάνω σε ένα πρότζεκτ που ονομάζεται "MANIFESTO" (Αεροπειρατεία) το οποίο εγκαινιάστηκε στις 4 Ιουλίου. Είναι ένα συλλογικό έργο που δημιουργήθηκε από καλλιτέχνες, θεωρητικούς, επιμελητές, αρχιτέκτονες και ακτιβιστές που συνεργάζονται με το DCCA. Δεν ζητήσαμε καμία μορφή χρηματοδότησης από κανέναν στην χώρα, ούτε κανένα ίδρυμα, γιατί θέλαμε να διατηρήσουμε τις προθέσεις μας άθικτες από κάθε είδους χορηγία. Γνωρίζουμε ότι το να δουλέψεις χωρίς χρηματοδότηση είναι ένας πολύ δύσκολος στόχος, αλλά το κάναμε γιατί θέλαμε να υπενθυμίσουμε στη νεότερη γενιά πώς μπορεί κανείς να δουλέψει για υπερασπιστεί μια ιδέα χωρίς να επηρεαστεί από τα χρήματα ή όποια άλλη ατζέντα των ιδρυμάτων. Συνδέοντας πολλές διαφορετικές περιοχές έρευνας που το σύστημα θέλει να αγνοήσει αποφασίσαμε να δουλέψουμε ως ομάδα με μια πολύ ανοιχτή δομή. Βασισμένοι στην κριτική του παρόντος και του εναλλακτικού μέλλοντος, του κρατικού ελέγχου και της αντίστασης σε αυτόν, του μουσείου του νέου ιμπεριαλισμού και νέο αποικιοκρατισμού και της στάσης της απόρριψης προσπαθούμε να συγκεντρώσουμε ιστορίες του παρόντος. Το πρόγραμμα ξεκίνησε με με μια συνέντευξη Τύπου όπου o Ataol Kaso διάβασε ένα κείμενο βασισμένο σε στοιχεία που διέρρευσε η πρόσφατη κυβέρνηση για να επηρεάσει την εκλογική διαδικασία των τελευταίων εκλογών.
Η "La Société Spectrale" παρουσιάζει μια έκθεση που βασίζεται σε ένα ιδιόμορφο αρχείο που στοιχειώνει τη σύγχρονη Αλβανία. Ο τίτλος είναι "Το σπίτι που χτίστηκε από τον Woodrow". Περιλαμβάνει από τα ερείπια των Εθνικού Θεάτρου που συγκεντρώθηκαν μετά την καταστροφή του, μέχρι μια μεγάλη συλλογή αντικειμένων, όπως αποικιακά έπιπλα, που αρχικά ήταν τοποθετημένα στην Πρεσβεία των Ηνωμένων Πολιτειών στα Τίρανα, αλλά και κάποια πολύ εντυπωσιακά αντικείμενα από μια νομικά αμφισβητήσιμη πλευρά της εμπορίας οργάνων, μια ιστορία που πηγαίνει πίσω στην εποχή του πολέμου Σερβίας – Κοσόβου που ακόμα στοιχειώνει τις σχέσεις των δύο χωρών.
Παρουσιάζονται επίσης ομιλίες από ακαδημαϊκούς και επιμελητές, πάνω σε ιδέες όπως ο "Βίαιος Επιμελητής" από την Sonja Lau, "…Προς έναν Καπιταλιστικό Ρεαλισμό στην Αλβανία" από τον Raino Isto, και της "Τέχνης ως μέσο για την αλήθεια" από την Jonida Gashi, ή η θέση της πάνω στη Συνωμοσία των Τιράνων - δηλαδή την απάτη, αλλά και workshop για το πως να προστατεύουμε τα δεδομένα μας από τον κρατικό αλγόριθμο που τα κλέβει τακτικά, όπως το πρότζεκτ "Επιτήρηση" των Redon Skikuli και Boris Budini. Επίσης, η "Σχεσιακή Αισθητική", μια χαρτογράφηση των σχέσεων ανάμεσα στη εξουσία, την πολιτική, την τέχνη, την αρχιτεκτονική και την ολιγαρχία στη χώρα από τον Vincent WJ van Gerven Oei, που μαζί με άλλους συνεργάτες όπως οι Jora Kasapi και Marco Mazzi, που παρουσιάζεται στο χώρο σύγχρονης τέχνης ZETA στα Τίρανα. Σκοπός του εγχειρήματος είναι το να δράσουμε σε αυτό το παρόν, για να ερμηνεύσουμε το παρόν μας αλλά και να παρουσιάσουμε μια εναλλακτική. Η Αλβανία είναι ένα περίεργο μέρος αλλά τόσο προσανατολισμένο βάση του μέλλοντός άλλων χωρών, που φαίνεται ότι οι καλλιτέχνες έχουν σταματήσει να "σκάβουν” εκεί. Είμαστε ενάντια σε αυτό το copy-paste μέλλον, το οποίο φαίνεται να έχουν υιοθετήσει όλα τα καλλιτεχνικά ιδρύματα στην Αλβανία. Θέλουμε να δημιουργήσουμε ένα άλλο κοινό. Στο τέλος θα εκδώσουμε ένα βιβλίο για όλο αυτό το πρότζεκτ, το οποίο θα μπορεί κανείς να κατεβάσει δωρεάν, άρα ανοιχτά δεδομένα.
Αυτό που κάνουμε δεν είναι μια απάντηση στη "Manifesta 14", αν και πρέπει να πω πως δεν καταλαβαίνω πώς λειτουργούν, και συγκεκριμένα πώς λειτουργούν στα Τίρανα και με ποια κριτήρια διάλεξαν του καλλιτέχνες που συμμετέχουν στο φεστιβάλ τους. Γνωρίζω ότι δουλεύουν με ένα τοπικό ίδρυμα, το οποίο έχει γίνει ένα είδος πρακτορείου καλλιτεχνικών συμβουλών, αλλά είναι ένα παρακλάδι της κυβέρνησης, που φτύνει λεφτά όπως με μια αυτοπροσωπογραφία του Nauman σαν σιντριβάνι. Έγραψα στο βιβλίο για αυτούς τους άμεσους δεσμούς με την πολιτική, τους ολιγάρχες, και το συγκεκριμένο πρόγραμμα τους για ξέπλυμα μέσω της τέχνης. Είμαι περίεργος να δω τι θα γίνει τώρα που μια ομάδα χωρίς χρηματοδότηση πραγματοποιεί ένα πρότζεκτ όπως το "MANIFESTO" (Αεροπειρατεία), και να δω τη δραστηριότητα του φεστιβάλ που φορά τον μανδύα της αλβανικής εξουσίας και ολιγαρχίας, στην ίδια περιοχή, στην ίδια πόλη. Για να δούμε ποια θα είναι η αντίδραση.
