Στεφανία Στρούζα: Η απρόβλεπτη φύση της Μήδειας και η κλιματική αλλαγή

Ένας αιωρούμενος θηλυκός μετεωρίτης κυριαρχεί στην έκθεση "212 Μήδεια (Aφηγήσεις από ένα χώρο μετέωρο)" της Στεφανίας Στρούζα, σε επιμέλεια της Δάφνης Δραγώνα, στο νέο Project Room της Υπηρεσιακής Αυλής στο υπόγειο του Μεγάρου Μουσικής. Ποιά η σχέση του με τη Μήδεια αλλά και με τα υβριδικά υλικά της Ανθρωπόκαινου και την δυστοπία της κλιματικής αλλαγής; Με αφορμή την έκθεση που ολοκληρώνεται την Κυριακή 23 Ιανουαρίου, όπως και αυτή του Κώστα Ρουσσάκη στον ίδιο χώρο, και οι δύο υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση της Άννας Καφέτση, η εικαστικός μας μίλησε για την έρευνά της πάνω στην αρχετυπική μυθική φιγούρα, την έρευνα πεδίου στην Κροατία και τα μελλοντικά της σχέδια. 

Πώς προέκυψε το "212 Μήδεια";

Το έργο 212 Μήδεια δημιουργήθηκε μετά από πρόσκληση στην 3η Βιομηχανική Μπιενάλε της Κροατίας το 2020 από τον επιμελητή Christian Oxenius. Η θεματική της έκθεσης εστίασε σε θέματα αφορούν την αποσυντεθειμένη βιομηχανική υποδομή στα ορυχεία της περιοχής, καθώς και το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής και της εκμετάλλευσης φυσικών πόρων. Στο πλαίσιο αυτό και με αφορμή την ευρύτερη μου έρευνα πάνω στο γεωλογικό αποφασίσαμε με τον Christian να εργαστώ πάνω σε δυο φυσικές τοποθεσίες της Μπιενάλε: την Ράσα, πρώην πόλη ανθρακωρύχων, και την Πούλα, κέντρο αστρονομικής έρευνας. 

Κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας διαπίστωσα ότι το 1880 στο αστεροσκοπείο της Πούλα ανακαλύφθηκε ένας αστεροειδής που ονομάστηκε 212 Μήδεια. Ταυτόχρονα, ως μια πλανητική θα έλεγα σύμπτωση, κατά τη διάρκεια των εργασιών μου, στις 28 Φεβρουαρίου 2020, καταγράφηκε η πρόσκρουση ενός μετεωρίτη στην περιοχή αυτή των Βαλκανίων. Μέσα από την μυθοπλαστική ερμηνεία του αστρονομικού αυτού γεγονότος, επέλεξα να ορίσω ως σημείο πρόσκρουσης του αστεροειδούς 212 Μήδεια την περιοχή των ανθρακωρυχείων. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο το αστρικό αυτό σώμα λειτουργεί στο έργο ως ένα αντικείμενο-διαμεσολαβητής που συνδέει δυο τοποθεσίες, την Πούλα και την Ράσα, και δυο έννοιες, του συμπαντικό και γεωλογικό χρόνο, μέσα από το μύθο της Μήδειας.

Στην τωρινή παρουσίασή του ως ατομική έκθεση υπό τον τίτλο 212 Μήδεια (Αφηγήσεις από ένα χώρο μετέωρο) στο AnnexM, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στη δεύτερη αυτή της διατύπωση η γλυπτική εγκατάσταση εστιάζει στην έννοια του πλανητικού και στο κατά πόσον μέσα από το εννοιολογικό πλαίσιο του αστεροειδούς 212 Μήδεια δύναται να μιλήσουμε "όχι μόνο για τη στιγμή της πρόσκρουσης και της καταστροφής αλλά και της ενδεχόμενης επερχόμενης αναδημιουργίας", όπως αναφέρει και η επιμελήτρια της έκθεσης Δάφνη Δραγώνα. Στον υπόγειο χώρο του AnnexM το αφήγημα του 212 Μήδεια ξεδιπλώνεται μέσα από μια εγκατάσταση αποτελούμενη από τρία γλυπτικά έργα και ένα μονοκάναλο βίντεο. 

Τι σε ενδιαφέρει στη Μήδεια, τόσο όταν άρχισες να ασχολείσαι με αυτήν όσο και γιατί επιμένεις;

Η φιγούρα της Μήδειας με ενδιαφέρει με πολλαπλούς τρόπους. Στο εικαστικό μου έργο εμφανίστηκε πριν από δέκα περίπου χρόνια ως σύμβολο της εξεγερμένης γυναικείας δύναμης καθώς και ως αναπαράσταση του ‘ξένου’ στο πλαίσιο του πολιτισμικού δίπολου Δύση-Ανατολή. Σταδιακά αναγνώρισα σε αυτήν και άλλα χαρακτηριστικά που θεωρώ ότι αγγίζουν τρέχοντα κοινωνικά και περιβαντολλογικά ζητήματα, όπως η σχέση της αντιηρωίδας με μη-ανθρώπινες οντότητες, φυσικά φαινόμενα καθώς και με την Γη, ως χθόνια θεότητα. Αυτές τις προεκτάσεις της Μήδειας επιδιώκω να εντάξω στο καλλιτεχνικό έργο καθώς και στην διδακτορική μου διατριβή με τίτλο "Εργαστήριο Μήδειας". Εκεί προσεγγίζω τον συγκεκριμένο μύθο ως "ένα νέο εναλλακτικό μοντέλο σκέψης προκειμένου να ερμηνεύσουμε την παρούσα γεωλογική και γεωπολιτική εποχή". 

Αφετηρία όλων αυτών των σκέψεων ήταν βέβαια συγκεκριμένες διατυπώσεις του μύθου μέσα από σύγχρονους δημιουργούς. Αφενός, το φιλμ ‘Μήδεια’ του Πιερ Πάολο Παζολίνι και αφετέρου το θεατρικό του Χάινερ Μύλλερ  "Ρημαγμένη Όχθη – Μήδειας Υλικό – Τοπίο Με Αργοναύτες". Η κινηματογραφική εκφορά του μύθου από τον Παζολίνι το 1969 αποτελεί μια σφοδρή κριτική κατά του πολιτισμικού ιμπεριαλισμού και του δυτικού, ρασιοναλιστικού τρόπου αντίληψης της Φύσης. Tο κείμενο του Μύλλερ "Μήδειας Υλικό" του 1982 αποτελεί μια μεταμοντέρνα εκδοχή του μύθου όπου η ηρωίδα συνδέεται με την ρύπανση και την νεωτερικότητα. Στο κείμενο η Μήδεια μεταμορφώνεται στο έρημο, μολυσμένο τοπίο των καπιταλιστικών αποβλήτων. Χρησιμοποιώντας αυτά τα δυο έργα με ενδιέφερε να συνδέσω τον αρχαϊκό τόπο του μύθου με την "μετα-Φύση" (post-nature) του ύστερου καπιταλισμού.

'Εχοντας αρχιτεκτονικό background πόσο οι τόποι εντάσσονται στο έργο σου; Ποιά ήταν η εμπειρία σου από την Πούλα και πώς επηρέασε τη δημιουργία του έργου; 

Το αρχιτεκτονικό background επηρεάζει την καλλιτεχνική μου πρακτική όχι τόσο στην μορφολογία των έργων όσο σε αυτό που ονομάζουμε έρευνα πεδίου, την αναγνώριση τόπων που συμπυκνώνουν τρέχοντα ζητήματα όπως πχ της αποβιομηχανοποίησης που αφορούσε την περίπτωση της Κροατίας. Νομίζω ένα μεγάλο κομμάτι των αρχιτεκτονικών σπουδών μου συγκροτήθηκε πάνω στην αναγνώριση των ιστορικών και κοινωνικών παραγόντων που ωθούν προς μια αρχιτεκτονική ανάπτυξη ή αντίστροφα προς την υποβάθμιση και ερήμωση κτιριακών υποδομών. Τα ζητήματα αυτά επηρεάζουν το έργο, με την έννοια ότι επιδιώκω να συμπυκνώσω στοιχεία των τόπων μέσα στην εκάστοτε δουλειά ή ενίοτε να προτείνω έργα που συνδιαλέγονται άμεσα με το προϋπάρχον αρχιτεκτονικό πλαίσιο.

Στην Πούλα, η οποία τον 19ο αιώνα ήταν κύριο πολεμικό λιμάνι της Αυστρίας, η ιστορία του Αστεροσκοπείου καθόρισε ένα ευρύτερο θεωρητικό πλαίσιο όπου η τεχνολογία του διαστήματος συνδιαλέγεται με την γεωπολιτική. Σε διάλογο με τα ανθρακωρυχεία της Ράσα, που ιδρύθηκαν από τον Μουσολίνι, επεδίωξα να δομήσω μια αφήγηση που αφορά τη σύνδεση του συμπαντικού και του γεωλογικού βαθύ χρόνου. Έτσι προέκυψαν τα δυο γλυπτά που παραπέμπουν σε ουράνια σώματα ενώ ταυτόχρονα διατηρούν γεωλογικά χαρακτηριστικά. Εν τέλει αποφάσισα να εκθέσω το γλυπτό-αστεροειδή στον πρόναο της εκκλησίας της Αγίας Βαρβάρας, προστάτιδας των ανθρακωρύχων, στη Ράσα και το δεύτερο έργο στον ρωμαϊκό ναό του Αυγούστου στην Πούλα. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο τα γλυπτά ενεργοποιούν πολλαπλές χρονικότητες και καλλιεργούν τον διάλογο ανάμεσα στις δυο τοποθεσίες.

Γιατί ένας μετεωρίτης - θηλυκότητα; Πώς η Μήδεια συναντά την κλιματική αλλαγή; 

Η θηλυκότητα στο έργο ορίζεται με την διευρυμένη έννοια της για να συμπεριλάβει μια πληθώρα ευάλωτων σωμάτων που δεν κατατάσσονται εύκολα στο κυρίαρχο καπιταλιστικό αφήγημα. Κοιτάζοντας τον μετεωρίτη είναι αρκετά δύσκολο να αποφασίσουμε ποια ιδιότητα του κυριαρχεί. Η γεωλογική; Η θηλυκή; Η ζωώδης; Είναι ένα σώμα πλανητικό, εν μέρει γυναικείο, ελλιπές και παραμορφωμένο. Σε αυτήν την ακριβώς την απρόβλεπτη ταυτότητα θεωρώ ότι συμβάλει η Μήδεια. Είναι μεν γένους θηλυκού στον μύθο αλλά ταυτόχρονα ενσωματώνει πολλές άλλες ιδιότητες, όπως προανέφερα. Κυρίως όμως η βίαιη, αναπάντεχη φύση της, παρόμοια με αυτή ενός μετεωρίτη, υπενθυμίζει ότι η κλιματική αλλαγή δεν υπακούει σε τεχνοκρατικά μοντέλα και ανθρωποκεντρικές προσεγγίσεις.

Η μορφή του έργου αφορά βέβαια και το έμφυλο πλαίσιο των ανθρακωρυχείων. Στην περίπτωση της Ράσα μέσω μια σειράς γεωμηχανικών επεμβάσεων το εσωτερικό της Γης είχε καταληφθεί αποκλειστικά από ανδρικά σώματα, τα οποία μέσα από την κινητήρια δύναμη του άνθρακα εξαπέλυσαν μια τεράστια γεωπολιτική εκστρατεία στον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Το θηλυκό σώμα παραμένει εκτός της κυρίαρχης αυτής αφήγησης, πλην της αναπαραγωγικής εργασίας έλαβε χώρα στο παρασκήνιο. Όπως υποστηρίζει και η Δάφνη "η αλόγιστη εκμετάλλευση του υπεδάφους της Γης, η πατριαρχία και ο αυταρχισμός συνδέονται. Το γυναικείο σώμα παραπέμπει στα σημάδια που αφήνει η ανταγωνιστική και δίχως όρια υπερφιλόδοξη αρρενωπότητα, με επιχείρημα πάντα την πρόοδο."

Πώς προσεγγίζεις τα υλικά της ανθρωπόκαινου εποχής; Ποιές είναι οι αναφορές σου; 

Η υλικότητα των έργων προκύπτει μέσω της επιτόπιας έρευνας, καθώς το εκάστοτε τοπίο είναι ένα αμάλγαμα συγκεκριμένων φυσικών και τεχνητών υλικών. Επίσης η διττή έννοια του χρόνου, ως βαθύς χρόνος της γεωλογίας και ως ανθρωπογενές παράγωγο, επηρεάζει την επιλογή υλικών. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το γλυπτό της Πούλα 212 Medea (If only I had stayed the animal I was). Το υβριδικό αυτό αντικείμενο "λειτουργεί" σε πολλαπλά χρονικά επίπεδα, συνδυάζοντας μέσα του οργανικά υλικά όπως οι βιοδιασπώμενες ρίζες καλαμιών με προϊόντα της Ανθρωπόκαινου όπως το πολυστυρένιο, του οποίο ο χρόνος ζωής υπολογίζεται περίπου στα 500 χρόνια.

Ταυτόχρονα η πρακτική μου ενσωματώνει την έννοια του νεο-υλισμού (New Materialism) όπως διατυπώνεται από στοχαστές όπως οι Karen Barad, Jane Bennett και Manuel DeLanda, οι οποίοι εστιάζουν εκ νέου στην ιδέα της ύλης ως σωματική ζωή ή υλικά φαινόμενα. Στο ερευνητικό μου έργο η υλικότητα καθώς και ζητήματα ενσωμάτωσης (embodiment) λειτουργούν ως μεθοδολογικά εργαλεία για την διερεύνηση του "μοντέλου της Μήδειας". 

Παρότι είναι το πρώτο σου βίντεο κατά τη γνώμη μου είναι το πιο δυνατό σημείο της έκθεσης εντάσσοντας την Μήδεια σε ένα επίκαιρο σύγχρονο συγκείμενο και τροφοδοτώντας και τα άλλα έργα. Ποιό είναι το σκεπτικό του;

Το βίντεο Monologue (Medean Remix) συμπυκνώνει μια σειρά προβληματισμών που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της έρευνας και παραγωγής των έργων. Καταρχάς θεώρησα σημαντικό για το AnnexM να παραχωρήσω στον θεατή ένα διαφορετικό ερμηνευτικό εργαλείο που συνδιαλέγεται με τα γλυπτά και φέρνει στο προσκήνιο της αναφορές μου. Τα κείμενα του Παζολίνι και του Μύλλερ υπήρξαν κομβικά και συνδυασμό με την υπέροχη μετάφραση Ευριπίδη από τον Γιώργο Χειμωνά δημιουργήσαν έναν ιδιαίτερο συναισθηματικό και εννοιολογικό χώρο. Όπως δηλώνει και ο τίτλος, χρησιμοποίησα στίχους όπου μιλά η ίδια η Μήδεια άλλοτε προς τον αναγνώστη (ή θεατή) και άλλοτε προς το Σύμπαν, ενώ αναφέρεται συνεχώς σε ένα επερχόμενο τέλος. Ωστόσο αυτήν την φορά, έναντι της Μήδειας ως υποκείμενο, είναι ο αστεροειδής 212 Μήδεια που παίρνει τον λόγο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο μύθος συνομιλεί εκ νέου με τρέχοντα ερωτήματα, όπως η μετάβαση από το ανθρώπινο στο συμπαντικό και οι διασυνδέσεις μεταξύ περιβάλλοντος και πολιτισμού, ανθρώπου και άλλων έμβιων όντων.

Όσον αφορά τη μορφή του έργου, επέλεξα έναν λόγο αργό και ελλειπτικό που αντιτίθεται σε φαντασμαγορικές απεικονίσεις του τέλους (της ανθρωπότητας, του πλανήτη κτλ). Το κείμενο εμφανίζεται ως απλοί υπότιτλοι σε μαύρο φόντο, μια μνεία και στο φιλμ του Παζολίνι που υποβόσκει. Μέσω της απουσίας εικόνας επιδίωξα την έμφαση στο περιεχόμενο του κείμενου. Επίσης, δεν υπάρχει ήχος, ως μια περαιτέρω αναφορά στην σκέψη. Ως ένα σώμα φασματικό ο αστεροειδής, μέσω της τρισδιάστατης απεικόνισης, διαπερνά την οθόνη διακόπτοντας την αφήγηση. Λέξεις και αστρικά σώματα εναλλάσσονται. "Θέλω να σπάσω στα δυο την ανθρωπότητα και να κατοικήσω στο άδειο κέντρο", δηλώνει η 212 Μήδεια μέσα από τον στίχο του Μύλλερ. 

Ποιά είναι τα μελλοντικά σου σχέδια; 

Τα μελλοντικά μου σχέδια αφορούν τον συσχετισμό τόπων της Ανθρωπόκαινου με εκδοχές της Μήδειας στα έργα των Μύλλερ και Παζολίνι. Στο πλαίσιο αυτό επιθυμώ να εστιάσω στην παράκτια ζώνη της Ελευσίνας χρησιμοποιώντας ως όχημα το θεατρικό του Μύλλερ  "Ρημαγμένη Όχθη – Μήδειας Υλικό – Τοπίο Με Αργοναύτες". Στο κείμενο η ηρωίδα αναδεικνύεται "ως τόπος", ο οποίος στο πλαίσιο της Ελευσίνας υλοποιείται ως μια "ρημαγμένη ακτή". Βασικό ερώτημα είναι το πως ενεργοποιώντας το δραματουργικό και μυθολογικό στοιχείο του κείμενου μπορώ να αναδείξω τις διασυνδέσεις ανάμεσα στην έννοια της ακτής και την ανθρωπογενή δραστηριότητα στην περιοχή. 

Ένα δεύτερο πρότζεκτ αφορά τη δημιουργία ενός φιλμ που αφορά το τοπίο της Καππαδοκίας όπου πραγματοποιήθηκαν τα γυρίσματα της "Μήδειας" του Παζολίνι. Το αρχαϊκό σύμπαν της Μήδειας λαμβάνει χώρα στη Γκιόρεμε, μία πόλη κυριολεκτικά λαξευμένη σε ηφαιστειογενή βράχο. Παρότι μνημείο της παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, πρόκειται για ένα τοπίο που έχει επηρεαστεί από την εκτεταμένη τουριστική ανάπτυξη. Παράλληλα με αυτές τις νέες διατυπώσεις θα ήθελα επίσης να εντάξω τον διεπιστημονικό διάλογο και ενδεχομένως ένα πιο διαδραστικό ή performative πλαίσιο στην διατύπωση των έργων.

Η έκθεση της Στεφανίας Στρούζα "212 Mήδεια (Αφηγήσεις από ένα χώρο μετέωρο)"  παρουσιάζεται στο Project Space του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών ως την Κυριακή 23/1. 

Ωράριo λειτουργίας εκθέσεων:
Τρίτη, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο, Κυριακή 12:00 – 20:00, 
Πέμπτη 12:00 – 22:00 
Δευτέρα κλειστά

Ενιαίο εισιτήριο και για τις δύο εκθέσεις: 5€