"Μια φουάρ, από τη γέννησή της τον 20ό αιώνα μέχρι και σήμερα, ή ακόμη κι απ’ τη Μεγάλη Έκθεση στο Κρίσταλ Πάλας του Λονδίνου αν θέλεις, έχει να κάνει με την άμεση επικοινωνία, το να βρεθούν όλοι οι άνθρωποι του κλάδου κάτω από την ίδια στέγη, να ανταλλάξουν κάρτες, χειραψίες, να κλείσουν συμφωνίες και να δουν από κοντά συνεργάτες με τους οποίους μιλάνε διαδικτυακά τον υπόλοιπο χρόνο", μου λέει η Σταματία Δημητρακοπούλου, "όλα αυτά, δηλαδή, που τώρα είναι απαγορευμένα".
Στον παγκόσμιο χάρτη, εδώ και αρκετά χρόνια, ένα μεγάλο μέρος της αγοράς της τέχνης συντηρείται από τα art fairs: ετήσιες διοργανώσεις λίγων ημερών, στις οποίες λαμβάνουν μέρος πολλές γκαλερί μαζεμένες, δείχνοντας εκατοντάδες έργα τέχνης στο κοινό και διευρύνοντας τον κύκλο τους με νέους πελάτες.
Φέτος, η αθηναϊκή φουάρ γίνεται Art Athina Virtual με μια ιστοσελίδα που πρόκειται να φιλοξενήσει πάνω από πενήντα γκαλερί από την Ελλάδα και το εξωτερικό, ανεξάρτητους χώρους τέχνης μαζί με μπόλικο υλικό προς θέαση
Η νέα πραγματικότητα του Covid-19, όπως είναι λογικό, άλλαξε τους όρους του παιχνιδιού, καθώς από τον Φλεβάρη και μετά η μία φουάρ μετά την άλλη είτε έβρισκαν το δρόμο τους στη διαδικτυακή σφαίρα είτε έσβηναν το ’20 από το ημερολόγιό τους, ελπίζοντας πως η επόμενη χρονιά θα είναι καλύτερη.
Σχεδόν ανακλαστικά, αμέτρητες πλατφόρμες ξεφύτρωσαν στις οθόνες, σύνδεσμοι με εικόνες υψηλής ανάλυσης και ψηφιακά τουρ, ανακαλύφθηκαν νέα τεχνάσματα, όπως βιντεοκλήσεις σε ζωντανή σύνδεση με τους καλλιτέχνες για να γνωριστούν με τους επισκέπτες είτε πιο εξελιγμένα μοντέλα, από AR εφαρμογές μέχρι παιχνιδιάρικα κουίζ για να βρεις το "τέλειο έργο για εσένα" – συμβαίνει τώρα στη Sydney Contemporary Art Fair. Τελικά τα λεγόμενα "Online Viewing Rooms" έγιναν τόσα πολλά που είναι αδύνατο να διαχειριστείς τον όγκο τους, όσες ώρες κι αν σκρολάρεις από έργο σε έργο. Μοιραία, ακολούθησε αίσθημα κόπωσης κι η μυρωδιά του καινούργιου γρήγορα ξεθύμανε.
"Εμένα προσωπικά δεν με κούρασε καθόλου όλο αυτό", σχολιάζει η Σταματία. "Για όσους πήγαιναν όντως σ’ αυτές τις φουάρ κι ήταν με μια βαλίτσα στο χέρι για να ταξιδεύουν στη Βασιλεία, στο Παρίσι ή κι εκτός Ευρώπης, ο χρόνος που γλίτωσαν απ’ τις πτήσεις και τα συναφή είναι μεγάλη υπόθεση. Εξάλλου, ο ίδιος αριθμός διοργανώσεων υπήρχε και προ πανδημίας, απλώς τώρα μεταφέρθηκαν στο διαδίκτυο κι είναι προσβάσιμες από όλους". Αυτό είναι μια αλήθεια κι ίσως η παρούσα συγκυρία ευνοήσει ένα ξεκαθάρισμα.
Όσο συζητάμε με την καλλιτεχνική διευθύντρια της Art Athina, στο γραφείο της ο υπολογιστής αναβοσβήνει συνεχώς: λίγα εικοσιτετράωρα και μερικές εκκρεμότητες υπολείπονται έως ότου ενεργοποιηθεί το ψηφιακό περιβάλλον για την Art Athina Virtual, μια ιστοσελίδα που πρόκειται να φιλοξενήσει πάνω από πενήντα γκαλερί από την Ελλάδα και το εξωτερικό, ανεξάρτητους χώρους τέχνης μαζί με μπόλικο –μαγνητοσκοπημένο και live– υλικό προς θέαση, από ιστορικές περφόρμανς μεγάλων συλλογών, που σε άλλη περίπτωση δεν θα διέθεταν τα αρχεία τους διαδικτυακά, μέχρι συζητήσεις για την τέχνη στην εποχή της πανδημίας.
"Δεν θεωρώ ότι μιλάμε για μεταφορά της Art Athina απ’ τον φυσικό χώρο στον ψηφιακό, δεδομένου ότι το online έχει άλλους κανόνες", συνεχίζει η ίδια, "χρειάζεσαι μια πλατφόρμα που να ’ναι απλή στο μάτι, χωρίς να κουράζει το θεατή με πολλά κλικ: ταχύτητα, ευκρίνεια κι αμεσότητα είναι ο συνδυασμός που κερδίζει". Όπως είχα παρατηρήσει και στην περσινή μας κουβέντα για την τρανταχτή μετακόμιση της φουάρ στο Ζάππειο (43 χιλιάδες επισκέπτες), στο πρόσωπο της Σταματίας Δημητρακοπούλου, πέρα από το νεαρό της ηλικίας της (μόλις είκοσι εννιά χρόνων), αναγνωρίζεις ένα πυρακτωμένο πείσμα για εξέλιξη κι ανανέωση του θεσμού που χρονολογείται απ’ το ’93, σε σταθερή διοργάνωση του Πανελλήνιου Συνδέσμου Αιθουσών Τέχνης.
Τα εργαλεία της φετινής χρονιάς εκ των πραγμάτων ήταν λιγοστά, και λόγω μη φυσικής expo όσα σχέδια ετοιμάζονταν για το Ζάππειο –αρκετά μεγαλόπνοα, μάλιστα– μπήκαν στο ντουλάπι για επόμενο έτος. Αντ’ αυτών, δημιουργήθηκε νέο πρόγραμμα (επιμ.: Μ. Φωκίδη & Στ. Δημητρακοπούλου) και προκρίθηκε ως λύση η phygital εκδοχή με τη στήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού.
Δουλεύει το online στην αγορά της τέχνης;
Το διάστημα της καραντίνας, περιχαρακωμένοι στους τέσσερις τοίχους, ανακαλύψαμε χαρά κι εκτόνωση στην online αγορά, ψωνίζοντας ρούχα, βιβλία και φυτά ή έπιπλα για να διακοσμήσουμε το μικρό "βασίλειο" όπου περνούσαμε όλη μας την ημέρα, όμως όταν η συζήτηση πάει σε τετραψήφια ποσά κι επενδύσεις, τα πράγματα δεν παραμένουν ίδια.
Το report που εξέδωσε η Art Basel και το UBS αυτό το μήνα –ίσως το πιο έμπιστο και περιεκτικό παράδειγμα για να έχεις εικόνα της αγοράς–, αναφέρει 36% πτώση στις πωλήσεις των γκαλερί, αλλά και εκτίναξη του ποσοστού που αφορά διαδικτυακές συμφωνίες στο 37%. Βέβαια, πίσω απ’ τις γραμμές των αριθμών, οι διαβασμένοι θα διακρίνουν τις ανισότητες και τις αντιφάσεις που ελλοχεύουν, όπως συμβαίνει σε κάθε τομέα της οικονομίας άλλωστε. "Είναι τόσο άνισα διαιρεμένο το τοπίο της αγοράς που κάποιοι άνθρωποι τα πηγαίνουν ασυνήθιστα καλά αυτή την περίοδο, άλλοι είναι απλώς ΟΚ κι οι περισσότεροι πασχίζουν για την επιβίωσή τους – ειδικά οι καλλιτέχνες", είχε δηλώσει ανοιχτά ο ΜακΆντριου που υπογράφει την έρευνα.
Ειδοποιός διαφορά στη συνθήκη του online viewing είναι ότι τα ονόματα μετράνε παραπάνω. Περπατώντας σε μια φουάρ από περίπτερο σε περίπτερο, όταν η διάθεση είναι χαλαρή, σχεδόν εορταστική, κι ο κόσμος κουβεντιάζει μπροστά στα έργα, θα αφεθείς στο προσωπικό σου αισθητικό κριτήριο και ένστικτο για να σταματήσεις εδώ κι εκεί, προτού κοιτάξεις την ταμπέλα της γκαλερί. Στο ίντερνετ, ένας επισκέπτης κινείται πολύ πιο συγκεκριμένα, είτε έχει πρόθεση αγοράς είτε όχι, πληκτρολογώντας blue chip (ή έστω πολυσυζητημένα) ονόματα στην μπάρα αναζήτησης, όπως του Γκέρχαρντ Ρίχτερ που χτύπησε τιμή-ρεκόρ πρόσφατα στο Χονγκ Κονγκ (27 εκατ. δολάρια).
"Οι περισσότερες έρευνες δείχνουν μια πτώση τζίρου της τάξεως του 30-40%, έως και 90% το πρώτο διάστημα, με χειρότερα (συγκριτικά) ποσοστά στις μεσαίες και μικρότερες γκαλερί", παρατηρεί η Αφροδίτη Γκόνου, διεθνούς φήμης art advisor και συνεργάτιδα του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης.
"Πράγματι, τώρα είναι πολύ δύσκολο να γνωρίσεις το έργο νέων καλλιτεχνών", παραδέχεται η Γκόνου, "αλλά ακόμη κι έργα καταξιωμένων του χώρου δεν μπορούν να εκτιμηθούν όπως τους αξίζει: Είναι αλλιώς όταν ένα έργο στηθεί σωστά, όταν υπάρχει δυνατότητα συζήτησης, να το δεις από κοντά, να το μελετήσεις όπως θέλεις· η διαδικτυακή εμπειρία είναι ψυχρή και εγκεφαλική, χάνει πολύ από το συναίσθημα, αλλά σίγουρα είναι καλύτερη απ’ το τίποτα".
Είναι νωρίς για συμπεράσματα, αφού το χτύπημα της πανδημίας παραείναι δυναμικό και δεν ξέρουν αν βρίσκεται στην κορύφωση ή μονάχα στη γέννησή του, αλλά αυτή η ψυχρολουσία χωρίς αμφιβολία έκοψε ένα κομμάτι της εγχώριας αγοράς, στο οποίο πόνταραν οι γκαλερί. Μιλάμε κυρίως για όσους εμπίπτουν στην κατηγορία των "impulse buyers", ανθρώπους δηλαδή που δεν κυνηγούν συστηματικά έργα τέχνης, αλλά περιδιαβαίνουν τις φουάρ με ευχαρίστηση, συχνάζουν στα εγκαίνια, επισκέπτονται ενίοτε τα στούντιο καλλιτεχνών κι είναι πιθανό να ενδιαφερθούν για κάποιο έργο αν τους ταιριάξει και τα βρούνε στην τιμή. Έτσι, όσες γκαλερί είχαν τη δυνατότητα στράφηκαν (και) προς τις διεθνείς φουάρ, εντείνοντας την επικοινωνία με όσους πελάτες είχαν ήδη στη λίστα τους απ’ το εξωτερικό.
"Όταν ξεκίνησαν οι ψηφιακές φουάρ τον Μάιο του 2020, οι πωλήσεις ήταν στο 10%. Όλοι νόμιζαν ότι πρόκειται για μια προσωρινή κατάσταση κι ότι πολύ σύντομα θα επιστρέφαμε στην κανονικότητα", μεταφέρει η Νάντια Γεραζούνη, διευθύντρια της γκαλερί The Breeder, η οποία λάνσαρε δικό της viewing room μετά το lockdown και είχε ενεργή παρουσία σε πολλά διαδικτυακά δωμάτια.
"Τώρα, έξι μήνες αργότερα και λίγες ώρες μετά το VIP opening του OVR Frieze, αισθάνομαι ότι οι πωλήσεις είναι σχεδόν οι ίδιες. Είναι εκπληκτικό ότι το κοινό προσαρμόστηκε τόσο γρήγορα κι αποτελεσματικά στα νέα δεδομένα". Συνεχίζει προσθέτοντας μια νότα αισιοδοξίας στο τοπίο: "Μάλιστα, στο preview του Frieze Viewing Room, πέρα από το διεθνές κοινό, είχαμε πωλήσεις σε Έλληνες συλλέκτες, οπότε αναμένω αυτή η δυναμική να συνεχιστεί και στην Art Athina".
Πλέον, το μέλλον είναι phygital
"Είναι λάθος να περιγράφουμε το διαδίκτυο ως "αναγκαίο κακό”", σχολιάζει Γιούλη Καρατσίκη, επικεφαλής της γκαλερί Kalfayan στην Αθήνα, η οποία συμμετείχε στο διαδικτυακό τερέν απ’ την πρώτη φουάρ που διοργανώθηκε εν μέσω πανδημίας, την Art Basel Hong Kong. "Πρόκειται για ένα πολύτιμο εργαλείο, η αποτελεσματικότητα του οποίου εξαρτάται από τον τρόπο χρήσης του".
Μέσα στο lockdown, η γκαλερί έτρεξε το "HOMEmade", ένα πρότζεκτ στο instagram με νέο υλικό, εικόνες απ’ τα στούντιο και σκέψεις εικαστικών καταγεγραμμένες σε βίντεο ή στίχους, προκειμένου κοινό και καλλιτέχνες να μείνουν σε επαφή. Παράλληλα, αξιοποίησε πιο προσωποκεντρικά τα διαδικτυακά κανάλια με μηνύματα στους συλλέκτες και τους επιμελητές, καθώς και ζωντανές ξεναγήσεις σε εκθέσεις μέσω Zoom, όπως έγινε πρόσφατα στην ατομική του Κωστή Βελώνη για το Young Collectors Council του Μουσείου Guggenheim.
Με όσους συζήτησα αυτές τις ημέρες, από γκαλερίστες κι επιμελητές έως καλλιτέχνες και συστηματικούς θεατές τέχνης που πετύχαινα ενεργούς στο τσατ, συμφωνούσαμε σε ένα βασικό πράγμα: Το online ήρθε για να μείνει στην αγορά της τέχνης με ό,τι κι αν συνεπάγεται αυτό. Ακόμη κι όταν το πολυπόθητο εμβόλιο βάλει τέρμα στο social distancing, η επιστροφή δεν θα είναι η ίδια: Αρκετές φουάρ αλλά και γκαλερί θα εξετάσουν phygital μοντέλα για να μη χάσουν τους φίλους-συλλέκτες τους απ’ το εξωτερικό (ναι, είναι πολύ σημαντικό target group για μερικούς Έλληνες καλλιτέχνες), πολλοί από τους οποίους ήδη δήλωναν κουρασμένοι απ’ τα ταξίδια και προτιμούσαν να αγοράζουν τέχνη απ’ τον (πολυτελή, πιθανότατα) καναπέ του σπιτιού τους. Σύμφωνα με τα στοιχεία του περασμένου έτους, το online art market ήταν η επόμενη μόδα, πόσο μάλλον τώρα που όλοι μας είμαστε εξοικειωμένοι με τα εργαλεία της ψηφιακής γλώσσας.
Με όσους συζήτησα αυτές τις ημέρες, από γκαλερίστες κι επιμελητές έως καλλιτέχνες και συστηματικούς θεατές τέχνης που πετύχαινα ενεργούς στο τσατ, συμφωνούσαμε σε ένα βασικό πράγμα: Το online ήρθε για να μείνει στην αγορά της τέχνης με ό,τι κι αν συνεπάγεται αυτό.
Αναπόφευκτα, αυτή η μετάβαση θα επηρεάσει και την παραγωγή. "Ως καλλιτέχνες φτιάχνουμε πράγματα που ο άλλος τα βλέπει πλέον μέσα απ’ την οθόνη του κινητού του", σχολιάζει ο Ηλίας Παπαηλιάκης επί του θέματος, "κι αυτό πρέπει να το λάβουμε σοβαρά υπόψη, καθώς αυτό είναι πρόβλημα για έργα που δεν είναι φωτογενή και δεν φαίνονται σωστά στην κάμερα". Μεγάλο μέρος απ’ το σώμα δουλειάς του καταξιωμένου, δραστήριου εικαστικού είναι οι μεγάλοι καμβάδες κι η γραμμική ζωγραφική – ομολογουμένως, το μνημειακό και το απαλό χάνουν στο φακό.
Αντί, επομένως, για το βλέμμα και τη θέση του θεατή, ο δημιουργός καλείται να λάβει υπόψη την κάμερα, την ένταση της πληροφορίας και τη στιγμιαία εντύπωση που αποτυπώνεται, όταν ο άλλος κλικάρει απανωτά, κάνοντας ζάπινγκ από έργο σε έργο. "Την ίδια στιγμή δεν μπορείς να προγραμματίσεις τη δημιουργία", συμπληρώνει ο ίδιας γενιάς και επίσης αναγνωρισμένος ζωγράφος και γλύπτης Κορνήλιος Γραμμένος. "Δεν υπάρχει τέχνη χωρίς πνεύμα και το πνεύμα είναι αδύνατο να το βάλεις σε νόρμες".
Τα μόνα έργα που παίζουν εντός έδρας αυτήν τη στιγμή είναι τα ψηφιακά: "Εδώ κι αρκετό καιρό στην Αθήνα υπάρχουν χορηγοί που τα υποστηρίζουν, όπως μεγάλα ιδρύματα, ιδιωτικοί συλλέκτες, αλλά και η ίδια η Art Athina", μου λέει ο Χιούγκο Γουίλερ, συνιδρυτής της Hot Wheels Athens, η οποία συμμετέχει τώρα στο Daata fair, την πρώτη φουάρ που αφορά αποκλειστικά time-based έργα.
Συντονίσου στην πλατφόρμα
Παλιές και νέες περφόρμανς: Είκοσι οχτώ περφόρμανς θα ανέβουν στο κανάλι της φουάρ, πολλές από τις οποίες είναι ιστορικές αλλά ανεβαίνουν για πρώτη φορά ως αρχείο, όπως του Πάνου Χαραλάμπους και της Γεωργίας Σαγρή, ενώ προέκυψαν και νέες παραγωγές, μεταξύ των οποίων η συνεργασία Γιάννη Βαρελά και Βασίλη Καρούκ.
Πάνελ με Zoom: Μια σειρά από συζητήσεις στρογγυλής, διαδικτυακής τραπέζης θα κάνουν πρεμιέρα μέσω Zoom (τσεκ το calendar της φουάρ) αναλύοντας το τοπίο της τέχνης στην εποχή της πανδημίας. Γκαλερίστες, επικεφαλής μουσείων, καλλιτέχνες κι επιμελητές παίρνουν το λόγο (Ντένης Ζαχαρόπουλος, Ειρήνη Ευσταθίου, Ζντένκα Μπαντοβίντατς κ.ά.).
Τέχνη στο play: Η video art παραμένει σημαντικό κομμάτι της φουάρ, καθώς οι ψηφιακές συνθήκες δεν επηρεάζουν τη θέαση: Προβάλλονται έργα από την DD Collection, το Polyeco Contemporary Art Initiative και το Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ, μεταξύ των οποίων βρίσκουμε μεγάλα ονόματα, όπως η Μαρίνα Αμπράμοβιτς, ο Εντ Φορνιέλες και ο Τζον Μποκ.
