Αν ανατρέξει κανείς στη βιομηχανική ιστορία της χώρας, γρήγορα θα αντιληφθεί τη σημασία της ΠΥΡΚΑΛ. Χρονολογούμενη στις αρχές του 20ου αιώνα, η εταιρία που προέκυψε από τη συγχώνευση των δύο μέχρι τότε επικρατέστερων ελληνικών καλυκοποιείων εξελίχθηκε στη μεγαλύτερη βιομηχανία πυρομαχικών που πέρασε ποτέ από τον τόπο, με το εργοστάσιο της Ελευσίνας να έχει αναμφίβολα τα ηνία της παραγωγής: μία αχανής έκταση 27.000 τετραγωνικών μέτρων με κοντά 160 κτίρια μέσα, όλα σε εικοσιτετράωρη συνεχή παραγωγή πυρομαχικών για έναν αιώνα· και ανάμεσά τους το θρυλικό «155», το μακρόστενο κτίριο όπου τα συνεργεία έφτιαχναν όλμους 155 χιλιοστών, ανάμεσα σε πολύπλοκα μηχανήματα, θώρακες από πλέξιγκλας και μπόλικη, αποπνικτική τροτύλη στον αέρα.
Έτσι, τον Μάιο του 2017, ο Βαγγέλης Γκίνης μπαίνει μέσα στο εργοστάσιο της πρώην ΠΥΡΚΑΛ με το φωτογραφικό του φακό και για δώδεκα μήνες, με τη μέθοδο ενός επίμονου εθνογράφου ντοκιμαντερίστα, ακολουθεί τους εργάτες της, το ανθρώπινο δυναμικό που τόσα χρόνια κινούσε τα γρανάζια του παραγωγικού μηχανισμού. Στην «Τροτύλη» –το project που παρουσιάζεται μέσω της ομώνυμης φωτογραφικής έκθεσης στα φετινά Αισχύλεια (εγκαίνια στις 6/9, Παλαιό Ελαιουργείο Ελευσίνας), συνοδευόμενο από το αντίστοιχο photo book και το διαδικτυακό παράρτημα www.trotyl-diaries.com (με σημειώσεις, χειρόγραφα και ντοκουμέντα από την πολύμηνη παρατήρηση) – καταγράφονται όλα όσα είδε. «Δεν ήθελα ούτε να ωραιοποιήσω καταστάσεις αλλά ούτε και να τις κάνω πιο άσχημες από ότι ήταν, ήθελα να δείξω την πραγματικότητα», μου εξηγεί.
«Όσο προχωρούσα με τις συνεντεύξεις, εντυπωσιαζόμουν με τη σχέση που είχαν οι εργάτες με το εργοστάσιο, μία σχέση ανάμεσα στο φόβο και το σεβασμό», συνεχίζει. Ακριβής αριθμός θυμάτων για την ΠΥΡΚΑΛ δεν υπάρχει. Ο κίνδυνος ήταν μία καθημερινότητα, όσο ψυχρό κι αν ακούγεται αυτό. Κατανεμημένοι στις πάμπολλες κτιριακές μονάδες, οι εργάτες ήταν χωρισμένοι ανά τριάντα άτομα και τα παντρεμένα αντρόγυνα δεν δούλευαν μαζί, ώστε να περιοριστούν οι απώλειες. Έξω από κάθε κτίριο έβλεπες πανύψηλα προστατευτικά τείχη, πάχους ενός μέτρου καθαρό μπετό, να σου υπενθυμίζουν διαρκώς το φόβο μιας έκρηξης. Παντού γύρω, έβρισκες θρησκευτικές εικόνες και φυλαχτά, μία βαθιά ανάγκη πίστης. Οι εντάσεις, επίσης, απαγορεύονταν. Χρειαζόταν καθαρό μυαλό.
Οι μεγάλες εκρήξεις είχαν σημειωθεί το ’85 και το ’95, όμως οι μικροεκρήξεις ήταν κάτι το συνηθισμένο. «Απ’ ότι έμαθα, μια φορά είχαν χυθεί κατά λάθος λίγα γραμμάρια πετρίτη σε ένα διάδρομο του εργοστασίου και μόλις ο φύλακας έκανε τον γύρο, το πάτησε, το έτριψε με τα άρβυλα και τον πέταξε επτά μέτρα μακριά», μου λέει στη συνέχεια. Ακόμα και σήμερα, δε, το «155» μαρτυρά πολλά για τον κίνδυνο της ΠΥΡΚΑΛ: μία γραμμή παραγωγής 180 μέτρων, με ένα βαρύ πορτοκαλί μουσαμά στην πόρτα να κοιτά την ανατολή και τροτύλη διάσπαρτη στο πάτωμα, απ’ όπου περνούσαν όλοι οι εργαζόμενοι.
Βάσει νόμου, εκεί, η εργασία ήταν τετράωρη, μία ώρα μέσα και μία ώρα έξω από το χώρο. Από τη σκόνη, το μπουχό και την τροτύλη δεν έβλεπες πάνω από πέντε μέτρα μακριά. «Όλοι μου έλεγαν πως ένιωθαν αυτό το πράγμα να τους διαπερνά, να κάθεται μόνιμα πάνω τους». Λεπτή και διάχυτη, η επικίνδυνη χημική ένωση του TNT έβαφε κυριολεκτικά τα ρούχα και τα εσώρουχά τους, πέρναγε μέσα στο σώμα τους, χρωμάτιζε τα ούρα τους, τα μαλλιά τους, ροκάνιζε την υγεία τους.
«Αυτό που μου έμεινε ήταν πως όλοι οι εργάτες ήταν μία οικογένεια», συνεχίζει ο Βαγγέλης Γκίνης, «έβλεπες πως πέρα από τις πολιτικές και συνδικαλιστικές διαφορές που είχαν, όλοι τους ήταν ουσιαστικά ενωμένοι, είχαν κοινή εργατική συνείδηση». Όλοι τους, η Θοδώρα, ο Βαγγέλης, η κυρά Γιάννα, ο Τάσος και ακόμα τριάντα εργαζόμενοι (άλλοι εν ενεργεία και άλλοι αποσυρμένοι), μιλούν με το ίδιο τρόπο για τη δουλειά τους: αρχικά φόβος, μετά συνήθεια, μετά μία έκρηξη και πάλι από την αρχή. Η προστασία των ίδιων και των συναδέλφων τους είναι το θέμα που επιστρέφει ξανά και ξανά στα λόγια τους. Και πώς να μην είναι έτσι, όταν κάθε μέρα πριν χτυπήσουν την κάρτα στην βάρδια τους, ήξεραν πως παίζουν τη ζωή τους κορώνα γράμματα;
Αναμφίβολα το project «Τροτύλη» του Βαγγέλη Γκίνη είναι μία βαθιά, ανθρωποκεντρική έρευνα. Μπορεί να κοιτά το εργοστάσιο –όπως έκανε και το «Βιομηχανική Ελευσίνα. Άνθρωποι και Εργοστάσια» των περσινών και προπέρσινων Αισχυλείων– αλλά το κάνει με ένα εντελώς πρωτοποριακό τρόπο, με ένα καθάριο βλέμμα – εκείνο των εργαζομένων. Με τις παράλληλες σημειώσεις, τις βιντεοσυνεντεύξεις και τα χειρόγραφα να συμπληρώνουν διαδικτυακά τα πορτρέτα, ο Γκίνης περισυλλέγει όση μνήμη μπορεί, λίγο πριν το εργοστάσιο εξαφανιστεί από τις ανακατατάξεις. Μέσα από τη φωτογραφική έκθεση, μάλιστα, επιλέγει να παρουσιάσει αυτήν τη μνήμη ανοιχτά στους Ελευσίνιους, σε ένα υπαίθριο εκθεσιακό μοντέλο (επιμ. Λουίζα Καραπιδάκη), που όχι μόνο θίγει το βιομηχανικό χρονικό της ΠΥΡΚΑΛ αλλά υπενθυμίζει και την παρεμβατική δυναμική που οφείλει να έχει η τέχνη.
Παλαιό Ελαιουργείο Ελευσίνας, Κανελλοπούλου 1, Ελευσίνα | 6 Σεπτεμβρίου -14 Οκτωβρίου | Δευτ.-Παρ.: 7-11 μ.μ., Σάβ-Κυρ.: 11 π.μ.-1 μ.μ. & 5-9 μ.μ. | Είσοδος ελεύθερη | Περισσότερο υλικό μπορείτε να βρείτε στην ιστοσελίδα του project.
