Συνεχίζοντας τη σειρά αποκλειστικών συνεντεύξεων «Μαθαίνοντας από τη documenta 14», η Δέσποινα Ζευκιλή μιλά με τη Hila Peleg, ιδρύτρια του πρωτοπόρου ως προς την δια-καλλιτεχνική αξιοποίηση ιστορικών ντοκουμέντων Berlin Documentary Forum και μέλος πλέον της επιμελητικής ομάδας της documenta 14, για τα «ζωντανά ντοκουμέντα» και τη σημασία των έργων τέχνης που δημιουργούν ένα χώρο όπου η ιστορία είναι εύθραυστη.
Τι έκανες πριν σου ανατεθεί η θέση της επιμελήτριας στη documenta 14;
Το 2009 ίδρυσα ένα διατομεακό event που γίνεται κάθε δύο χρόνια και εστιάζει στην παραγωγή, διαμεσολάβηση και ερμηνεία των ντοκουμέντων, ιδίως των πολιτιστικών ντοκουμέντων. Τα ντοκουμέντα σπάνια είναι ουδέτερες, αντικειμενικές καταγραφές της πραγματικότητας – είναι αναπόφευκτα προϊόντα ερμηνείας και πλαισίωσης. Με αυτό κατά νου, το project ανέλαβε να διερευνήσει πώς οι αφηγήσεις και εικόνες καταγραφής όχι μόνο αναπαριστούν την κοινωνική πραγματικότητα αλλά συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωσή της.
Το πρόγραμμα αυτό με τίτλο Berlin Documentary Forum (BDF) πραγματοποιήθηκε στο Haus der Kulturen der Welt (HKW), ένα δημόσιο ίδρυμα στο Βερολίνο τρεις φορές: το 2010, 2012 και 2014. Έχοντας διάρκεια αρκετές μέρες, κάθε πρόγραμμα διαρθρώθηκε γύρω από αυτόνομα καλλιτεχνικά projects, τα περισσότερα από τα οποία δημιουργήθηκαν ειδικά για το event. Κινηματογραφιστές, εικαστικοί, ιστορικοί, ανθρωπολόγοι, θεωρητικοί των πολιτιστικών σπουδών, κριτικοί, αρχιτέκτονες και επιμελητές συνεργάστηκαν σε ερευνητικά projects και έργα, χρησιμοποιώντας ετερογενείς τεχνικές και υβριδικές φόρμες. Αυτά παρουσιάστηκαν σε προβολές, performances, εκθέσεις και εκδόσεις και οδήγησαν σε πάνω από 40 projects που δημιούργησαν από και σε συνεργασία με τους συμμετέχοντες.
Το 2015 συνδιοργάνωσα δυο πολύ διαφορετικές εκθέσεις για το HKW: την ομαδική έκθεση ‘Ape Culture’ (Ο πολιτισμός των πιθήκων) που ασχολούνταν με τους πιθήκους και τις μαϊμούδες ως πολιτιστικές μεταφορές της ανθρώπινης κοινωνίας, και την αρχιτεκτονική έκθεση ‘Wohnungsfrage’ (The Housing Question), που είχε ως αφορμή τη συνεχιζόμενη στεγαστική κρίση στο Βερολίνο και έδειχνε πώς οι σχεδιασμός του φυσικού, χτισμένου περιβάλλοντος θα μπορούσε δυνητικά να εφεύρει νέες μορφές κοινοχρησίας και μοντέλα συλλογικού βίου.
Παρόλη τη διάφορα ανάμεσα στα δυο αυτά projects, και τα δύο μοιράζονται μια ευρύτερη πρόθεση - της ενασχόλησης με μια κριτική ανάλυση των κοινωνικών συνθηκών και εμπειριών, και της επινόησης καλλιτεχνικών μεθόδων που διερευνούν και πάνω απ’ όλα επηρεάζουν αντιλήψεις για τον εαυτό μας και τον κόσμο.
Ποια είναι τα βασικά ενδιαφέροντά σου ως επιμελήτρια;
Το βασικό μέλημα του Berlin Documentary Forum ήταν η καλλιτεχνική εμπλοκή με συγκρουόμενες πραγματικότητες, και πολιτιστικές πρακτικές που σπάνε τη συμμαχία μεταξύ ηγεμονικών δυνάμεων και αναπαράστασης, μεταξύ των συστημάτων καταπίεσης και της παραγωγής εικόνων, τα οποία συμμετέχουν πολλές φορές στη διατήρησή τους.
Η δική μου ευαισθησία γι αυτό το θέμα έχει σίγουρα διαμορφωθεί από την κληρονομιά του φασισμού στην Ευρώπη, και με φόντο τη μοιραία ιστορική δυναμική των γεγονότων στη Μέση Ανατολή. Έχω οδηγηθεί σε συνθέτες πολιτιστικές πρακτικές που όχι μόνο ασχολούνται με το πρόβλημα της αναπαράστασης και του αναπαριστώμενου, παρατηρητή και παρατηρούμενου, με τις ηθικές και πολιτικές επιπτώσεις της παραγωγής εικόνας και αφήγησης, αλλά που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «ζωντανά ντοκουμέντα» ως προς τον τρόπο που μεταχειρίζονται την πραγματικότητα ως θεμελιωδώς εύθραυστη, μη κατασταλαγμένη, δυναμική και γεμάτη αντιθέσεις και ανταγωνισμούς.
Δεν με ενδιαφέρουν ιδιαίτερα οι πρακτικές καταγραφής που φαίνονται υπερβολικά σίγουρες για την αντίληψή τους για το τι συνιστά το πραγματικό, ή που παρουσιάζουν ένα εύκολο αίσθημα σιγουριάς και κρίσης. Αντ’ αυτού, με ενδιαφέρει το πώς οι πρακτικές καταγραφής αλλά και τέχνης γενικότερα δημιουργούν ένα χώρο όπου η ιστορία είναι εύθραυστη, ανήσυχη, μας κατατρέχει και όπου υποθετικά μέλλοντα σχεδιάζονται. Η κινηματογραφική αφήγηση εμπλέκεται πιο άμεσα με την κατασκευή της πραγματικότητας και της ιστορίας - για την Documenta 14 δουλεύω αποκλειστικά με κινούμενες εικόνες, φιλμ και σινεμά.
«Με ενδιαφέρει το πώς οι πρακτικές καταγραφής αλλά και τέχνης γενικότερα δημιουργούν ένα χώρο όπου η ιστορία είναι εύθραυστη, ανήσυχη, μας κατατρέχει και όπου υποθετικά μέλλοντα σχεδιάζονται.»
Πώς αντιλαμβάνεσαι το concept της documenta 14 «Μαθαίνοντας από την Αθήνα»;
Ο στόχος είναι να σκεφτούμε κριτικά πάνω στην τρέχουσα κατάσταση της Ευρώπης και τη θέση της μες στον κόσμο.
Τι έχεις μάθει από την Αθήνα μέχρι στιγμής; (Πώς) έχουν αλλάξει οι προηγούμενες αντιλήψεις σου;
Είναι μεγάλη χαρά και προνόμιο να ζω στην Αθήνα, μια πόλη τόσο όμορφη, με καταπληκτικό φαγητό και γεμάτη καλή ενέργεια, παρόλες τις συγκρούσεις και τις απογοητεύσεις των τελευταίων χρόνων. Πέρα από αυτό, η Αθήνα είναι τόσο ένας πραγματικός όσο και ένας φανταστικός τόπος. Φανταστικός γιατί η ίδια η πόλη είναι μέχρι ενός σημείου το αποτέλεσμα μιας προβολής: της ανακάλυψης και της κατασκευής του Ευρωπαϊκού πολιτισμού τον 19ο αιώνα, ενός πολιτισμού που θεωρεί ως ρίζες του τους λόφους της Ιερουσαλήμ, της Αθήνας και της Ρώμης αντίστοιχα, σαν τρεις κολώνες πάνω στις οποίες αναπαύτηκε η ταυτότητα της σύγχρονης Ευρώπης. Αυτή είναι, βέβαια, μια προφανής κατασκευή με κραυγαλέες παραλείψεις και αποκλεισμούς - για παράδειγμα, ο βαθμός στον οποίο ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός είχε γνώση της αφρικανικής κουλτούρας.
Η Αθήνα, επίσης, συνδέεται πολύ με τη γερμανική ιστορία, ειδικότερα. Είναι όμως, φυσικά, την ίδια στιγμή, ένας πραγματικός τόπος, με μια μακρινή και μια πρόσφατη ιστορία κατοχής, πολέμων, αγώνων και μετατοπίσεων του πληθυσμού της.
Όπως και άλλες περιοχές με παρόμοια ιστορία, η Αθήνα προσφέρει περιορισμένη ασφάλεια και σταθερότητα, οι δημόσιοι θεσμοί της είναι εύθραυστοι, ο πληθυσμός της ζει επισφαλώς, επωάζοντας μια ισχυρή αίσθηση εθνικής ταυτότητας. Η θέση της Αθήνας στην Ευρώπη και τον κόσμο γενικότερα αποκλείει τα εύκολα συμπεράσματα – είναι ένα σύνορο όπου οι τρέχουσες εξελίξεις έχουν παγκόσμια κλίμακα, και προσπαθούμε να κατανοήσουμε τις εξελίξεις αυτές και το πώς οι κοινωνίες μπορούν να αντιδράσουν σε αυτές.
Μίλησέ μας για το πώς αντιλαμβάνεσαι την Ντοκουμέντα σαν ένα ζωντανό ντοκουμέντο, όπως ανέφερες στο εναρκτήριο συμπόσιο στο Κάσελ;
Κατ' αρχήν, κάθε εικόνα, ήχος, αφήγηση ή αντικείμενο μπορεί να λειτουργήσει ως ένα ντοκουμέντο και σίγουρα δεν περιορίζεται σε ένα συγκεκριμένο είδος ή μορφή τέχνης. Ποιά χαρακτηριστικά χρειάζεται ένα ντοκουμέντο προκειμένου να θεωρηθεί έμψυχο;
Πιστεύω ότι η σημασία ενός «ζωντανού ντοκουμένου» βρίσκεται στην ικανότητά του να συμβιβαστεί με πολύπλοκες και πολυεπίπεδες πραγματικότητες και ιστορίες. Αν είναι «ζωντανό», δεν μπορεί να διαδώσει μια ηγεμονική αναπαράσταση του χώρου και του χρόνου - είναι εξ ορισμού ανοιχτό σε ποικίλες ερμηνείες μέσα από κάθε συνάντηση με τον καθένα μας και το κοινό που αντιλαμβάνονται και βγάζουν νόημα από αυτό.
«Η θέση της Αθήνας στην Ευρώπη και τον κόσμο γενικότερα αποκλείει τα εύκολα συμπεράσματα – είναι ένα σύνορο όπου οι τρέχουσες εξελίξεις έχουν παγκόσμια κλίμακα, και προσπαθούμε να κατανοήσουμε τις εξελίξεις αυτές και το πώς οι κοινωνίες μπορούν να αντιδράσουν σε αυτές.»
Το «ζωντανό ντοκουμέντο» ασχολείται με την πραγματικότητα, μεν, αλλά όχι ως μια στατική, σταθερή οντότητα. Καταπιάνεται με τις μετασχηματιστικές δυνάμεις της πραγματικότητας και της ιστορίας.
Πιστεύω ότι ένα ζωτικό καθήκον της επιμελητικής δουλειάς σήμερα δεν βρίσκεται στην αναζήτηση των τελευταίων τάσεων, αλλά στην ενασχόληση με αυτή τη διαδικασία της μετάφρασης. Αν αντιληφθούμε την έκθεση ως ένα «ζωντανό ντοκουμέντο», αυτό σημαίνει ότι προσπαθούμε να κάνουμε τις σύνθετες πραγματικότητες να μιλήσουν, αν μη τι άλλο με την ενεργοποίηση της ιστορικής τους διάστασης.
Για μένα, ένα από τα καθήκοντα της documenta 14 είναι να ενεργοποιήσει τις κριτικές καλλιτεχνικές παραδόσεις και να τις διατυπώσεις εκ νέου μέσα στις συνθήκες του παρόντος.
Τι έμαθες από την εμπειρία σου στο Berlin Documentary Forum;
Ιδιαίτερα συναρπαστικά και διαφωτιστικά ήταν τα projects που είχαν να κάνουν με ανασκαφές σε παλιές κινούμενες εικόνες και ηχητικά ντοκουμέντα που είχαν παρουσιαστεί σπάνια στο παρελθόν και τώρα αποκτούσαν ένα νέο, σύγχρονο πλαίσιο μες στο οποίο μπορούσαν να επανεκτιμηθούν: για παράδειγμα, ξεχασμένα πειραματικά πολιτικά τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ της Δυτικής Γερμανίας της δεκαετίας του ΄70 και παρόμοια παραδείγματα από την Ιρανική τηλεόραση της δεκαετίας του ’80.
Και αυτά είναι «ζωντανά ντοκουμέντα» που αποδεικνύουν την σε μεγάλο βαθμό αναξιοποίητη δυναμική του να δουλεύεις με εναλλακτικές πολιτικές αφηγήσεις και popular μορφές. Για μένα, μια κρίσιμη πτυχή του Berlin Documentary Forum είναι ότι επέτρεψε τη στενή συνεργασία μεταξύ επαγγελματιών από διαφορετικά πολιτισμικά πεδία, για παράδειγμα, την πολιτιστική φιλοσοφία και την πολεμική δημοσιογραφία, ή το σύγχρονο χορό και το ντοκιμαντέρ.
Αυτό ενίσχυσε τον πειραματισμό με νέες μορφές παρουσίασης, νέες μορφές μετάφρασης, ακόμη και το να βρεθούν τελικά κοινές γλώσσες που επέτρεψαν ανταγωνιστικές πραγματικότητες να μιλήσουν η μία στην άλλη.
Μπορεί ένα έργο τέχνης να είναι ένα έγκυρο ντοκουμέντο και το αντίστροφο;
Ναι, φυσικά. Όταν παράγεται, τοποθετείται (ή μετατοπίζεται) ή απλά βλέπεται μες στο πλαίσιο της τέχνης, κάθε ντοκουμέντο αποκτά μια διαφορετική ποιότητα, μια κάποια ασάφεια, μια αβεβαιότητα σχετικά με το στάτους και τη λειτουργία του σε σχέση με την πραγματικότητα και την ιστορία.
Και ένα έργο τέχνης είναι, φυσικά, επίσης, ένα ντοκουμέντο - ιδιαίτερα ίσως αν κατανοήσουμε το «document» όπως ο Georges Bataille ως κάτι που δεν καθορίζει μια δεδομένη πραγματικότητα, αλλά μάλλον θεωρείται ως η εισροή ενός μη αφομοιωμένου «πραγματικού» μέσα στο φανταστικό ύφασμα της πραγματικότητας.
Ποιές πιστεύεις ότι είναι οι προκλήσεις της τέχνης του ντοκουμέντου, αλλά και του αρχείου, σήμερα;
Αυτή η κατανόηση του «ντοκουμέντου» ως κάτι που διαταράσσει μια δεδομένη σειρά, αντί να την διορθώνει, είναι πιστεύω ζωτικής σημασίας ως προς το πώς ασχολούμαστε σήμερα με τα αρχεία.
Μίλησέ μας λίγο για την ενασχόλησή σου με τον κινηματογράφο και για το νέο σου φιλμ.
Σπούδασα φωτογραφία και βίντεο στο πανεπιστήμιο, αλλά γρήγορα τα εγκατέλειψα για την επιμέλεια εκθέσεων. Παρόλα αυτά, χρησιμοποιώ ακόμη από καιρού εις καιρού την κινηματογράφηση ως ένα εργαλείο για να παρατηρώ το άμεσο επαγγελματικό μου περιβάλλον και να σκέφτομαι πάνω σε αυτό: ένα μέσο ίσως αναζήτησης νομιμοποίησης.
Η ταινία 'Sign Space' (70’, 2016), που κάνει πρεμιέρα στην Berlinale αυτό το μήνα, ακολουθεί την εγκατάσταση μιας έκθεσης, από το χτίσιμο ψεύτικων τοίχων ως τη στιγμή που ανοίγει τις πόρτες της στο κοινό, αναζητώντας τα ίχνη των πολλών σκέψεων, τόσο σε μορφολογικό όσο και διαδικαστικό επίπεδο, που λαμβάνουν χώρα στη διάρκεια του στησίματος μιας έκθεσης.
«Πιστεύω ότι η σημασία ενός «ζωντανού ντοκουμένου» βρίσκεται στην ικανότητά του να συμβιβαστεί με πολύπλοκες και πολυεπίπεδες πραγματικότητες και ιστορίες. Αν είναι «ζωντανό» είναι εξ ορισμού ανοιχτό σε ποικίλες ερμηνείες.»
Η εξαντλητική παρατήρηση αυτής της διαδικασίας αποκαλύπτει πώς παρέχοντας έναν εξαιρετικά κωδικοποιημένο τύπο παρουσίασης της τέχνης, οι σύγχρονοι χώροι εκθέσεων είναι κι αυτοί εσκεμμένες κατασκευές όπως και κάθε έργο τέχνης.
Η αφήγηση της ταινίας εστιάζει στις εκθέσεις ως μια ιστορική μορφή, εξιστορώντας την αλυσίδα των ιστορικών διαδικασιών που, μες στην πάροδο του χρόνου, παρήγαγαν το σύνολο των κανονιστικών αρχιτεκτονικών και θεσμικών πρωτοκόλλων που χρησιμοποιούνται σήμερα - πρακτικές που επηρεάζουν όχι μόνο τη μορφή των εκθέσεων σύγχρονης τέχνης, αλλά και το πώς λειτουργούν επιστημολογικά, και το πώς οι μορφές γνώσης που παρουσιάζουν αφορούν το ευρύ κοινό.
Στην πραγματικότητα, οι χώροι τέχνης έχουν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο ως προς την εμφάνιση αυτού που σήμερα ονομάζουμε δημόσια σφαίρα, βοηθώντας να δημιουργηθεί το κοινό γι αυτό που παρουσιάζουν
