Λήδα Παπακωνσταντίνου, Χρύσα Ρωμανού και σύγχρονες δημιουργοί συνομιλούν στο ΕΜΣΤ

Αν μη τι άλλο, εικαστικά αφιερώματα για γυναίκες έχουμε δει πολλά. Πείτε το μόδα, πείτε το ανάγκη για συμπερίληψη και έκφραση των αδικιών που ακόμα ταλανίζουν τον γυναικείο πληθυσμό, πάντως η καλλιτεχνική σκηνή έχει πλημμυρίσει από εκθέσεις με επίκεντρο τη γυναικεία (συχνά σύγχρονη) δημιουργία. Αυτή την "τάση" ακολουθεί και το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης με το νέο πρόγραμμα εκθέσεων που εγκαινιάζει στις 14/12, ξεκινώντας έναν νέο κύκλο αφηγήσεων. Αυτή τη φορά, το ΕΜΣΤ διερωτάται "κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;". "Θα ήταν ο κόσμος καλύτερος εάν κυβερνούταν με βάση την ενσυναίσθηση, την φροντίδα, την κατανόηση;". Το ερώτημα αυτό απασχολεί εδώ και καιρό την καλλιτεχνική διευθύντρια του μουσείου, Κατερίνα Γρέγου, και για την ίδια οι νέες αυτές εκθέσεις είναι μια κοινωνική και πολιτική δήλωση. "Αν και έχουμε κάνει μεγάλα βήματα όσον αφορά την αποδοχή του φεμινισμού, πιστεύω ότι ταυτόχρονα υπάρχει ένα πισωγύρισμα, γιατί βλέπουμε αυτή τη στιγμή δικαιώματα που ήταν δεδομένα, να καταπατώνται. Πάρτε παράδειγμα την ανατροπή της νομοθεσίας για το δικαίωμα της άμβλωσης στην Αμερική. Πρέπει να αναλογιστούμε όμως και τι γίνεται μέσα στην Ελλάδα, με τις γυναικοκτονίες, τον σεξισμό, το γεγονός ότι ήμασταν από τις τελευταίες ευρωπαϊκές χώρες που έδωσαν δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες. Γι’ αυτό είναι σημαντικό ο φεμινισμός να μην είναι "εντός ή εκτός μόδας", γιατί δεν είναι μόνο ένα κίνημα που αφορά τα δικαιώματα των γυναικών, αλλά τα δικαιώματα των φύλων γενικότερα" λέει η Γρέγου ξεναγώντας μας στις εκθέσεις.

"Είναι σημαντικό ο φεμινισμός να μην είναι "εντός ή εκτός μόδας", γιατί δεν είναι μόνο ένα κίνημα που αφορά τα δικαιώματα των γυναικών, αλλά τα δικαιώματα των φύλων γενικότερα"

Μέχρι το φθινόπωρο του ΄24 θα τρέχει ένα τριμερές εκθεσιακό πρόγραμμα στο μουσείο, αποκλειστικά αφιερωμένο σε θηλυκότητες. Με τη μεγάλη ομαδική έκθεση "Γυναίκες, μαζί" εγκαινιάζεται το πρώτο μέρος του προγράμματος, ενώ το συνοδεύουν δύο εκθεσιακά αφιερώματα για τη Λήδα Παπακωνσταντίνου και τη Χρύσα Ρωμανού, αλλά και μία ατομική έκθεση από τη Δανάη Ανεσιάδου. Σημειώστε ότι τον Μάρτιο και τον Μάιο θα δούμε αντίστοιχα το δεύτερο και τρίτο μέρος του μεγάλου αυτού εγχειρήματος, μετρώντας συνολικά 15 πρότζεκτ αφιερωμένα στη γυναίκα δημιουργό.

Πέντε δεκαετίες πειραματισμού και ριζοσπαστικών αφηγήσεων

"Έχω καταφέρει κάτι σημαντικό: να μείνω ζωντανή και να έχω τη μεγάλη χαρά να βλέπω όλα αυτά που και η κυρία Πανδή τόσα καλά είδε. Είναι και για μένα η πρώτη φορά που βλέπω σχεδόν όλο μου το έργο αναπτυγμένο με έναν πάρα πολύ καλό τρόπο, διαφορετικό, γιατί δεν είμαι καθόλου υπέρ της αναπαραγωγής της περφόρμανς" μας λέει η Λήδα Παπακωνσταντίνου καλωσορίζοντάς μας στην πρώτη μεγάλη αναδρομική της έκθεση, "Χρόνος στα χέρια μου". "Υπάρχουν ουσιαστικές, αληθινές αναφορές, αλλά μέσα σε ένα νέο πλαίσιο. Ως περφόρμερ και έχοντας μεγάλη και τελεσίδικη σχέση με τον χρόνο, το μόνο που μπορώ να κάνω είναι να αφήσω πίσω ίχνη της δουλειάς μου".

H ιστορική καλλιτέχνιδα συνεργάστηκε για περίπου 1 χρόνο με την επιμελήτρια Τίνα Πανδή προκειμένου να αποφασίσουν το περιεχόμενο του αναδρομικού αφιερώματος που έχει στηθεί στο ΕΜΣΤ. Όπως είπε και η Πανδή, σπάνια βλέπουμε τόσο ολοκληρωμένες παρουσιάσεις της καλλιτέχνιδας, αν και πρόκειται από τις σπουδαιότερες της ελληνικής σύγχρονης τέχνης. Είναι σημαντικό που η ίδια η Παπακωνσταντίνου μπόρεσε κατά κάποιον τρόπο να μας αυτοσυστηθεί με την αναδρομική έκθεση "Χρόνος στα χέρια μου" (τίτλος παρμένος από την ομότιτλη in situ εγκατάσταση που παρουσίασε το 2010 στον σταθμό του Μοναστηρακίου), διαλέγοντας ποια κομμάτια της καριέρας της θα αφηγηθούν τελικά την πολύχρονη καλλιτεχνική της πορεία. Στην είσοδο της έκθεσης, η καλλιτέχνιδα έχει "κρύψει" ένα συγκινητικό έργο: τρεις κλωστές που συμβολίζουν την ίδια, τον πατέρα και τη μητέρα της, υπάρχουν κατά μήκος του τοίχου της αίθουσας και κόβονται τη στιγμή που οι γονείς της πεθαίνουν, ενώ το "νήμα ζωής" της καλλιτέχνιδας συνεχίζεται.

Μια πραγματικά ακούραστη δημιουργό θα χαρακτηρίζαμε τη Λήδα Παπακωνσταντίνου και αυτό φαίνεται από την ποσότητα των έργων που δημιούργησε ήδη από τα πρώτα της βήματα στον κόσμο της τέχνης, στα τέλη των 60s. Παρόλο που καθ’όλη τη διάρκεια της καλλιτεχνικής της διαδρομής δεν περιορίστηκε σε ένα μόνο εικαστικό μέσο, στις ριζοσπαστικές αφηγήσεις της υιοθετεί ως σταθερούς άξονες τις έννοιες της σωματικότητας και της επιτελεστικότητας. Πέρα των εικονοκλαστικών φιλμ και περφόρμανς της, που είναι από τις βασικότερες ενότητες στην αναδρομική έκθεση, στο -1 του μουσείου συναντάμε γλυπτά, ζωγραφικά έργα, βίντεο, in situ εγκαταστάσεις και αρχειακό υλικό για τη δράση της εδώ και πέντε δεκαετίες, όπως τις παραστάσεις που παρουσίασε σε συνεργασία με την κοινοτική θεατρική ομάδα "Σπετσιώτικο Θέατρο" και πρωταγωνίστρια την "Μπουμπουλίτσα". 

"Γυναίκες, μαζί"

"Σε ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για μία μόνιμη έκθεση. Το ΕΜΣΤ είναι ένα μουσείο του 21ου αιώνα και έχει, μεν, χρέος να εντάξει την ελληνική καλλιτεχνική παραγωγή σε ένα ιστορικό πλαίσιο, είναι, δε, ένα ίδρυμα που μιλάει για το παρόν και το μέλλον" ξεκαθαρίζει η καλλιτεχνική διευθύντρια του μουσείου. Η Γρέγου πιστεύει ότι η συλλογή του ΕΜΣΤ πρέπει να ανανεώνεται διαρκώς και η πρόσφατη δωρεά από τη συλλογή του Δημήτρη Δασκαλόπουλου ήταν ένα μεγάλο βήμα για την εξέλιξη του μουσείου (όσοι θυμούνται την έκθεση "Dream On", ίσως αναγνωρίσουν μερικά από τα έργα που είδαμε τότε στο Δημόσιο Καπνεργοστάσιο). Η παρουσίαση περιλαμβάνει, επίσης, τον νέο μακροχρόνιο δανεισμό ενός σημαντικού έργου της Etel Adnan, ευγενική παραχώρηση της Saradar Collection. Η ομαδική έκθεση "Γυναίκες, μαζί" είναι η πρώτη ανανέωση της συλλογής του ΕΜΣΤ από το 2019 και, όπως πιθανότατα καταλαβαίνετε διαβάζοντας τον τίτλο, κάνει ένα συλλογικό αφιέρωμα σε διεθνείς γυναίκες δημιουργούς. Σε συνεπιμέλεια της Γρέγου με την Ελένη Κούκου, η έκθεση στον τρίτο όροφο τονίζει την υποεκπροσώπηση των γυναικών από τα μουσεία σύγχρονης τέχνης διεθνώς και κατακρίνει την ανδροκρατούμενη αγορά της τέχνης.

Από τις 25 καλλιτέχνιδες του "Γυναίκες, μαζί", προερχόμενες από διαφορετικές γενιές και ρεύματα, αξίζει να σταθούμε στη Δέσποινα Μεϊμάρογλου, μία από τις πρώτες Ελληνίδες καλλιτέχνιδες που πειραματίστηκαν με το photoshop και μίλησαν για τη βία κατά των γυναικών και τα στερεοτυπικά πρότυπα ομορφιάς. Αυτά βέβαια είναι στοιχεία που συναντάμε και στα 49 έργα της έκθεσης, μαζί με αναφορές στην ισότητα και την καταπίεση, το σώμα, τη σεξουαλικότητα, την οικογένεια, την έμφυλη ταυτότητα και τη ρευστότητα όσον αφορά το κοινωνικοπολιτικό περιεχόμενο διαφορετικών εποχών.

Πολύ σημαντική προσθήκη ήταν επίσης το χρονολόγιο των Τhis is not a feminist project (Βάσια Ντούλια & Μάρη Σπανουδάκη) για την πορεία του φεμινιστικού κινήματος στην Ελλάδα, από το 1979 μέχρι σήμερα (μπορείτε να το βρείτε και ψηφιακά στην ιστοσελίδα του καλλιτεχνικού σχήματος). Στη σύντομη αυτή αναδρομή περιέχονται τεκμήρια από τους: Αρχείο Γυναικών "Δελφύς", Εργαστήριο Σπουδών Φύλου του Παντείου Πανεπιστημίου, Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων, Κιουρί@, Beaver, The Queer Archive, Gender Panic, Αντιγόνη Τσαγκαροπούλου, Emantes, Queer Ink, Ntizeza, Χάρτης Καταγραφής Σεξιστικής & Έμφυλης Βίας, Orlando LGBT+ Ψυχική Υγεία Χωρίς Στίγμα, Συνέλευση 8ης Μάρτη, Strap-On Unicorns, G - All, Ιστορικοί για την Έρευνα στην Ιστορία των Γυναικών και του Φύλου, Κέντρο Νέων Μέσων και Φεμινιστικών Πρακτικών στο Δημόσιο Χώρο.

Από τους λαβύρινθους της Χρύσας Ρωμανού στο σαλόνι της Ανεσιάδου

"Δεν μιλάμε μόνο για τις γυναίκες, αλλά και την ιστορία της ελληνικής τέχνης, στην οποία παρατηρούμε την απουσία της γυναίκας"

Φτάνουμε λοιπόν στον τέταρτο όροφο του μουσείου και τα δύο τελευταία πρότζεκτ που θα δούμε το 2023 στο ΕΜΣΤ. Κεντρικό πρόσωπο του δεύτερου αφιερώματος είναι η πρωτοποριακή Χρύσα Ρωμανού. Την έκθεση επιμελήθηκε ο ανιψιός της, Δημήτρης Τσουμπλέκας (του οποίου τη σχέση με το ζεύγος Χρύσα Ρωμανού-Νίκος Κεσσανλής γνωρίσαμε λίγο καλύτερα πέρυσι, με την έκθεση "Αμαζόνιος"), μαζί με την Ελένη Κούκου. "Η αναζήτηση της ευτυχίας για όσους περισσότερους γίνεται" είναι μια σχετικά μικρή έκθεση, όμως διαχωρίζει τη Ρωμανού από τον Κεσσανλή και σκιαγραφεί τους καλλιτεχνικούς πειραματισμούς της την εικοσαετία παραμονής της στο Παρίσι: ξεκινάμε από την ενότητα ζωγραφικών έργων "Μύθοι" και φτάνουμε στα πρωτοποριακά κολάζ του 1965, μέσω των οποίων η καλλιτέχνιδα εκφράζει μια έντονη πολιτική στάση και ασκεί κριτική στην καταναλωτική μανία της τότε εποχής.

Στον ίδιο χώρο, βλέπουμε τη μετάβαση της Ρωμανού από το δισδιάστατο στο τρισδιάστατο, καθώς ξεκινάει να κατασκευάζει τις γλυπτικές εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας "Meccano", μια ονομασία προερχόμενη από ένα παιχνίδι κατασκευών που απευθυνόταν σε αγόρια. Τα γλυπτά που υπάρχουν στο ΕΜΣΤ είναι ρεπλίκες, καθώς τα πρωτότυπα έχουν καταστραφεί. Ένα από αυτά είναι ένα μνημείο για τον άγνωστο φοιτητή του Πολυτεχνείου. Προχωρώντας, συναντάμε τις μεταξοτυπίες από το ατελιέ της Mec Art Graphic στο Παρίσι, καθώς και τους εντυπωσιακούς Χάρτες-Λαβυρίνθους, τους οποίους η Ρωμανού κατασκεύασε με την τεχνική του ντεκολάζ σε πλέξιγκλας.

"Δεν μιλάμε μόνο για τις γυναίκες, αλλά και την ιστορία της ελληνικής τέχνης, στην οποία παρατηρούμε την απουσία της γυναίκας. Ως μουσείο, πρέπει να ξαναγράψουμε αυτό το πολύ σημαντικό κομμάτι στην ιστορία της τέχνης" τονίζει η Γρέγου, αναφερόμενη στο γεγονός ότι το έργο της Ρωμανού δεν αναγνωρίστηκε ποτέ όπως του άρμοζε και συνήθως συνδεόταν με εκείνο του συζύγου της, Νίκου Κεσσανλή. Βέβαια, στο τέλος του αφιερώματος γίνεται αναφορά στην αλληλένδετη σχέση των δύο καλλιτεχνών, με την προβολή του βίντεο "Αμούρ – Η Χρύσα στις πόλεις" από τους Δημήτρη Τσουμπλέκα, Γιώργο Σαλαμέ και Αμάντα Μιχαλοπούλου, βασισμένο στο πλούσιο φωτογραφικό υλικό του ζεύγους.

Από τη σκοτεινή αίθουσα που κοσμείται με τα έργα της Ρωμανού μεταφερόμαστε σε ένα αλλόκοτο περιβάλλον, γεμάτο σουρεαλιστικά στοιχεία και ανεβαστική μουσική να ηχεί παντού. Η Βελγίδα καλλιτέχνιδα Δανάη Ανεσιάδου παρουσιάζει την πρώτη της ατομική έκθεση στην Ελλάδα, το "D-Possessions", μια συμπαραγωγή με το WIELS των Βρυξελλών, σε επιμέλεια της Ιόλης Τζανετάκη, στενής συνεργάτιδας του ΕΜΣΤ.

Η καλλιτέχνιδα μάς περίμενε καθισμένη σε μια πολυθρόνα, σαν να μας υποδέχεται στο σαλόνι της -όπως είπε στη συνέχεια και η ίδια. Σε μια προσπάθεια να ξεφορτωθεί όλα τα προσωπικά της αντικείμενα, η καλλιτέχνιδα τα μετέτρεψε σε γλυπτά από ρητίνη χρησιμοποιώντας κομμάτια από μέταλλα και κρυστάλλους. Τα γλυπτικά έργα συνοδεύουν εγκαταστάσεις φτιαγμένες από έπιπλα, αφίσες από ταινίες, αλλά και δύο… γκιλοτίνες που "λειτουργούν σαν περφόρμερ μέσα στην έκθεση" αναφέρει η καλλιτέχνιδα. Η Ανεσιάδου έχει κατασκευάσει ένα τρομερά ελκυστικό, αλληγορικό σύμπαν με αναφορές στον κινηματογράφο, τις κοινωνικοπολιτικές και πνευματικές κρίσεις, τον σουρεαλισμό, τις θεωρίες συνομωσίας και την ιδέα μιας συμβολικής διαγραφής του παρελθόντος. Από άποψη στησίματος και ύφους, το "D-Possessions" διαφοροποιείται αρκετά από τις υπόλοιπες εκθέσεις και είναι σίγουρα από τα πιο ενδιαφέροντα εγχειρήματα που έχουμε δει στο μουσείο.

Μια σύγχρονη απεικόνιση του γυναικείου σώματος

Ήδη περιμένουμε τι εκπλήξεις επιφυλάσσει το δημόσιο πρόγραμμα που θα συνοδεύσει τις εκθέσεις του ΕΜΣΤ, μιας και η νέα θεματική που το μουσείο εξερευνά προσφέρει άφθονο υλικό για συζητήσεις και περαιτέρω καλλιτεχνικές δράσεις. Τις επόμενες ημέρες θα παρουσιαστεί η περφόρμανς "Allegory of the Painted Woman" της Alexis Blake, σε επιμέλεια της Άννας Μυκονιάτη, που αντλεί έμπνευση από τις πατριαρχικές απεικονίσεις της γυναίκας στην ιστορία της τέχνης, σε μια προσπάθεια να τις ανατρέψει.

Ημέρες παραστάσεων: 15, 16 & 17/12, στις 2 μ.μ.