Λυδία Δαμπασίνα: "Για εμένα, ένα έργο γίνεται πάντα σε ένα καφέ ή την ώρα που διαβάζω ένα βιβλίο, όχι στο εργαστήριο"

"Δεν ήθελα πάλι να μιλήσω τηλεφωνικά. Από τότε που ξέσπασε ο covid, είναι σαν να ζούμε σε άλλον πλανήτη, οπότε προσπαθώ να ξαναγυρίσω στα προηγούμενα!" μου είπε η Λυδία Δαμπασίνα όταν τη συνάντησα στο Bios, μετά από δική της πρόταση να βρεθούμε για να μου μιλήσει για το νέο, πολυμορφικό της πρότζεκτ στο Κέντρο Τεχνών του Δήμου Αθηναίων, σε επιμέλεια του Χριστόφορου Μαρίνου. Το "Lorem Ipsum" (ένας τίτλος που χρησιμοποιείται στη γραφιστική και στην τυπογραφία δηλώνοντας το δοκιμαστικό, εφήμερο κείμενο και εδώ βοηθάει την καλλιτέχνιδα να μην αποδώσει ένα συγκεκριμένο κόνσεπτ στο έργο της) θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένα κάλεσμα να επανασυνδεθούμε με τον έξω κόσμο, αλλά κυρίως με το φυσικό περιβάλλον που τόσο πολύ παραμελούμε τελευταία.

Βέβαια το πρότζεκτ, που θα δούμε από 25/5, δεν περιορίζεται μόνο στην οικολογική κρίση, αντιθέτως συνδέεται με πολλά διαφορετικά ζητήματα που εδώ και χρόνια απασχολούν τη Λυδία Δαμπασίνα. Από το 2008, η καλλιτεχνική της πρακτική έχει διαμορφωθεί γύρω από την παγκόσμια οικονομική κρίση και όλα όσα επηρεάζονται από αυτήν. "Οτιδήποτε άλλο κάνω συνδέεται έμμεσα με την ιστορία της οικονομικής κρίσης διεθνώς, με την έννοια ότι όταν άρχισε τότε, τα εξήντα πέντε πλουσιότερα άτομα του κόσμου κατείχαν το ήμισυ του παγκόσμιου πλούτου. Φέτος είναι τέσσερα" αναφέρει η καλλιτέχνιδα.

Με φωτογραφίες, βίντεο, εγκαταστάσεις και γλυπτά, το "Lorem Ipsum" κινείται θεματική γύρω από την οικολογία, την οικονομία, την πολιτική, τη γυναικεία φύση και τον έρωτα. Τα περισσότερα είναι νέες δημιουργίες αλλά υπάρχουν και μερικά παλιά έργα που δείχνει για πρώτη φορά η καλλιτέχνιδα, όπως ένα τρίπτυχο φωτογραφιών μεγάλου μεγέθους που είχαν τραβηχτεί στον Βοτανικό Κήπο του Παρισιού το 1983 και σύμφωνα με τη Δαμπασίνα, υποδηλώνει ότι "σε λίγα χρόνια ενδεχομένως να βλέπουμε τη φύση μόνο μέσα σε βοτανικούς κήπους".

Το κεντρικό έργο της έκθεσης είναι μια μεγάλης κλίμακας εγκατάσταση με τρεις σταυρούς από κλαδιά βελανιδιάς που κρέμονται από το ταβάνι. Οι ίδιοι σταυροί προβάλλονται σε ένα βίντεο που η Δαμπασίνα είχε τραβήξει στη Τζια το 2021 και τους δείχνει να κινούνται σαν να είναι ζωντανά όντα. Αυτή η ανατριχιαστική ατμόσφαιρα του βίντεο μεταφερέται και σε άλλα έργα του "Lorem Ipsum", όπως τα τρία αντίγραφα ανατομικών κρανίων, τοποθετημένα πάνω σε σιδερένιες βάσεις με φόντο μαύρους κοντραπλακέ πίνακες: το πρώτο έχει στο στόμα του σιτάρι, το δεύτερο μια μαύρη σακούλα σκουπιδιών και το τρίτο μια διάφανη σακούλα με νερό. Στην ίδια αίθουσα βρίσκονται και 6.800 ταμειακές αποδείξεις περασμένες σε μια ατσάλινη ράβδο, ένα σχόλιο για την αστάθεια της ελληνικής οικονομίας και την καταναγκαστική συλλογή αποδείξεων. Το έργο "Αρχαιολογία της καθημερινότητας" είχε πρωτοπαρουσιαστεί σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα (10.000) το 2019, στην ομαδική έκθεση "+9" στην Ιερά Οδό, σε επιμέλεια του Κώστα Πράπογλου.

Η καλλιτέχνιδα μάς μίλησε για το πώς συνδέει την οικονομική κρίση με την επικαιρότητα (και όχι μόνο), την πορεία που ακολουθεί όταν δημιουργεί ένα νέο έργο και τις διαφορές που βλέπει στην αντιμετώπιση οικολογικών ζητημάτων ζώντας εδώ αλλά και στη Γαλλία, όπου μεγάλωσε και δραστηριοποιείται ανά καιρούς.

Όλα γυρνάνε πάλι στην οικονομία 

Η θεματική σου παραμένει σταθερή εδώ και πολλά χρόνια. Έχει αλλάξει καθόλου η προσέγγιση όμως όταν εκφράζεις όλα αυτά τα ζητήματα;
Ναι, αλλάζει κάθε φορά. Είναι η οικονομική κρίση αλλά όλα συνδέονται, όλα βασίζονται στην οικονομία. Οι μορφές των έργων αλλάζουν. Όταν ξεκίνησα να ασχολούμαι με την οικονομική κρίση, ξεκίνησα το 2004 ένα έργο και έδειξα την τελική δουλειά το 2012. Party’s over. Όταν μετά από τρία χρόνια τελείωσα αυτή τη δουλειά, είδα ότι το όλο πρόβλημα ξανάρχισε στην Ελλάδα, σα να μην έγινε τίποτα στην πραγματικότητα. Οπότε εκεί ο τίτλος έγινε "start’s over" και συσχετίστηκε με την οικονομική και ηθική κρίση. Κάθε φορά με επηρεάζει κι άλλο θέμα και πολλές φορές και η επικαιρότητα σε μεγάλο βαθμό. Αυτό που συμβαίνει τώρα στην Ελλάδα όπου όλοι οι δήμοι καταστρέφουν το πράσινο είναι ένα μεγάλο πρόβλημα και δεν με αφήνει καθόλου αδιάφορη.

Στη Γαλλία ισχύει κάτι αντίστοιχο;
Στη Γαλλία διανύουν μια περίοδο ξηρασίας. Έγινε συγκέντρωση στον δήμο Παρισίων για τον τρόπο που μπορούν να αναπτύξουν τα φυλλώματα των δέντρων, όχι να τα κλαδεύουν και να τα καταστρέφουν. Όταν μιλάμε για ένα μεγάλο δέντρο σαράντα ετών, δεν μπορούμε να πούμε "α κανένα πρόβλημα, φυτεύουμε καινούργια”. Τα καινούργια θέλουν δέκα χρόνια για να μεγαλώσουν, πότε θα κάνουν το φύλλωμα; Και τι θα γίνει μέχρι τότε; Επομένως έχουν κι εκεί θέμα, αλλά φροντίζουν για την προστασία των δέντρων.

Γιατί νομίζεις ότι στην Ελλάδα δεν ασχολούνται τόσο μεθοδικά οι δήμοι;
Γιατί είναι θέμα κερδοφορίας. Σε όλη την Ελλάδα γίνεται αυτό. Κόβουν τα δέντρα και μάλιστα σε μέρη όπου δεν ενοχλούν κανένα, γιατί παίρνουν χρήματα. Πρέπει να δικαιολογήσουν για το μηνιαίο τιμολόγιο τι έκοψαν, ώστε να πληρωθούν. Οπότε βλέπεις πως όλα γυρνάνε πάλι στην οικονομία.

Την εποχή που ήταν όλα "ροζ

Λες ότι σε επηρεάζει πολύ η επικαιρότητα, όπως και πολλούς άλλους καλλιτέχνες. Σου φαίνεται όμως ότι ορισμένοι το κάνουν πιο επιφανειακά, απλά για να μιλήσουν για καίρια ζητήματα, ή νοιάζονται πραγματικά;
Μακάρι να ξέραμε. Ακόμα και να είναι επιπόλαιη η προσέγγιση, είναι καλό που ασχολούνται. Το να μην ασχολούνταν καθόλου ας πούμε δε θα γινόταν γιατί δε θα ήταν της μόδας. Οπότε είναι κι αυτό ένα πρόβλημα. Τώρα αν δεν είσαι πιο συμπεριληπτικός και δεν ασχολείσαι με τη ΛΟΑΤΚΙΑ+ κοινότητα, την έχεις βαμμένη λίγο! (γέλια) Για μένα σχετίζεται φοβερά με την πολιτική ορθότητα όλο αυτό. Αλλά το προτιμώ από την εποχή που ήταν όλα "ροζ”. Έτσι λέγαμε κάποιοι καλλιτέχνες, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς, την εποχή όπου βασίλευε μόνο ο συλλέκτης Δάκης Ιωάννου και ήταν όλα "ροζ”, εννοώντας ότι ήταν όλα ρόδινα στην εποχή του ΠΑΣΟΚ, όλοι ήταν ευτυχισμένοι και είχαν λεφτά. Εγώ όμως ποτέ δεν ήμουν έτσι, δεν ήμουν "της μόδας”. Θα ήταν αδύνατο να είμαι έτσι. Και ξαφνικά, διεθνώς, άρχισε η πολιτική τέχνη. Οπότε έβλεπες ανθρώπους που την περίοδο του "ροζ” υποστήριζαν πολύ αυτή την ιδέα, ξαφνικά να μιλούν για κάτι εντελώς διαφορετικό. Κάποιοι άνθρωποι, όπως εγώ, που δεν ήταν "ροζ”, έβλεπαν τους άλλους να μιλούν για πολιτική τέχνη σαν να μην υπήρξε ποτέ κάτι άλλο και σκέφτονταν "ονειρεύομαι;”. Τώρα λοιπόν επικρατεί αυτό. Νομίζω όμως ότι έπαιξε και τον ρόλο της η οικονομική κρίση.

Τι παραπάνω θα έπρεπε να κάνουν οι καλλιτέχνες για να γίνουν ουσιαστικές αλλαγές και να βρεθούν λύσεις στις κρίσεις που αντιμετωπίζουμε;
Δεν ξέρω τι άλλο θα μπορούσαμε να κάνουμε. Πάντως, στις διαδηλώσεις που γίνονται συχνά συμμετέχουν καλλιτέχνες και τις υποστηρίζουν. Καλύτερα αυτό από το τίποτα. Γίνονται πράγματα νομίζω, αλλά εγώ είμαι πολύ μοναχικό άτομο οπότε ίσως να μη λαμβάνω πολύ μέρος σε όλα αυτά. Δεν μπορώ να είμαι σε ομάδες, επομένως δε θα αλλάξει ο χαρακτήρας μου για να υποστηρίξω κάτι πιο έντονα ας πούμε. Το υποστηρίζω με τον τρόπο μου. Είμαι φοβερά ένας άνθρωπος που πιστεύει στην ελευθερία οπότε δεν μπορώ εγώ να κρίνω, ας κάνει ο καθένας ό,τι θέλει.

Ως πιο μοναχική, τι ρόλο έχει παίξει στη ζωή ή την τέχνη σου η τεχνολογία;
Είμαι υπέρ της τεχνολογίας. Στην έκθεσή μου αντιτίθεμαι στην όλη ιδέα των ηλεκτρονικών υπογραφών γιατί αισθάνομαι ότι δεν κάνω κάτι παραπάνω. Είναι εύκολο με τον υπολογιστή να υπογράψουμε και νομίζουμε ότι κάτι κάνουμε. Έχω τύψεις να μη βοηθάω παραπάνω τους ανθρώπους. Συγχρόνως, καμιά φορά λέω "κάνω τη δουλειά μου ως καλλιτέχνης όσο το δυνατόν καλύτερα”. Τώρα η τεχνολογία γενικότερα είναι για μένα κάτι θετικό. Ωστόσο, είναι φοβερό όταν διαβάζεις πόσο επιβλαβής είναι η χρήση της συχνά, το σκέφτεσαι και τρελαίνεσαι. Ιδίως για εμένα, που έζησα επτά χρόνια χωρίς καμία επαφή με την τεχνολογία σε μια φάρμα κοντά στο Γκρενόμπλ. Τώρα πια, το απαιτεί και η δουλειά μου να τη χρησιμοποιώ όμως.

Πιστεύεις ότι αυτή η απρόσωπη δραστηριοποίηση, το να βάζουμε υπογραφές ηλεκτρονικά ή να μιλάμε για ένα θέμα από ανώνυμους λογαριασμούς στα social media, μας έχει αποστασιοποιήσει κάπως από την πιο ενεργή συμμετοχή στα  πολιτικά ή απλώς έχουν αλλάξει τα μέσα με τα οποία εκφραζόμαστε;
Όχι, δεν πιστεύω ότι η τεχνολογία σε εμποδίζει να κάνεις κάτι. Αυτός που θέλει να κάνει κάτι δεν είναι λόγω της τεχνολογίας. Ίσα-ίσα, η τεχνολογία του θυμίζει ότι πρέπει να κάνει κάτι. Βέβαια, υπάρχουν διάφορα social media όπως το Facebook και το Instagram που, για τους καλλιτέχνες πλέον είναι πολύ σημαντικά γιατί έτσι μπορούμε και δείχνουμε το έργο μας χωρίς πολλά χρήματα, σε σχέση με παλιότερα. Όσον αφορά την προσωπική ζωή όμως, αυτό διαφέρει ανάλογα το άτομο. Εγώ θεωρώ ένα σημαντικό εργαλείο την τεχνολογία.

Ενώ η ΑΙ σου λέει τα πάντα για ένα έργο τέχνης ή έναν καλλιτέχνη, αν της κάνεις μια ερώτηση που δεν είναι πολιτικώς ορθή, σε βάζει στον ίσιο δρόμο 

Τι γνώμη έχεις για την ΑΙ; Έχεις ασχοληθεί καθόλου με σχετικά προγράμματα;
Δεν έχω ασχοληθεί ακόμα. Προς το παρόν, είναι ένα πολύ καινούργιο εργαλείο. Εγώ το εμπλουτίζω. Τώρα τι θα γίνει στην πορεία, δεν ξέρουμε. Έλεγαν να σταματήσουν τα προγράμματα για έξι μήνες έτσι ώστε να σκεφτούν τι θα γίνει με την εξέλιξη της ΑΙ. Αλλά τίποτα δεν με φοβίζει, εκτός από τον έλεγχο που γίνεται σε όλους μας, τις πληροφορίες που έχει η κυβέρνηση για εμάς. Όμως νομίζω ότι όσον αφορά την τεχνητή νοημοσύνη, ο άνθρωπος θα είναι πάντα πιο έξυπνος από αυτή. Θα σου δώσω ένα παράδειγμα: ο σύντροφός μου, δουλεύοντας πάνω σε ένα πρότζεκτ, είχε κάνει μια ερώτηση σε ένα πρόγραμμα ΑΙ και αυτό του απάντησε "δεν είναι σωστό να κάνετε ένα έργο τέχνης με αυτή τη θεματολογία γιατί θίγεται το επάγγελμα αυτών των ανθρώπων”. Ενώ σου λέει τα πάντα για ένα έργο τέχνης ή έναν καλλιτέχνη, αν του κάνεις μια ερώτηση που δεν είναι πολιτικώς ορθή, σε βάζει στον ίσιο δρόμο. Το μόνο φρικτό λοιπόν που βρίσκω στην ΑΙ είναι ότι είναι ένα εργαλείο απεριόριστου ελέγχου και τροφοδοτούμε τον έλεγχο εμείς οι ίδιοι. Το "1984" του Τζορτζ Όργουελ δεν είναι τίποτα σε σύγκριση με αυτό που μας συμβαίνει αυτή τη στιγμή.

Αισθάνεσαι ότι το να μεταφέρεις στα έργα σου όλες αυτές τις ανησυχίες, τους φόβους ή ό,τι σε εξοργίζει ας πούμε, είναι ένα είδος "ξεσπάσματος";
Όταν ολοκληρώνεις ένα έργο, δεν σκέφτεσαι αυτό που ήθελες αρχικά να μεταφέρεις. Σκέφτεσαι αν το έργο είναι πετυχημένο. Για εμένα ένα έργο είναι πετυχημένο όχι μόνο με το μήνυμα που περνάει αλλά και με τη μορφή του. Θα μου πεις, τι σημαίνει να είναι πετυχημένη η μορφή; Η "ομορφιά" παίζει για εμένα μεγάλο ρόλο σε όλο αυτό, που είναι βέβαια κάτι πολύ υποκειμενικό. Στα έργα μου υπάρχει η αισθητική και γνωστική αξία. Η γνωστική αφορά το περιεχόμενο, το μήνυμα. Εξάλλου, αν δεν περάσει το έργο κάτι σωστά στον θεατή, πώς μπορεί να είναι όμορφο; Ίσως είμαι λίγο "παλιοκαιρίσια" σε αυτά τα θέματα. Έχεις παρατηρήσει πως τα έργα τέχνης (ειδικά οι εγκαταστάσεις) αυτή τη στιγμή, σε μεγάλο ποσοστό, δεν έχουν μορφή, είναι μια ακατανόητη μάζα σαν να τα έχει κάνει ένα παιδί δημοτικού; Πιστεύω ότι επειδή ζούμε σε έναν κόσμο τόσο μπερδεμένο, αυτή η τάση είναι κάτι το αυθεντικό. Ορισμένα έργα που είναι μπερδεμένα βέβαια είναι φανταστικά, όπως εκείνα του Δημήτρη Αμελαδιώτη, ενώ άλλα είναι εντελώς αδιάφορα. Έχει να κάνει με τη δύναμη του έργου τέχνης.

Η καλλιτεχνική δημιουργία, το να είσαι καλλιτέχνης είναι τρία τσιγάρα

Έχουν επηρεάσει καθόλου το έργο σου οι σπουδές σου στην ψυχολογία;
Πολύ. Επηρεάζει με την έννοια ότι έχω πάντα μια προσέγγιση πιο ψυχαναλυτική, ίσως πιο μεθοδευμένη, δεν έχει σχέση το γεγονός ότι κάνω ένα έργο. Παίζει ρόλο σε πολλά νομίζω. Ίσως παίζει ρόλο σε μένα μόνο, όχι στο έργο. Θα μου πεις, ό,τι κι αν κάνουμε, το κάνουμε με τη δομή που έχουμε.

Σε βοηθάει δηλαδή να δεις λίγο πιο αντικειμενικά τα πράγματα;
Πιστεύω ναι. Όταν τελειώνω όμως το έργο. Είναι αυτό που έλεγε ο Ντισάν στη Δημιουργική Πράξη". Μιλάει για τη στιγμή της δημιουργίας και πως η ώρα που σκέφτεσαι μια δημιουργική πράξη σου ξεφεύγει. Κάποια στιγμή είπα, θέλω να δω πότε και πως κάνω ένα έργο και σκέφτηκα ότι έτσι όπως είμαι οργανωμένη, θα το πιάσω. Όμως δεν πιάνεται με τίποτα! Είναι μια στιγμή που εύκολα σου ξεφεύγει. Οπότε έγραφα συνεχώς στο καρνέ μου την ημερομηνία, την ώρα, τα πάντα. Έχω πάντα ένα καρνέ όπου σχεδιάζω πώς θα κάνω τι και πότε. Για εμένα, ένα έργο γίνεται πάντα σε ένα καφέ, δεν γίνεται στο εργαστήριο. Την ώρα που διαβάζω ένα βιβλίο, σε ένα καφέ ή τρένο, ενώ κάνω ποδήλατο και μετά σταματάω να κάτσω να σκεφτώ, να σημειώσω. Ίσως αυτό έχει να κάνει με τον χαρακτήρα μου. Είναι σημαντικό για εμένα να θυμάμαι γιατί έγινε αυτό; γιατί σκέφτηκα ξαφνικά ότι θα κάνω ένα έργο με αποδείξεις; Και θα ήθελα να θυμηθώ ότι καθόμουν εδώ και το σκέφτηκα. Υπάρχει ο σπόρος του έργου, η υλοποίηση του έργου. Εγώ έλεγα ότι η καλλιτεχνική δημιουργία, το να είσαι καλλιτέχνης είναι τρία τσιγάρα: η στιγμή που έχεις την ιδέα, η μέση του έργου που το βλέπεις να προχωράει, έχεις βρει τα υλικά, τον τρόπο που θα το υλοποιήσεις και το τέλος του είναι όταν πια ολοκληρώνεται. 

Υπάρχει κάτι που κατά τη γνώμη σου λείπει από τη σύγχρονη τέχνη;
Όχι, αντιθέτως, προχωράει και εξελίσσεται θετικά. Εγώ αγαπάω την τέχνη και δεν είμαι της ιδέας του να μένω στο παρελθόν. Παρακολουθώ και τα παλιά και ό,τι γίνεται τώρα. Και κρατάω τη δική μου γραμμή. Είμαι αυτό που είμαι, έχω αυτή τη γλώσσα και έτσι προχωράω. Δεν μπορώ να αλλάξω τη γλώσσα μου ξαφνικά για να γίνω κάτι άλλο.