Τον περασμένο Οκτώβριο, όταν (αργά) το βράδυ έβγαινα από το Ιντεάλ μετά την τελετή λήξης των 27ων Νυχτών Πρεμιέρας έχοντας μόλις δει το "Dune", είχε "κάτσει" μέσα μου ένα συναίσθημα που είχα να νιώσω πολύ καιρό. Είκοσι χρόνια συγκεκριμένα. Δύο δεκαετίες πριν, ήμουν στο καναπέ του οικογενειακού σαλονιού παρακολουθώντας αποσβολωμένος τους τίτλους τέλους της "Συντροφιάς του Δαχτυλιδιού" με τον πατέρα μου. Εκείνος, είχε προηγουμένως βάλει όλα τα μέσα στο βίντεο κλαμπ της γειτονιάς ώστε να καβατζωθεί εγκαίρως η πολύτιμη κασέτα της ταινίας που δεν είχαμε προλάβει στα σινεμά (λάθος που δεν επαναλήφθηκε στη συνέχεια). Εκείνο που ένιωσα τότε, λοιπόν, ήταν το ανάμεικτο συναίσθημα του μέγιστου ενθουσιασμού, αλλά και του ανολοκλήρωτου. "Αυτό ήταν όλο;!" σκεφτόμουν φωναχτά, αδυνατώντας να χωνέψω ότι η ταινία είχε τελειώσει με αυτόν τον τρόπο. Έτσι, αν και στην περίπτωση του "Dune" ήμουν υποψιασμένος, μεταξύ των δύο φιλμ υπάρχει η κοινή συνισταμένη μιας πολλά υποσχόμενης επικά εικονογραφημένης μυθολογίας. Στην περίπτωση της "Συντροφιάς..." αυτό επαληθεύτηκε με το παραπάνω.
Κρυφό δεκάρι από τη Ν. Ζηλανδία
Το φινάλε – cliffhanger του πρώτου μέρος της τριλογίας του "Άρχοντα των Δαχτυλιδιών" ήταν μία από τις πολλές τομές που έφερε στο χολιγουντιανό σινεμά ο Πίτερ Τζάκσον. Ο Νεοζηλανδός σκηνοθέτης είχε ήδη καταφέρει... από τη σέντρα κάτι κινηματογραφικά πρωτοφανές, να γυρίσει ταυτόχρονα και τις τρεις ταινίες με συνολικό προϋπολογισμό που ξεπερνούσε τα 200 εκατομμύρια δολάρια. Να επισημάνουμε εδώ πως η "Συντροφιά..." δεν ήταν παρά το καλωσόρισμα στον κόσμο του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν, δηλαδή η εισαγωγή σε ένα ολοκαίνουριο κινηματογραφικό σύμπαν, το οποίο θα ολοκληρωνόταν σε βάθος χρόνου. Πρόκειται για ένα τεράστιο ρίσκο σε μια εποχή που όσα -λιγοστά σε σχέση με σήμερα- franchises υπήρχαν, προσέφεραν αυτοτελείς αφηγήσεις ακόμα και στα σίκουέλ τους, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Επιπλέον κινδύνους στο όλο πρότζεκτ προσέθετε η μέχρι τότε φιλμογραφία του Τζάκσον, η οποία αποτελούταν από: απολαυστικά μεν αλλά τραβηγμένα horror exploitation ("Bad Taste", "Meet the Peebles", "Brain Dead"), το υπέροχα τρυφερό "Ουράνια Πλάσματα" και την "κανονική" ταινία τρόμου "The Frighteners". Έτσι, ο συγκεκριμένος σκηνοθέτης στα χαρτιά δεν έμοιαζε αυτονόητη επιλογή για τη μεταφορά του "Άρχοντα...".
Το ότι στην πράξη τα κατάφερε πανηγυρικά, ήταν μια ανέλπιστη επιτυχία. Ο Τζάκσον, όμως, υπήρξε ανέκαθεν ένας δημιουργός που θέτει τη φροντίδα του υλικού του ως βασική προτεραιότητα. Ακόμα και η gore υπερβολή των πρώτων ταινιών του φέρει εμφανώς το προσωπικό άγγιγμα του σκηνοθέτη και τη διάθεσή του για την επίτευξη κάτι μοναδικού, αν όχι απλώς αξιομνημόνευτου. Για αυτό και από την αρχή ακόμα της "Συντροφιάς" η έντονα υποβλητική ατμόσφαιρα υφαρπάζει, καθώς συνδυάζεται με χειροποίητα πρωτότυπα σκηνικά, καινοτόμα ειδικά εφέ (χρειάζεται να αναφέρουμε, καν, τον Άντι Σέρκις ως Γκόλουμ;), τη μνημειώδη μουσική του Χάουαρντ Σορ και την πυκνή παρουσίαση ενός πολυπρισματικού φανταστικού κόσμου. Το τελευταίο, μάλιστα, αποτελεί αφηγηματικό άθλο εάν αναλογιστούμε πόσες πλοκές και πρόσωπα αφορά μαζί το saga του "Άρχοντα".
Το ισχυρότερο κομμάτι της σεναριακής λεπτοδουλειάς αφορά τη γραφή των καθαυτό χαρακτήρων. Πέρα από την τρισδιάστατη ιδιοσυγκρασία τους, ο καθένας φέρει το προσωπικό διακύβευμά του, ένα στιβαρό λόγο για τον οποίο συνδράμει στην αποστολή ενός μικροκαμωμένου Χόμπιτ. Δεν επικαλούνται, δηλαδή, απλώς τη "σωτηρία του κόσμου". Εξ ου και η βαθιά συναισθηματική σύνδεση που δημιουργείται με τον καθένα τους. Χωρίς να χρειαστεί να αναφερθούμε σε χαρακτήρες όλης της τριλογίας, αρκεί να θυμίσουμε το σοκ του θανάτου του Μπόρομιρ (Σον Μπιν) στη "Συντροφιά" για να αποδειχθεί η επίδρασή τους, στο πέρας κιόλας μιας "ανολοκλήρωτης" ταινίας. Έπειτα, ο πυρήνας του "Άρχοντα" ορίζεται από τη συνύπαρξη αντιφατικών ταπεραμέντων. Ήρωες και αντι-ήρωες πορεύονται μαζί, ελαττωματικοί άνθρωποι βρίσκονται πλάι σε θεϊκά ξωτικά. Από τον κυριαρχικό Άραγκορν (Βίγκο Μόρτενσεν) στο απόλυτο αουτσάιντερ Φρόντο (Ελάιτζα Γουντ) και από το σοφό Γκάνταλφ (Ίαν ΜακΚέλεν) μέχρι τη μυστικιστική Γκαλάντριελ (Κέιτ Μπλάνσετ). Όλοι τους επιβλητικοί μα την ίδια στιγμή ενίοτε αδύναμοι, όπως φροντίζει συχνά να υπογραμμίζει ο Τζάκσον, ώστε να ενδυναμώσει την κινηματογραφική σημασία τους αλλά και να διατηρήσει αμείωτο το ενδιαφέρον.
Το αγόρι που έζησε
Η εν λόγω ιδιότητα κινηματογραφικών χαρακτήρων να γεννούν αυθεντικό "νοιάξιμο" στο κοινό απογειώνεται στις ταινίες "Χάρι Πότερ", οι οποίες συμπτωματικά γιορτάζουν επίσης είκοσι χρόνια από την πρεμιέρα της "Φιλοσοφικής Λίθου". Παρότι το συγκεκριμένο φιλμ, όπως και συνολικά το franchise, ακολουθεί μια περισσότερο συμβατική αφηγηματική προσέγγιση - απόρροια των πολλών διαφορετικών σκηνοθετών στο πέρας οκτώ σινε-κεφαλαίων, σε επίπεδο μαγευτικής εικονογραφίας "τολμά" να κοντράρει τον "Άρχοντα". Φυσικά όχι πάντα με όρους λυρισμού, αλλά για παράδειγμα τι έχει να ζηλέψει η απεικόνιση των Παραφρόνων από εκείνη των Νάζγκουλ; Ή η μάχη του Πότερ και της παρέας του κόντρα στους Θανατοφάγους στο Υπουργείο Μαγείας; Όχι πολλά...
Εκείνο, όμως, που έκαναν εξαιρετικά καλά οι ιθύνοντες του "Χάρι Πότερ" ήταν να μεταφέρουν τη μαγεία που σκαρφίστηκε η Τζ. Κ. Ρόουλινγκ στο σινεμά με ενήλικους όρους, παρότι απευθύνονταν πρωτίστως στο νεανικό κοινό. Έτσι, όπως ακριβώς υπάρχουν οι τετριμμένες παρουσιάσεις του εφηβικού άλγους και των νεότευκτων ερωτικών σκιρτημάτων, παράλληλα αναπτύσσονται οι ψυχολογικές διακυμάνσεις οι οποίες συνοδεύουν την αναγκαία ωρίμανση των πρωταγωνιστών. Σε αυτό το πλαίσιο, όταν θεατές 10-15 ετών παρακολουθούν τις μάχες -με ραβδιά ή μη- των Πότερ (Ντάνιελ Ράντκλιφ), Ερμιόνι Γκρέιντζερ (Έμα Γουότσον) και Ρον Ουίσλι (Ρούπερτ Γκριν), τις βιώνουν σα να είναι δικές τους. Το Χόγκουαρτς παρά το εξωτικό περίβλημά του δεν είναι παρά ένα σχολείο και οι γονείς παραμένουν τέτοιοι είτε ανήκουν στους Μαγκλ είτε όχι. Εάν υπολογιστεί επιπλέον το coolness του... uncool παιδιού που παραδίδει αβίαστα το πρωταγωνιστικό τρίδυμο, ε, τα επίπεδα οικειότητας και ταύτισης ξεφεύγουν εκτός ελέγχου. Πάντως, Άλμπους, ακόμα περιμένω αυτό το ρημάδι το γράμμα...
Σινεμά που ανακουφίζει
Βέβαια, μείζον σημείο της έντονης φόρτισης με το "Χάρι Πότερ" αποτελεί το ότι οι θεατές των ταινιών μεγάλωναν κυριολεκτικά μαζί με τους ηθοποιούς. Ο Ράντκλιφ ήταν μόλις 12 όταν έπαιξε στη "Φιλοσοφική Λίθο", ακριβώς στην ηλικιακή ομάδα της συντριπτικής πλειοψηφίας όσων παρακολουθούσαν το franchise. Το γκελ που έκανε στο εν λόγω γκρουπ οδήγησε τα στούντιο να στραφούν άμεσα στην αναζήτηση του επόμενου σουξέ. Το "Λυκόφως" αποτελεί το μοναδικό που μπορεί να ενταχθεί σοβαρά στη συζήτηση, η πρόσφατη επιστροφή του μέσω των βίντεο του TikTok το αποδεικνύει, με τα "Hunger Games" που το διαδέχτηκαν να μην απασχόλησαν ποτέ κανένα στα σοβαρά.
Αλλά η τριβή μιας ολόκληρης γενιάς με τον "Άρχοντα" και το "Χάρι Πότερ" δεν περιορίστηκε στα κινηματογραφικά. Όσοι είμαστε σήμερα 25-30 έχουμε συνδέσει τα δύο franchises με τις επισκέψεις στα multiplex (αλησμόνητο το Village στο Μαρούσι) και τα ξενύχτια στα βιβλιοπωλεία της γειτονιάς για ένα ολόφρεσκο αντίτυπο του "Ημίαιμου Πρίγκιπα", μεταξύ άλλων. Πρόκειται για εμπειρίες που έχουν αποτυπωθεί στη συλλογική μνήμη θέλοντας και μη. Η επαναληπτική θέαση αυτών των φιλμ, λοιπόν, κάτι που έχουν κάνει κατά κόρον οι συνομήλικοί μου, αναθερμαίνει και τη θαλπωρή εκείνης της εποχής, αποτελώντας μια νοερή επιστροφή σε μια προ-ίντερνετ προεφηβεία. Κάπως έτσι, αυτές οι ταινίες μπαίνουν στη σφαίρα του "ανακουφιστικού σινεμά", δηλαδή εκείνου που προσφέρει μια ασφάλεια και μια γνώριμη ζεστασιά. Είναι αξιόπιστες με κλειστά μάτια για την ικανοποίηση της διαφυγής, αλλά και μιας στενάχωρης βραδιάς ή ενός μεσημεριού με χανγκόβερ. Μια ατάκα του Γκίμλι ή ένας μορφασμός του Σνέιπ τα κάνουν όλα πέρα. Όπως ακριβώς τα έχουν καταφέρει τα τελευταία χρόνια και τα τηλεοπτικά "Φιλαράκια", που βρίσκονται μονίμως στις υψηλότερες ακροαματικότητες του Netflix.
Μετά από εσένα το χάος
Η επέτειος των δύο franchises φωτίζει, επιπλέον, την αντιφατική κατάσταση στην οποία βρίσκεται το σύγχρονο εμπορικό σινεμά. Στη μία πλευρά βρίσκονται οι εισπράξεις, με τα στούντιο να μετράνε περισσότερα έσοδα από ποτέ, εάν αθροίσουμε σκοτεινές αίθουσες και streaming. Αρκεί να θυμηθούμε πως την άνοιξη του 2019 η υπερηρωική περιπέτεια της Marvel "Εκδικητές: Η Τελευταία Πράξη" απέσπασε μόνο στο άνοιγμά του πάνω από 1 δις δολάρια παγκοσμίως. Επίσης, μόλις πριν από μερικές μέρες τοπολυαναμενόμενο σίκουελ "Spider-Man: No Way Home" τίναξε την πανδημική μπάνκα στον αέρα, με 260 εκατομμύρια δολάρια στο πρώτο του τετραήμερο στους κινηματογράφους. Πρόκειται για το δεύτερο μεγαλύτερο άνοιγμα όλων των εποχών στις ΗΠΑ, μαντέψτε πίσω από ποια ταινία
Από την άλλη, χωρίς να επιθυμούμε παρεξηγήσεις, τα franchise γίγας που επενδύουν στις (ανα)γεννήσεις σίκουελ, spin-offs και reboots, στερούνται όλο και περισσότερο των βασικών υλικών που γοήτευσαν τη φαντασία τόσων παρακολουθώντας τον "Άρχοντα" και το "Χάρι Πότερ": την έκπληξη των νέων ιδεών και την πηγαία μαγεία. Ως προς το τελευταίο, ας μη γίνει σύγχυση με τη συγκίνηση. Εξάλλου, στις προαναφερθείσες ταινίες σε όλους έμεινε αξέχαστο το φινάλε του Iron Man, την ώρα που το "No Way Home" προσφέρεται ως υπόδειγμα ενός τρυφερά ειλικρινούς nostalgia trip. Περισσότερο, εκείνο που φαίνεται να απουσιάζει είναι οι σκηνές ανθολογίας που μένουν αξέχαστες, μαζί με συγκρατημένα έστω ψήγματα ποιητικότητας. Ακόμα και η Κλόι Ζάο, μια αποδεδειγμένα ρηξικέλευθη δημιουργός ("Η Χώρα των Νομάδων", "Καλπάζοντας με το Όνειρο") δεν κατάφερε να προσδώσει ξεχωριστή ταυτότητα στο "Eternals", το οποίο επαναδιατύπωσε μια γνώριμη μπλοκμπαστερική συνταγή που αγαπούν ιδιαίτερα τα μεγάλα στούντιο. Αυτό, φυσικά, δεν αφορά αποκλειστικά το υπερηρωικό σινεμά.
Το "West Side Story", ένα σκηνοθετικά εξαίσιο ριμέικ ενός κλασικού μιούζικαλ με την υπογραφή ενός μύθου (Στίβεν Σπίλμπεργκ), γλυκαίνει την καρδιά αλλά ενέχει μηδενικό καλλιτεχνικό ρίσκο. Εδώ επανέρχεται η προαναφερθείσα σημασία του διακυβεύματος, είτε αφορά την προσωπική εμπλοκή του δημιουργού είτε τους ήρωες μιας ταινίας. Τις φορές που λείπει εντελώς, όπως παραπάνω, μετατρέπει τα φιλμ σε καλλωπισμένη ανακύκλωση. Μια παγίδα στην οποία υπέπεσαν και οι spin-off τριλογίες των "Χάρι Πότερ" και "Άρχοντα". Το "Χόμπιτ" στο σύνολό του κρίνεται μάλλον κατώτερο των προσδοκιών, παγιδευμένο στις απόπειρες απομίμησης των πρωτότυπων ταινιών. Έπειτα, το προς το παρόν ανολοκλήρωτο "Φανταστικά Ζώα και πού Βρίσκονται", πασχίζει να σμιλέψει μια αφηγηματικά επαρκή οδύσσεια για το Νιούτ Σκαμάντερ (Έντι Ρεντμέιν). Σημειωτέον, αυτές οι παρατηρήσεις αποσκοπούν μονάχα στην υπεράσπιση των ξεχωριστών ιδεών που έδωσαν μοναδική ταυτότητα σε franchises που αγαπήθηκαν όσο λίγα και οι οποίες, τείνουν να δώσουν στη θέση του στη λογική της παραγωγικής διεκπεραίωσης. Μπορούμε, σίγουρα, να διεκδικούμε κάτι περισσότερο από αυτό, χωρίς να περιμένουμε τα επόμενα είκοσι χρόνια για να νιώσουμε ξανά όπως και στο "Dune".
