Για την Πάσκουα Βοργιά και τον Παύλο Φυσάκη, η φωτογραφία σχετίζεται πολύ περισσότερο με το παρόν παρά το παρελθόν

Η Πάσκουα Βοργιά και ο Παύλος Φυσάκης "σκαλίζουν" το παρελθόν και επιχειρούν να επανασυνθέσουν θραύσματα μνήμης με τρόπο προσωπικό αλλά και συλλογικό. Η ιδιαιτερότητα του φωτογραφικού πρότζεκτ "Documents of Breathing", που θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός από 20/4, είναι ότι κάθε φωτογραφία έχει τη δυνατότητα να επανερμηνευθεί και να αναπλαισιωθεί, δημιουργώντας νέες αφηγήσεις και συσχετισμούς με το σήμερα και το αύριο. Οικογενειακές αναμνήσεις, αρχειακό υλικό και ιστορικά ντοκουμέντα συλλέχθηκαν και επεξεργάστηκαν με τρόπο που αφήνει ελεύθερο τον θεατή να φτιάξει ο ίδιος ιστορίες με τις οποίες να ταυτίζεται.

Η έκθεση χωρίζεται σε δέκα κεφάλαια (The Last Version, Chronos, Dream City, Denkraum, Logos, Pathos, Sacred & Profane, Pothos, Θάνατος, The Afterlife), πολλά από αυτά εμπνευσμένα από όρους που αναφέρονται στα ανολοκλήρωτα έργα "Passagen-Werk" του Walter Benjamin και "Bilderatlas Mnemosyne" του Aby Warburg. Ένα κείμενο, με αρχαίες αιγυπτιακές πολιτιστικές πρακτικές που αφορούν τον θάνατο και τον μεταθάνατο, έδωσε στους δύο καλλιτέχνες την έμπνευση για τον τίτλο της πρωτότυπης αυτής έκθεσης, που πρώτη φορά παρουσιάστηκε πέρυσι στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Κρήτης στο Ρέθυμνο. Τώρα, σε συνεργασία με τη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση, η έκθεση αποκτά επιπρόσθετες ερμηνείες συσχετίζοντας τη μνήμη με τον θάνατο και συνδιαλέγεται με την ιστορία και την αισθητική του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός.

Ο Παύλος και η Πάσκουα μάς μίλησαν για το πώς διαχειρίστηκαν το εκτενές αρχείο που είχαν στα χέρια τους, προκειμένου να δημιουργήσουν νέες ιστορίες και να αναπτύξουν ένα διάλογο με παρόν και μέλλον.

Ο μεταθάνατος είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την αρχαιότητα, ειδικά οι τελετουργίες των Αιγυπτίων που πίστευαν στην ύπαρξη του κάτω κόσμου και φρόντιζαν οι νεκροί να ταξιδέψουν σε αυτόν με τα σωστά εφόδια. Τι είναι αυτό που σας γοητεύει στην ιδέα της μεταθανάτιας ζωής;
Παύλος: Αρχικά ο τίτλος του έργου θα ήταν "The Dead Book". Όταν έκανα την έρευνα το έλεγα έτσι και μέσα από ένα κείμενο που μελετούσαμε, η Πάσκουα βρήκε τον τίτλο που έχουμε τώρα - και πάλι καλά δηλαδή. Νομίζω πως όλο αυτό που μας είχε επηρεάσει τότε και σκεφτόμασταν πάρα πολύ τον θάνατο, υπάρχει και μέσα στη φύση της φωτογραφίας, γιατί πραγματεύεται κάτι που έχει τελειώσει, μια μνήμη, μια ανάμνηση, και λειτουργεί σαν ένα φυλαχτό, θα λέγαμε. Αλλά αν εστιάζαμε τόσο πολύ σε αυτό, όπως όταν ξεκινήσαμε, θα ήταν ένα μεγάλο λάθος να παραμείνει βιβλίο.

Πάσκουα: Ένα σημείο εκκίνησης ήταν τα οικογενειακά αρχεία όταν ψαχουλεύαμε εικόνες ανθρώπων που οι περισσότεροι δεν είναι πια εν ζωή, οπότε υπήρχε αυτή η αίσθηση του τι διατηρούμε από κάτι που έχει χαθεί. Μετά μας ήρθε στο μυαλό η έννοια του "Βιβλίου των Νεκρών", της Αιγυπτιακής Βίβλου δηλαδή, όπου υπήρχε το έθιμο όταν φεύγει ένας άνθρωπος να τον συνοδεύουν με κάποια κείμενα τα οποία περιέχουν συμβουλές ή ξόρκια για τη μεταθάνατο ζωή και ονομάζονται "άδειες αναπνοής". Από εκεί προέκυψε ο τίτλος "Documents of Breathing" και έτσι συνδέεται η φωτογραφία με αυτήν την αιγυπτιακή πρακτική. Η φωτογραφία είναι αυτό που λέει ο Παύλος, αλλά για εμάς επίσης υπήρχε η σκέψη ότι αν θέλαμε να κάνουμε μια "κιβωτό" και να βάζαμε μέσα κάποια πράγματα που θα θέλαμε να πάρουμε μαζί μας ή να αφήσουμε, ποια θα ήταν αυτά;

Τι να κρατήσετε από τις αναμνήσεις σας δηλαδή.
Παύλος: Ναι, ακριβώς. Το αρχείο είναι αυτό που όλοι στην ηλικία μας ή σε κοντινές ηλικίες έχουμε στο σπίτι μας, κάποια άλμπουμ, ένα χαρτόκουτο με εικόνες ή φωτογραφίες κρυμμένες στο συρτάρι, και μέσα είναι όλα μπερδεμένα: γενέθλια, γάμοι, καλοκαιρινές διακοπές, οτιδήποτε.

Είναι από το προσωπικό σας αρχείο οι φωτογραφίες;
Παύλος: Οι περισσότερες φωτογραφίες είναι από το οικογενειακό μας αρχείο, αλλά όχι όλες. Σιγά-σιγά αρχίσαμε να οικειοποιούμαστε κι άλλες φωτογραφίες ή έργα που δεν ήταν δικά μας και επίσης παίρναμε εικόνες από το καλλιτεχνικό μας αρχείο. Συνάμα ξεκινήσαμε να φτιάχνουμε και νέες εικόνες για αυτό το έργο. Άρα εδώ την έννοια του αρχείου κατά μία έννοια την επεξεργαζόμαστε και πειραματιζόμαστε με αυτή σε διαφορετικά επίπεδα, είτε με πράγματα που βρίσκουμε ή με πράγματα που δημιουργούμε.

Πάσκουα: Και νομίζω δεν υπήρξε λήψη νέας εικόνας για αυτό το έργο.

Παύλος: Υπήρξαν! Αλλά ήταν ελάχιστες.

Πάσκουα: Ακόμα και σε εικόνες δικές μας όμως υπάρχει έντονο το στοιχείο της  επεξεργασίας, δηλαδή δε βρήκαμε απλώς μια εικόνα και την εντάξαμε στην έκθεση. Για παράδειγμα οι εικόνες με μαύρο φόντο έχουν αποπλαισιωθεί - ή αναπλαισιωθεί καλύτερα - και έχει μείνει μόνο το αντικείμενο της φωτογραφίας στη μέση, άλλες έχουν μετατραπεί από θετικές σε αρνητικές ή από μερικές παίρνουμε μια λεπτομέρεια και τις τοποθετούμε σε ένα νέο πλαίσιο. Οπότε είναι ένας πειραματισμός με το τι είναι φωτογραφία: είναι μια παλιά εικόνα, είναι μια δική σου εικόνα, μια επεξεργασμένη εικόνα, μέρος μιας εικόνας;

Όταν λέτε πλαίσιο, εννοείται χρονικά ή χωρικά;
Πάσκουα: Και τα δύο. Ας πούμε, στις μαύρες εικόνες έχει παρθεί ένα κομμάτι της, μια λεπτομέρεια ή ένα αντικείμενο, και όλα τα άλλα έχουν μαυρίσει οπότε δημιουργείται ένα μαύρο κενό τριγύρω. Αλλά η πλαισίωση εννοείται και ερμηνευτικά. Πάρα πολλές εικόνες έχουν μεγάλες λεζάντες που είναι ολόκληρες ιστορίες και αυτό είναι νοηματική αγκίστρωση. Δηλαδή βλέπεις π.χ. μια θάλασσα και το κείμενο από κάτω μιλάει για το μεταναστευτικό με αριθμούς, στοιχεία, χρονολογίες κ.τ.λ. Μας ενδιαφέρει πάρα πολύ η έννοια του πλαισίου γενικά και της ερμηνείας μιας εικόνας. Μια εικόνα μπορεί να γίνει χίλια διαφορετικά πράγματα, αναλόγως πως θα τη μεταχειριστείς.

Για εσάς η φωτογραφία ως τέχνη είναι αποκλειστικά συνδεδεμένη με τη διατήρηση της μνήμης; Εσύ Παύλο, για παράδειγμα, ακολουθείς αυτή την αρχή στη δική σου πρακτική.
Παύλος: Δε θέλω να λέω πολλά τέτοια γιατί μετά από λίγο καιρό μπορεί να τα βλέπω διαφορετικά. Όμως θα έλεγα ότι δεν έχει να κάνει μόνο με τη διατήρηση της μνήμης αλλά και με το να την επικαλείσαι. Είναι σα να ασχολείσαι με τη μνήμη. Είτε τη διατηρείς ή όχι. Μπορεί μία φωτογραφία να μην είναι αποκλειστικά διατήρηση της μνήμης, αλλά ουσιαστικά μία δήλωση ότι κάτι σου έχει ξεφύγει και δεν μπορείς να το φέρεις πίσω. Πάντως το γεγονός ότι η φωτογραφία σχετίζεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με τη μνήμη, είναι μια αλήθεια. Στη δική μας περίπτωση όντως την επικαλούμαστε και είναι σα να θέλουμε να την ξορκίσουμε, να τη δώσουμε στους επόμενους. Επομένως το έργο εμπεριέχει και την ιδέα ότι φτιάχνουμε κάτι για να το αφήσουμε για τις επόμενες γενιές.

Πάσκουα: Εγώ θα διαφοροποιηθώ κάπως από αυτό, γιατί ενώ ξεκινάει έτσι και είναι το πρώτο, θα λέγαμε, επίπεδο της φωτογραφίας και της λειτουργίας της, νομίζω ότι η φωτογραφία περισσότερο σχετίζεται με το παρόν και το μέλλον, παρά με το παρελθόν. Ναι μεν είναι μια στιγμή που έχει περάσει, το πώς όμως λαμβάνεις και ερμηνεύεις μία εικόνα στο σήμερα έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία για το παρόν και το μέλλον. Μάλιστα, υπάρχει ένας όρος που συζητάμε τώρα τελευταία με τον Παύλο, το λεγόμενο "speculative documentary" του Max Pinckers. Η έννοια "speculation" σημαίνει ότι τραβάς κάτι που υποτίθεται ότι είναι πραγματικό, αλλά ουσιαστικά αυτό που κάνεις είναι ότι θέλεις να διατυπώσεις μία ιδέα, μία θεωρία που αφορά το σήμερα και το αύριο και όχι να διατηρήσεις κάτι που υπήρχε σε μια συγκεκριμένη μορφή κάποτε. Δεν υπάρχει η αίσθηση της νοσταλγίας.

Παύλος: Αυτό είναι μια μεγάλη αλήθεια. Ο λόγος που δημιουργείται ένα αρχείο σχετίζεται πολύ με το εδώ και το τώρα. Δεν δημιουργούμε ένα αρχείο από το παρελθόν για να το επικαλεστούμε ή να το αναπολήσουμε. Το αντιμετωπίζουμε σαν ένα αρχείο που έχει μια αναφορά στο μέλλον. 

Πάσκουα: Για παράδειγμα βλέπουμε μια εικόνα από τη χούντα ή τον εμφύλιο πόλεμο. Δεν το κάνουμε για να αναπολήσουμε αυτά τα γεγονότα, αλλά για να δούμε τι σχέση έχει αυτό με το σήμερα. Τι σχέση έχει η σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας με τον εμφύλιο πόλεμο; Τι σημαίνει δημοκρατία σήμερα; Σημασία έχει το πώς διαβάζεις τώρα αυτό που βλέπεις και όχι τι προσπαθείς να απεικονίσεις στο παρελθόν.

Τι ξεχωριστό έχει ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός και θέλατε να στήσετε εκεί το πρότζεκτ;
Παύλος: Έχει ενδιαφέρον αυτό γιατί την έχουμε δείξει και στην Κρήτη την έκθεση, στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης που είναι κι αυτός ένας πολύ ιδιαίτερος χώρος. Η έκθεση αυτή, με έναν τρόπο, ήταν η πρώτη φορά που επιχειρήσαμε κάτι τέτοιο γιατί και η επιμέλεια του έργου ήταν μέρος του πρότζεκτ. Αλλά και τώρα βλέπουμε ότι όποτε πιάνουμε το έργο για να το δείξουμε κάπου, ο χώρος παίζει πολύ μεγάλο ρόλο. Εμείς παθιαζόμαστε με τον χώρο και τον ερευνούμε, αλλάζουμε τα έργα. Τώρα ξανατυπώνουμε έργα ειδικά για τον Παρνασσό και το ίδιο είχαμε κάνει για την Κρήτη.

Οπότε παίζει ρόλο και ο τόπος. Δηλαδή στην Αθήνα φέρατε διαφορετικά πράγματα που θα είναι σε διάλογο με την πόλη.
Παύλος: Ναι, έχει αλλάξει πάρα πολύ η έκθεση. Κάποια έργα έχουν αφαιρεθεί.

Πάσκουα: Ο βασικός κορμός παραμένει ο ίδιος, όμως έχει προσαρμοστεί στις συνθήκες του χώρου. Υπάρχουν επίσης νέα έργα, καθώς και νέες στοιχίσεις και ενοποιήσεις των έργων. Είναι ένας ενιαίος, τεράστιος χώρος ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός, οπότε στήσαμε την έκθεση ώστε να ταιριάζει με το κτίριο. Ο κάθε χώρος σε καλεί να κάνεις κάτι τελείως διαφορετικό. Το ενδιαφέρον με τον Φιλολογικό Σύλλογο είναι ότι εκεί μέσα έγινε η πρώτη έκθεση φωτογραφίας στην Ελλάδα, το 1898, και το 1885 η πρώτη καλλιτεχνική έκθεση. Αυτό το μάθαμε μετά. Είναι ένας παράξενος χώρος με παλιά ενέργεια, μία ιδιαίτερη αύρα και μεγάλη ιστορία. Προέκυψε σαν ιδέα καθώς συζητούσαμε με τον Χριστόφορο Μαρίνο - εκείνος το πρότεινε και μας άρεσε πολύ.

Τα δέκα κεφάλαια της έκθεσης ακολουθούν κάποια λογική; Ξεκινάμε π.χ. από τα πρώτα χρόνια ζωής του ανθρώπου και καταλήγουμε στο θάνατο και τη μεταθανάτια ζωή;
Πάσκουα: Επειδή αρχικά όλο αυτό το έργο ήταν να γίνει ένα βιβλίο, το παρουσιάζουμε στην έκθεση μαζί με τις φωτογραφίες. Τα κεφάλαια είχαν σχέση με αυτό και καθένα από αυτά έχει μια διαφορετική αναφορά. Βλέπεις κάποιες λέξεις με αρχαιοελληνικές ρίζες όπως ο χρόνος, ο λόγος, το πάθος, ο θάνατος κ.τ.λ. Υπάρχουν κάποιες λέξεις που παραπέμπουν στον Walter Benjamin και κάποιες που παραπέμπουν στον Aby Warburg, τους οποίους θεωρούμε πολύ σημαντικές αναφορές στο έργο μας, ενώ άλλες έννοιες συνδέονται με πράγματα που έχουν σημασία και για εμάς και καταλήγουν στον θάνατο και τον μεταθάνατο. Δεν είναι βέβαια τόσο γραμμικό, είναι λίγο προσχηματικοί οι τίτλοι και υπάρχει το στοιχείο της τυχαιότητας. Είναι σαν μία τράπουλα που ανακατεύεται αυτό το έργο.

Άρα έμπνευση αποτελούν οι φωτογραφίες γενικά, δε θέλατε να χτίσετε μια ενιαία ιστορία. 
Πάσκουα: Ακριβώς. Μάλιστα, το βιβλίο το φτιάξαμε έτσι ώστε να μπορεί κάποιος να αλλάζει τη σειρά των εικόνων, να παίζει με αυτές και να φτιάχνει μία διαφορετική ιστορία. Ακόμα και στις εικόνες που έχουμε κρεμάσει στον τοίχο, τα κεφάλαια μπερδεύονται, δεν έχουν καμία γραμμικότητα. 

Παύλος: Είναι προτάσεις για να ξεκινήσεις να βλέπεις τις εικόνες. Μετά μπορείς να τις δεις διαφορετικά - αν έχεις το βιβλίο, βέβαια.

Όμως και χωρίς το βιβλίο μπορείς να χτίσεις τις δικές σου ιστορίες βλέποντας τις φωτογραφίες της έκθεσης, φαντάζομαι.
Πάσκουα: Ναι, αυτό είναι κάτι που μας αρέσει πάρα πολύ σαν ιδέα. Μπορεί να είναι το δικό μας οικογενειακό αρχείο, αλλά θα μπορούσε να θυμίζει και οποιοδήποτε παλιό οικογενειακό αρχείο, τις ασπρόμαυρες οικογενειακές λήψεις, τις στουντιακές, τα πορτραίτα κ.τ.λ. Νομίζουμε ότι τα ιστορικά γεγονότα που απεικονίζονται σε κάθε φωτογραφία αφορούν όλους μας. Ένα μεγάλο ζητούμενο στην έκθεση είναι ότι δεν υπάρχει τίποτα προσωπικό που να μην είναι και συλλογικό συνάμα. Το προσωπικό είναι και κοινωνικό και πολιτικό. Βλέπεις για παράδειγμα μία χαμογελαστή γιαγιά τη στιγμή που συνέβαινε πόλεμος.

Πάυλος: Το οικογενειακό αρχείο δεν έχει μόνο εικόνες και στιγμές από γενέθλια και διακοπές, αλλά και από τα Ιουλιανά, τη χούντα, τα Δεκεμβριανά του 2008 και διάφορα άλλα ιστορικά γεγονότα. Θέλουμε να εξερευνήσουμε όχι αποκλειστικά αυτό που απεικονίζει η φωτογραφία, αλλά την εποχή και τα γεγονότα που την πλαισιώνουν.