© Marco Cappelletti, ευγενική παραχώρηση Diriyah Biennale Foundation
"Τζέντα 23°C. Η ποιότητα του αέρα είναι ανθυγιεινή" με προειδοποιεί το κινητό μου με το που προσγειώνομαι στη Σαουδική Αραβία και στο αχανές King Abdulaziz International Airport, ένα μήνυμα που θα μείνει κολλημένο στην οθόνη καθ’ όλη τη διάρκεια της διαμονής μου και μπορεί εύκολα να γεννήσει συμβολισμούς. Δεδομένου ότι πρόκειται για μια χώρα όπου η λέξη "αλλαγή" ακούγεται συχνότερα από οποιαδήποτε άλλη τουλάχιστον προς τα ξένα ακροατήρια που συχνά, και όχι άδικα, βλέπουν την τέχνη, όπως και τον αθλητισμό, να στρέφει τη συζήτηση μακριά από τον κρατικό αυταρχισμό. "Θα γινόταν ποτέ μπιενάλε χριστιανικής ή αρχαίας τέχνης;" προσπαθεί να με τσιγκλίσει ο αγγλοσάξωνας δημοσιογράφος που κάθεται δίπλα μου στο πούλμαν που μας οδηγεί στο δυτικό Terminal Χατζ του αεροδρομίου King Abdulaziz, έναν συναισθηματικά φορτισμένο τόπο για εκατομμύρια μουσουλμάνους προσκυνητές που ξεκινούν κάθε χρόνο το προσκύνημα προς τη Μέκκα. Η επιλογή του χώρου δεν είναι τυχαία. Βρισκόμαστε εδώ μαζί με δημοσιογράφους απ' όλο τον κόσμο, διευθυντές μουσείων, συλλογών και γκαλερίστες, από την Ινδονησία ως το Βατικανό, για την 2η Μπιενάλε Ισλαμικών Τεχνών που λαμβάνει χώρα σε αυτό το ιδιαίτερο τοπόσημο.
Παρουσιάζοντας μαζί ιστορικά αντικείμενα από ισλαμικούς πολιτισμούς, ορισμένα από τα οποία δεν έχουν ποτέ παρουσιαστεί σε μη λατρευτικό πλαίσιο στη χώρα, και έργα σύγχρονης τέχνης, η μπιενάλε με τίτλο "All That Is In Between” (Και όλα όσα βρίσκονται ανάμεσα), που λαμβάνει χώρα από τις 25 Ιανουαρίου ως τις 25 Μαΐου στη Τζέντα, διερευνά τον τρόπο με τον οποίο η πίστη βιώνεται, εκφράζεται και γιορτάζεται μέσα από το συναίσθημα, τη σκέψη και τη δημιουργία. Πολιτική ανοιχτότητας και διαμοιράσματος ή μνημειακή προπαγάνδα; Περπατώντας στους επιβλητικούς χώρους της έκθεσης με τον εντυπωσιακό σχεδιασμό που δημιουργεί δέος, αλλά κυρίως μιλώντας με τους καλλιτέχνες από τη χώρα που είτε συμμετέχουν είτε όχι σε αυτήν, όπως μου συνέβη και πέρυσι που βρέθηκα στο Ριάντ στη 2η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης της Diriyah, την οποία διοργανώνει το ίδιο ίδρυμα, δυσκολεύομαι να δω τα πράγματα μαύρα ή άσπρα, αντιλαμβανόμενη την περιπλοκότητα της αλλαγής που λαμβάνει χώρα στη Σαουδική Αραβία.
"Είμαστε εδώ για να πιέσουμε"
Μπορεί η πολιτική διάσταση να μοιάζει απούσα με την πρώτη ματιά από τις επιλογές των έργων, η πιο σημαντική όμως πολιτική χειρονομία μοιάζει να είναι η ίδια η μπιενάλε, η οποία αναμένεται να δεχθεί εκατοντάδες χιλιάδες ντόπιους επισκέπτες που στην πλειονότητά τους δεν έχουν ξαναδεί εκθέσεις. Ρωτώ τον επιμελητή σύγχρονης τέχνης της έκθεσης Muhannad Shono αν η αφηρημένη και υπόγεια κριτική που εμπεριέχουν ορισμένα αγγίζει μόνο όσα είναι ασφαλές να κριθούν ή αν έχει να κάνει με την ανεικονική παράδοση της ισλαμικής κουλτούρας. "Είμαστε εδώ για να πιέσουμε", θα μου πει ο Shono, καλλιτέχνης και ο ίδιος που έχει ζήσει στο πετσί του την καταπίεση της φαντασίας και της δημιουργικότητας όταν μικρός έφτιαχνε κόμικς στο σχολείο και οι δάσκαλοι τον εκφόβιζαν ότι θα πάει στην κόλαση γιατί μόνο ο θεός μπορεί να δημιουργεί. "Αλλά έχω μάθει ότι όταν πιέζεις δεν πρέπει να ρίξεις κανένα από τον γκρεμό", θα συμπληρώσει περιγράφοντας τη διαδικασία της αλλαγής ως γρήγορη, έντονη και απαιτητική για τους νέους καλλιτέχνες και καλλιτέχνιδες.
"'Ως παιδί βίωσα το φόβο και την ενοχή για τη φαντασία, αυτόν τον ασφαλή παράδεισο μες στο μυαλό όπου μπορείς να επανασχηματίσεις τον κόσμο και να σπάσεις το φορμαλισμό των ιδεών. Πλέον αναγνωρίζω τη δύναμη του μυαλού γιατί όταν έχεις δημιουργήσει έναν νέο κόσμο στο μυαλό σου και μπορείς να διατηρήσεις και να εξελίξεις την πίστη σου στη δύναμη της φαντασίας, αυτή μπορεί τελικά να δραπετεύσει από το μυαλό σου, να διευρυνθεί και να αλλάξει τον κόσμο γύρω σου. Και αυτό είναι που αρχίζω να βιώνω τα τελευταία χρόνια που αλλάζει η χώρα".
Αντιδρώντας στις μονολιθικές αφηγήσεις, με τις οποίες μεγάλωσε, ο Shono βρίσκει διεγερτικό το να είναι μέρος της διεύρυνσής τους και νιώθει ότι πρέπει να προσφέρει την ενέργειά του για βοηθήσει να "χτιστεί κάτι ρευστό". "Ως παιδί βίωσα το φόβο και την ενοχή για τη φαντασία, αυτόν τον ασφαλή παράδεισο μες στο μυαλό όπου μπορείς να επανασχηματίσεις τον κόσμο και να σπάσεις το φορμαλισμό των ιδεών. Πλέον αναγνωρίζω τη δύναμη του μυαλού γιατί όταν έχεις δημιουργήσει έναν νέο κόσμο στο μυαλό σου και μπορείς να διατηρήσεις και να εξελίξεις την πίστη σου στη δύναμη της φαντασίας, αυτή μπορεί τελικά να δραπετεύσει από το μυαλό σου, να διευρυνθεί και να αλλάξει τον κόσμο γύρω σου. Και αυτό είναι που αρχίζω να βιώνω τα τελευταία χρόνια που αλλάζει η χώρα. Οπότε για μένα είναι συναρπαστικό να αποτελώ μέρος της αλλαγής, και αυτή η Μπιενάλε, στην επιμέλεια της οποίας συμφώνησα, είναι σε μεγάλο βαθμό μια ενσάρκωση της αλλαγής. Γιατί ποτέ δεν μπορούσα να φανταστώ πριν από κάποια χρόνια ότι η σύγχρονη τέχνη και σκέψη που έχει το ρόλο να επαν-ερμηνεύσει, να σκεφτεί πλαγίως, να εννοιολογήσει, θα επιτρεπόταν να έρθει σε στενή επαφή και σε διάλογο με ισλαμικά αντικείμενα της αρχαιότητας και τις αφηγήσεις που αυτά ενσαρκώνουν. Πέρα από το θέμα της ισλαμικής μπιενάλε, αυτό που έχει σημασία είναι το να φέρεις μαζί αυτούς τους φαινομενικά μη φτιαγμένους-για-να-συναντηθούν κόσμους, όπως τους ξέραμε στο παρελθόν, και ανυπομονώ να δω τι αποτέλεσμα θα προκύψει από αυτήν τη συνάντηση".
'Ένα πανόραμα ισλαμικού πολιτισμού
Απλωμένη σε πέντε αίθουσες και εξωτερικούς χώρους, συνολικής έκτασης 100.000 τ.μ., η 2η Μπιενάλε Ισλαμικής Τέχνης είναι υπερδιπλάσια της πρώτης έκδοσης παρουσιάζοντας περισσότερα από 500 αντικείμενα από πάνω από 20 χώρες και 29 έργα σύγχρονης τέχνης καλλιτεχνών από τη Σαουδική Αραβία και τον κόσμο, όλα νέες παραγγελίες εκτός από ένα.
Την καλλιτεχνική διεύθυνση της 2ης Μπιενάλε Ισλαμικής Τέχνης, υπογράφουν ο Amin Jaffer, διευθυντής της Συλλογής Al Thani (του Σεΐχη του Κατάρ Hamad bin Abdullah Al Thani με περισσότερα από 5.000 έργα τέχνης), πρώην chief curator στο μουσείο V&A στο Λονδίνο και διεθνής διευθυντής Ασιατικής Τέχνης στον οίκο Christie's, ο Julian Raby, για χρόνια διευθυντης της Freer Gallery of Art and Arthur M. Sackler Gallery του Smithsonian Institution της Ουάσινγκτον και λέκτορας στην ισλαμική τέχνη και αρχιτεκτονική στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και συγγραφέας πολλών βιβλίων, και ο Abdul Rahman Azzam, ειδικός στην ισλαμική ιστορία με Dphil από το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης που έχει δουλέψει ως σύμβουλος στο Qatar Foundation πρωτοστατώντας στη συνεργασία του με τη Βρετανικής Βιβλιοθήκης, στο πλαίσιο της οποίας έχουν ψηφιοποιηθεί μέχρι σήμερα σχεδόν τρία εκατομμύρια έγγραφα, και αυτή την εποχή εργάζεται σε ένα πρόγραμμα ανάλυσης δικτύων ψηφιακών ανθρωπιστικών επιστημών.
Οι καλλιτεχνικοί διευθυντές Amin Jaffer, Julian Raby, Muhannad Shono και Abdul Rahman Azzam.
Με έμπνευση έναν στίχο που εμφανίζεται αρκετές φορές στο Κοράνι "Και ο Θεός δημιούργησε τους Ουρανούς και τη Γη και όλα όσα βρίσκονται ανάμεσά τους", οι καλλιτεχνικοί διευθυντές, μαζί με τον Σαουδάραβα καλλιτέχνη Muhannad Shono ως επιμελητή Σύγχρονης Τέχνης, στήνουν μια αφήγηση σε τρία μέρη, με σημεία αναφοράς την καρδιά / νιώθω, το μυαλό / σκέφτομαι και το χέρι / φτιάχνω.
Η λατρεία της αφαίρεσης
Η εντυπωσιακή αφαιρετική σκηνογραφία που υπογράφει το διάσημο διεθνές αρχιτεκτονικό γραφείο OMA αποτελεί βασικό στοιχείο της εμπειρίας. Η παλέτα των υλικών είναι, σύμφωνα με τους αρχιτέκτονες, σκόπιμα συγκρατημένη. Χρησιμοποιείται παντού λευκό ύφασμα διαφόρων τύπων, με αισθητές χρωματικές διαφορές που επιτυγχάνονται μέσω λεπτών παραλλαγών στο φωτισμό. Δημιουργείται έτσι διαφορετική αίσθηση σε κάθε χώρο που υπηρετεί τόσο το συναίσθημα του δέους αλλά και της πρόσληψης των λατρευτικών αντικειμένων ως έργα τέχνης και πολιτιστικής κληρονομιάς αποσπασμένα από την αμιγώς θρησκευτική τους διάσταση. Είτε πρόκειται για τα τέσσερα κομμάτια του Kiswah, του χρυσοποίκιλτου μαύρου υφάσματος που στόλισε πέρυσι την Ιερή Κάαμπα στη Μέκκα, και εδώ κρέμονται από ψηλά στις λευκές αίθουσες του AlBidayah (Η αρχή), του πρώτου χώρου της έκθεσης που φέρνει σε διάλογο ιδιαίτερης λατρευτικής αξίας αντικείμενα με έργα σύγχρονης τέχνης, είτε για τις κατάμαυρες αίθουσες της δεύτερης ενότητας AlMadar (Η τροχιά), που φιλοξενούν υποβλητικά παρουσιασμένους θησαυρούς από περισσότερα από 30 ιδρύματα από 20 και πλέον χώρες, μεταξύ των οποίων και το Μουσείο Μπενάκη, δημιουργώντας ένα πανόραμα του ισλαμικού πολιτισμού, και αναδεικνύοντας ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που εντοπίζονται σε διαφορετικές γεωγραφίες, με έμφαση σε τομείς όπως τα μαθηματικά, η αστρονομία, η χαρτογράφηση.
Στο AlMadar, με κεντρικό άξονα την Τέχνη των αριθμών, έχουν δημιουργηθεί διαφορετικές νησίδες έργων δίνοντας μεταξύ άλλων έμφαση σε περιοχές όπως η υποσαχάρια Αφρική και η ανατολική και νοτιοανατολική Ασία που συχνά παραβλέπονται ως μέρος του βασικού κανόνα της ισλαμικής τέχνης. Έτσι, η μύηση στον τρόπο με τον οποίο η τέχνη του θεάτρου σκιών της Ινδονησίας συνδέεται με την ισλαμική παράδοση (μια κληρονομιά που είναι εμφανής, άλλωστε, και σε σύγχρονους καλλιτέχνες της χώρας) μέσα από τη συλλογή του Sonobudoyo Museum συναντά το "Κοράνι της Νοσοκόμας” που παραγγέλθηκε και δημιουργήθηκε από γυναίκες στην Τυνησία του 10ου αιώνα μ.Χ., ή ένα κεραμικό πιάτο του 1000 μ.Χ. από τη Σαμαρκάνδη του Ουζμπεκιστάν από τη συλλογή του Λούβρου με την επιγραφή "Η ανοχή είναι πικρή στην αρχή, αλλά στο τέλος είναι πιο γλυκιά από το μέλι".
Ανάμεσα στα highlights η συνάντηση για πρώτη φορά στον ίδιο χώρο δύο εντυπωσιακών χαρτών του 17ου αιώνα που αποδίδονται στον Αιγύπτιο Evliya Çelebi, ένας του Νείλου και ένας του Τίγρη και του Ευφράτη, 4-5 μέτρων μήκους που επισημαίνουν μεταξύ άλλων χρήσιμες πληροφορίες για τους προσκυνητές, και οι οποίοι φυλάσσονται στην Αποστολική Βιβλιοθήκη του Βατικανού και στην Εθνική Πινακοθήκη του Κατάρ, αντίστοιχα.
Το καφτάνι του Μουσείου Μπενάκη
Στην ενότητα που εστιάζει στη γεωμετρία και τη σημασία της στα διακοσμητικά μοτίβα και τον ρυθμό τους, συμμετέχει ως συνεργαζόμενο ίδρυμα και το Μουσείο Μπενάκη με ένα περίτεχνο μεταξωτό υφαντό καφτάνι αυλικού (1550 μ.Χ., πιθανότατα από την Προύσα) στα χρώματα του κόκκινου και του χρυσού, με κυματιστά μοτίβα ροδιών και λουλουδιών και κύκλους που παραπέμπουν σε ένα αρχαϊκό στιλ. Οι πολλές επισκευές του ενδύματος μαρτυρούν την υψηλή του αξία, τόσο από αισθητική άποψη όσο και ως πολύτιμο αντικείμενο.
Δύο πολύτιμες ιδιωτικές συλλογές
Το υποβλητικό, αφαιρετικό AlBidayah και το επιστημονικό-διανοητικό AlMadar, συμπληρώνει το AlMuqtani (Φόρος τιμής) που επαναφέρει την έμφαση στον υλικό κόσμο μέσα από αντικείμενα δύο ιδιωτικών συλλογών, της Συλλογής Al Thani του σεΐχη Hamad bin Abdullah Al Thani που έχει ιδιαίτερη προτίμηση στα πολύτιμα υλικά και τα κοσμήματα (όπως το περίφημο διαμάντι "Briolette της Ινδίας” 90,38 καρατίων) και της συλλογής του Ιδρύματος Τέχνης Furusiyya, που δημιουργήθηκε από τον Rifaat Mehdat Sheikh El Ard, και είναι ιδιαίτερα γνωστή για τη μεταλλοτεχνία και τα έργα τέχνης που σχετίζονται με τους ιππείς (στα οποία περιλαμβάνεται και το "ωραιότερο σπαθί από τον ισλαμικό κόσμο”, ένα περίτεχνο γιαταγάνι στολισμένο με χρυσό, ελεφαντόδοντο και ρουμπίνια με βελούδινη, χρυσοποίκιλτη θήκη, του 1500 μ.Χ).
Τέχνη και πίστη σε υπερβολική αρμονία
Παράλληλα, η έκθεση περιλαμβάνει δύο μόνιμα περίπτερα που είναι αφιερωμένα στις δύο ιερές πόλεις της Σαουδικής Αραβίας, Μέκκα και Μεδίνα, τα AlMukarramah (Η τιμώμενη) και AlMunawwarah (Η φωτισμένη), αντίστοιχα. Εδώ στήνεται μια ανατομία των λατρευτικών και συμβολικών στοιχείων καθεμιάς μέσα από επιλεγμένα ιστορικά αντικείμενα και ντοκουμέντα αφαιρετικά πλαισιωμένα από έργα τέχνης που εντείνουν τη σκηνογραφία.
Τα έργα σύγχρονης τέχνης που παρουσιάζονται σε καθένα από τους χώρους της μπιενάλε επικοινωνούν σε επίπεδο φόρμας με τα αντικείμενα πολιτιστικής κληρονομιάς επιτελώντας δύο στόχους, θα έλεγε κανείς: από τη μία την απομάγευση των λατρευτικών αντικειμένων κι από την άλλη τη μύηση σε έργα τέχνης που παίρνουν χαρακτήρα "μαγικού” αντικειμένου με έμφαση στις οπτικές κυρίως ιδιότητες αφήνοντας σε δεύτερο στάδιο τις εννοιολογικές τους ποιότητες. Έτσι, για παράδειγμα, στο AlBidayah, εξίσου υποβλητικά με το Kiswah ξεδιπλώνεται από το ταβάνι ως το πάτωμα με κατεύθυνση προς τη Μέκκα το τρίπτυχο "χαλί” της εικαστικού Nour Jaouda "Before the Last Sky”από τη Λιβύη (συμμετείχε στην κεντρική έκθεση της τελευταίας Μπιενάλε της Βενετίας) που, με αναφορά στις τρεις στάσεις της προσευχής και το διαλογιστικό χώρο που δημιουργεί, πειραματίζεται με το απρόβλεπτο της χειροποίητης βαφής διερευνώντας την ανθρώπινη ατέλεια.
Μέσα σε αυτή την εντυπωσιακή εναλλαγή μοτίβων και εικόνων με οπτικές συγγένειες, τείνουν να περάσουν απαρατήρητα τα διαφορετικά επίπεδα ορισμένων έργων όπως οι φτιαγμένες από χρωματιστά υφάσματα "Μαλακές Πύλες” της Hayat Osamah - ένας φόρος τιμής στην απαλότητα που έφερναν τα υφάσματα φορεμένα είτε στο σώμα είτε στα κτίρια στην πυκνοκατοικημένη γειτονιά των παιδικών της χρόνων στο Ριάντ, η οποία αλλάζει ριζικά, διατηρώντας κάτι από την ιδιαίτερη παράδοσή της ως σημείο αναφοράς μιας νέας γενιάς δημιουργών και επιχειρηματιών.
Αντίστοιχα, στο AlMukarramah, σε αντιπαραβολή με τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες των πιστών γύρω από την Κάαμπα, τον μαύρο κύβο-σπίτι του Αλλάχ στη Μέκκα, του πρώτου φωτογράφου που την απαθανάτισε αλλά και του πρώτου φίλμ που καταγράφει το προσκύνημα του Χατζ, αλλά και ενός περίπλοκου ορειχάλκινου χάρτη-πυξίδα (17ος αι.) με κέντρο τη Μέκκα που απεικονίζει μια σφαιρική προβολή της γης ως ένα καμπυλωτό, μαθηματικό πλέγμα γεωγραφικών πλατών και γεωγραφικών μηκών (που προηγείται κάθε παρόμοιου γνωστού χάρτη και προσφέρει τη δυνατότητα υπολογισμού των ωρών προσευχής), εκτίθεται το μαγνητικό γλυπτό "Magnetism” (2009) του γνωστού Σαουδάραβα εικαστικού Ahmed Mater, όπου γύρω από ένα μικροσκοπικό μαύρο κύβο περιστρέφονται χιλιάδες σωματίδια σιδήρου δημιουργώντας ένα στροβιλιζόμενο φωτοστέφανο που απηχεί την κίνηση των προσκυνητών.
Η επιμελητική πολιτική της έκθεσης μοιάζει να δίνει έμφαση από τη μια στην απομάγευση των λατρευτικών αντικειμένων, που χωρίς να χάνουν το δέος που προκαλούν ενισχύονται οι πιο φορμαλιστικές και οπτικές ποιότητες τους και εντάσσονται σε ευρύτερες αφηγήσεις, και από την άλλη στη μύηση του κοινού στη Σύγχρονη Τέχνη κυρίως μέσω οπτικά εντυπωσιακών έργων που παρουσιάζουν αισθητικές συγγένειες με τα λατρευτικά και αρχαιολογικά αντικείμενα.
Έτσι δημιουργείται ένα ασφαλές πανόραμα ισλαμικου πολιτισμού ανοικτού και σε ένα παγκόσμιο θεατή, αλλά και μια ανώδυνη (;) εισαγωγή του τοπικού κοινού στη σύγχρονη τέχνη.
Στους "πράσινους" κήπους
Περνώντας στους αχανείς υπαίθριους χώρους της έκθεσης, συναντάμε την πλειοψηφία των έργων σύγχρονης τέχνης, κυρίως ογκώδεις εγκαταστάσεις που εμπνέονται από τη φιλοσοφία του παραδοσιακού ισλαμικού κήπου -σύμβολο του παραδείσου και τόπος όπου συναντιούνται το ουράνιο και το γήινο- και εξερευνούν θέματα κοινότητας, φροντίδας, γνώσης με αναφορά σε υποεκπροσωπημένες ιστορίες και τη βιωσιμότητα του πλανήτη.
Ξεχωρίζει η εγκατάσταση της Ala Younis "Κομμένα Λουλούδια” (έκθεση της οποίας είδαμε πρόσφατα στην Αθήνα στο tavros art space), ένα θερμοκήπιο με λουλούδια που αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο η ακμάζουσα εξαγωγή εκατομμυρίων λουλουδιών το χρόνο από τη Γάζα προς την Ολλανδία οδηγήθηκε σε μαρασμό λόγω των περιορισμών και των καθυστερήσεων που προκαλούσαν οι εκτεταμένοι περιορισμοί την τελευταία δεκαπενταετία. Με έμφαση στη μελέτη των συστημάτων και των διαδικασιών που ορίζουν τις ζωές μας, έρευνα σχετικά με την επταήμερη ζωή των λουλουδιών και τις συνθήκες συντήρησής τους αλλά και τα παράλληλα ταξίδια τους από την Παλαιστίνη στη Μέκκα, η Younis στήνει μια επίκαιρη, κλινική εγκατάσταση - φόρος τιμής στην ευθραυστότητα και την αντοχή.
Η συνεχιζόμενη μελέτη των Joana Hadjithomas και Khalil Joreige στο υπέδαφος και τη στρωματογραφία των πόλεων που έχουμε δει μεταξύ άλλων και σε παλιότερη εγκατάστασή τους στο Μουσείο της Ακρόπολης (μάλιστα μάθαμε ότι σύντομα θα τους δούμε ξανά στην Αθήνα!) συνεχίζεται εδώ κοιτάζοντας από τη γη προς τον ουρανό με μια εγκατάσταση - κήπο που αναρτάται ψηλά από το έδαφος και φέρνει σε διάλογο πρακτικές της υδροπονικής γεωργίας με προβληματισμούς σχετικά με τους κύκλους της κατασκευής και της καταστροφής στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης και του "οράματος”.
Η έμφαση στη χειροτεχνία, με αναφορά σε πρακτικές που χάνονται, την ύφανση, την απτότητα, την αφαίρεση, είναι εμφανής σε έργα, όπως η εγκατάσταση "Ανάμεσα σε ιερές πόλεις (Zubaydah Trail)” της Imran Qureshi που δημιουργεί ένα χώρο χαλάρωσης και διαλογισμού εμπνευσμένη από μια αρχαία διαδρομή προσκυνήματος, ενώ η περιγραφικότητα ως προς το σχολιασμό περιβαλλοντικών θεμάτων δεν λείπει από έργα όπως η εγκατάσταση βαρελιών πετρελαίου του Takashi Kuribayashi.
Βραβείο αρχιτεκτονικής σε ένα no-waste περίπτερο προσευχής
Μια πιο επί της ουσίας διαχείριση της τοπικότητας και της βιωσιμότητας προτείνει το προσωρινό περίπτερο που κέρδισε το νεοσύστατο βραβείο αρχιτεκτονικής AlMusalla. Ένας "νομαδικός”, συναρμολογούμενος χώρος λατρείας από το EAST Architecture Studio σε συνεργασία με την καλλιτέχνιδα Rayyane Tabet και τους μηχανικούς AKT II που εμπνέεται από τις τοπικές παραδόσεις της υφαντικής με βάση απόβλητα υλικά που προέρχονται από τις χουρμαδιές που παράγουν περίπου 2,7 εκατομμύρια τόνους σκουπιδιών το χρόνο, τα οποία συνήθως δεν επαναχρησιμοποιούνται. Λάσπη στο πάτωμα, φυτικά χρώματα στα χαλάκια προσευχής και άλλα φυσικά υλικά δημιουργούν έναν μοντέρνο διαλογιστικό χώρο.
Στη "φούσκα" της τέχνης;
Αυτή η σύγχρονη όψη του Ισλάμ με καλλιτεχνικές και οικολογικές ευαισθησίες μπορεί φυσικά να σε κάνει κάποιες φορές να ξεχάσεις τη μεγάλη εικόνα, όπως οι εμφανίσεις και συμπεριφορές εντός της "φούσκας” της τέχνης διαφέρουν, όπως και παντού στον κόσμο, τουλάχιστον με μια πρώτη, γρήγορη αίσθηση από αυτές που συναντάς αν βγεις για Κυριακάτικο περίπατο στην Corniche, την παραλιακή περαντζάδα όπου οι πολύχρωμες αμπάγιες και τα λυτά ή με χαλαρές, αέρινες μαντήλες μαλλιά των γυναικών που συναντούσες στους χώρους της Μπιενάλε αντικαθίστανται από κατάμαυρες περιβολές που δεν αφήνουν ακάλυπτα παρά μόνο τα μάτια, καθώς οι οικογένειες απλώνουν τα χαλιά τους και τις πτυσσόμενες καρέκλες στο γκαζόν για πικνίκ.
Ένα κοινό που σύμφωνα με τον επιμελητή σύγχρονης τέχνης Muhannad Shono αλλά και από την αίσθηση που είχαμε αποκομίσει από την περσινή μπιενάλε σύγχρονης τέχνης αναμένεται να συρρεύσει κατά εκατοντάδες χιλιάδες στους χώρους του Terminal Χατζ για να έρθει σε επαφή με το καινούργιο, με νέες αφηγήσεις. Πώς νιώθει όμως ο ίδιος για την αμφιλεγόμενη κατ’ άλλους υιοθέτηση της αλλαγής και της απελευθέρωσης της δημιουργικότητας από την κρατική ατζέντα στο πλαίσιο και του "Οράματος 2030”;
"Το κοινό εκπαιδεύεται σχετικά με το τι είναι οι μπιενάλε, τι είναι η σύγχρονη σκέψη και τέχνη καθώς και το παρελθόν στην ποικιλομορφία του. Και γι' αυτό είναι μια ισλαμική μπιενάλε. Για να εκφράσουμε τι είναι ισλαμική τέχνη για διαφορετικούς πολιτισμούς και όχι μόνο τη δική μας ερμηνεία για το τι χαρακτηρίζεται ως ισλαμική ή ως τέχνη”.
"Νομίζω ότι πάνε χέρι-χέρι. "Μεγαλώνοντας στη Σαουδική Αραβία τις παλιές μέρες, πριν από την εποχή της αλλαγής που βιώνουμε, ήταν πολύ δύσκολο να βγεις έξω από κάποιους καθιερωμένους τρόπους σκέψης και έκφρασης, υπήρχε μια μοναδική αφήγηση την οποία όλοι υπομέναμε και υπαγόρευε το πώς οργανώνονταν η κοινωνική ζωή και πώς αλληλεπιδρούσαμε μεταξύ μας. Η περιοχή διψάει για μια κοινωνική αλλαγή, για το να μπορείς να νιώσεις ότι η χώρα στην οποία μεγάλωσες είναι το σπίτι σου”. Έχοντας μεταναστευτικές ρίζες ο ίδιος, με γονείς μεγαλωμένους στη Συρία και ρίζες από τη νότια Ρωσία και την Τσετσενία,μεγαλώνοντας στην καταπιεστική ατμόσφαιρα της Σαουδικής Αραβίας "τις παλιές μέρες” δεν μπόρεσε να συμφιλιωθεί με την ιδέα της πατρίδας και την αφήγησή της και όταν προσκλήθηκε να εκπροσωπήσει τη χώρα του στη Μπιενάλε της Βενετίας, έχοντας επιστρέψει σε αυτήν πριν μερικά χρόνια και ανακαλύψει την underground καλλιτεχνική σκηνή, έζησε μια φορτισμένη στιγμή. Τώρα το να νιώθει μέρος της διεύρυνσης της αφήγησης είναι κάτι που τον εξιτάρει, ειδικά μέσω της συνεργασίας του με νεότερους καλλιτέχνες. "Το κοινό εκπαιδεύεται σχετικά με το τι είναι οι μπιενάλε, τι είναι η σύγχρονη σκέψη και τέχνη καθώς και το παρελθόν στην ποικιλομορφία του. Και γι' αυτό είναι μια ισλαμική μπιενάλε. Για να εκφράσουμε τι είναι ισλαμική τέχνη για διαφορετικούς πολιτισμούς και όχι μόνο τη δική μας ερμηνεία για το τι χαρακτηρίζεται ως ισλαμική ή ως τέχνη”.
Ο ίδιος αντιδρώντας στις απαγορεύσεις των δασκάλων του να φτιάχνει φανταστικούς κόσμους, θεωρεί ότι έγινε "πιο δημιουργικός, πιο ευφάνταστος, πιο ανθεκτικός όχι μόνο παρά τις προσπάθειες αυτές αλλά εξαιτίας τους”. Στην ερώτησή μου αν η χειροτεχνία, το μέγεθος, η αφαίρεση που συναντάμε στους/ις Σαουδάραβες εικαστικούς στην έκθεσης είναι κάποια χαρακτηριστικά της τοπικής σκηνής ευρύτερα απαντά ότι αυτό που χαρακτηρίζει την τοπική τέχνη είναι ότι "υπάρχει σθένος, υπάρχει υφή, κάτι στο οποίο αντιστεκόμαστε. Πιστεύω ότι όταν η κοινωνία σπρώχνει ενάντια σε κάτι, όταν υπάρχει τριβή στον ιστό του χώρου η τέχνη γίνεται πολύ ενδιαφέρουσα, πολύ αιχμηρή και με αυτοπεποίθηση και το βρίσκω αυτό πολύ στην τέχνη της Σαουδικής Αραβίας, ίσως περισσότερο απ' ό,τι σε κοινωνίες που είναι πιο ισότιμες. Πιέζουμε ακόμη σκληρά και η νεότερη γενιά έχει πολλά να πει με την τέχνη και με τη στάση και συμπεριφορά της. Ίσως κάποια στιγμή η δική μου γενιά κατηγορηθεί από τις επόμενες, αν και προσπαθώ να κάνω ότι μπορώ για να μη συμβεί αυτό, να κατηγορηθεί ότι επωφελήθηκε από μια χρυσή εποχή ξεχνώντας όλα όσα περάσαμε για να φτάσουμε ως εδώ”.
Όντως, βγαίνοντας από τους χώρους της μπιενάλε στον πολιτιστικό πολυχώρο Hayy Jameel και τη γκαλερί ATHR Gallery βλέπεις ακόμη πιο παραστατικά και ανοιχτά τους προβληματισμούς των Σαουδαράβων καλλιτεχνών μέσα από έργα όπως η εγκατάσταση των Basmah Felemban και Mustafa Al-Hassan "Αν κλείσουμε τα μάτια μας, παραμένει το ίδιο” (2024) που μέσα από διαφορετικά μέσα, συμπεριλαμβανομένου και ενός video game χαρτογραφούν το μεταβαλλόμενο εστιατορικό τοπίο της πόλης με μαγαζιά που αλλάζουν ή εξαναγκάζονται σε μετακόμιση στο πλαίσιο των ευρύτερων γρήγορων αλλαγών, συνεχίζοντας μια διαδικασία που ξεκίνησαν με τον χάρτη των γκράφιτι. Το έργο περιλαμβάνεται στην ενδιαφέρουσα ομαδική έκθεση "We saw an endless cycle” στο Mustafa Al-Hassan που φέρνει μαζί ιστορικούς και σύγχρονους εικαστικούς που γίνονται μάρτυρες της πόλης. Αντίστοιχα, στις νέες εκθέσεις της ATHR Gallery, o Rami Farook στήνει ένα πολύπλευρο πορτρέτο του τι σημαίνει να είσαι "Ένας Μουσουλμάνος άνδρας” μέσω ζωγραφικών έργων, βίντεο και εγκαταστάσεων, ενώ στα έργα του καταξιωμένου εικαστικού Ayman Yossri Daydban οι λευκές πετσέτες ihram, με τις οποίες είδαμε τυλιγμένους εν είδη χιτώνα αρκετούς προσκυνητές στο αεροπλάνο μας από Αθήνα προς Τζέντα μαθαίνοντας ότι είναι μέρος του τελετουργικού του προσκυνήματος, γίνονται αφαιρετικά τρισδιάστατα κάδρα.
Ως προς τα κριτήρια της επιλογής καλλιτεχνών για τη 2η Μπιενάλε Ισλαμικών Τεχνών, ο Shono αναφέρει ότι έδωσε έμφαση στους νέους καλλιτέχνες στους οποίους είδε τον νεότερο εαυτό του, καλλιτέχνες που νιώθεις ότι ξέρουν τι θέλουν, έχουν αυτοπεποίθηση και το μόνο που χρειάζεται είναι να τους δώσεις χώρο, καθώς επίσης και σε πιο καταξιωμένους που θεωρεί ότι έχουν σθένος να δημιουργήσουν χώρους που να σε κρατάνε και να ανταποκρίνονται στα όσα συμβαίνουν στην εποχή μας. Ειδικότερα στα έργα που παρουσιάζονται στους κήπους, "πριν στραφούμε στα ουράνια πρέπει να αποκαταστήσουμε τη γη”, γι αυτό και στρέφονται σε κοινωνικά και οικολογικά ζητήματα, και περνούν από το ατομικό στο συλλογικό. "Δεν είναι τυχαίο ότι καλλιτέχνες από διαφορετικές χώρες αποφασίζουν να δουλέψουν με υλικά και τεχνικές που εξαφανίζονται κάνοντας αρκετά από τα έργα πολύ επείγοντα”. Παράλληλα, έργα όπως το "Media Fountain” της Anhar Salem, ένα διαδραστικό συντριβάνι όπου πλησιάζοντας αντιλαμβάνεσαι ότι αντί για ψηφίδες είναι φτιαγμένο από εικόνες ανώνυμων προφίλ avatars, εξετάζουν τις ψηφιακές αναπαραστάσεις της ισλαμικής ταυτότητας. "Αν όσα δουν οι θεατές τους τσιγκλίσουν τότε σημαίνει ότι πιέζουμε. Η διαδικασία με την οποία απλωνόμαστε στον χώρο και αλλάζουμε τα μυαλά είναι αργή αλλά έχω εμπιστοσύνη στην κοινότητά μας. Θα το δείτε απόψε που θα ανοίξουν οι πύλες, θα είναι διψασμένοι, θα έρθουν κατά εκατοντάδες και η επιρροή που θα έχουν αυτά που θα δουν δεν είναι μετρήσιμη”.
H 2η Μπιενάλε Ισλαμικών Τεχνών στη Τζέντα διαρκεί ως τις 25 Μαΐου.
Διαβάστε Επίσης
