StudioKominis
Λίγο πριν εκπνεύσει η φετινή επέτειος 200 χρόνων από την κήρυξη της Επανάστασης του 1821, απολαύσαμε δύο ακόμη λυρικά έργα Επτανήσιων συνθετών του 19ου αιώνα με κοινή πηγή έμπνευσης έναν από τους πλέον ανιδιοτελείς ήρωες της, τον Σουλιώτη οπλαρχηγό Μάρκο Μπότσαρη.
Στις 5/11, το "Ολύμπια – Δημοτικό Μουσικό Θέατρο Μαρία Κάλλας" φιλοξένησε συναυλιακή παρουσίαση της ομότιτλης όπερας του Ζακυνθινού Παύλου Καρρέρ, με τη συμμετοχή μονωδών, της Συμφωνικής Ορχήστρας και της Χορωδίας του Δήμου Αθηναίων υπό τη διεύθυνση του Βύρωνα Φιδετζή. Στον αρχιμουσικό με την ανεκτίμητη προσφορά στην ελληνική κλασική μουσική οφείλουμε την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για το θρυλικό έργο και τη νέα ενορχήστρωσή του.
Το περίφημο "εθνικό μελόδραμα" έχει μια περιπετειώδη ιστορία, από τα αρχικά σχέδια στο Μιλάνο (1856-1857) και τη συνεργασία με τον λιμπρετίστα Κατσαλούπι, την πρώτη του πλήρη σκηνική παρουσίαση στην Πάτρα (1861), τη θερμή υποδοχή του από το ελληνικό κοινό (50 περίπου ανεβάσματα εντός και εκτός συνόρων έως το πρώτο μισό του 20ού αιώνα!), τη σύνδεσή του με πολιτικά γεγονότα ιστορικής σημασίας μέχρι την απώλεια της πρωτότυπης ενορχηστρωμένης παρτιτούρας, προφανώς μεταξύ 1930-1950.
Από τη δεκαετία του 1950 και ένθεν σώζεται μόνο ένα χειρόγραφο σπαρτίτο του έργου (δηλ. η αναγωγή του για πιάνο και φωνές) στην Εθνική Λυρική Σκηνή. Με βάση αυτό πραγματοποιήθηκαν έκτοτε δύο ενορχηστρώσεις, μία στις αρχές της δεκαετίας του ’70 από τον συνθέτη Νίκο Αστρινίδη και μία μεταξύ 2012-2013 από τον Φιδετζή: αυτή πρωτοπαρουσιάσθηκε το 2015 στο Θέατρο "Ελληνικός Κόσμος" του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, αυτή χρησιμοποιήθηκε και για την πρόσφατη συναυλία στα "Ολύμπια".
Εύλογα, παραμένει αναπάντητο το ζητούμενο του "αυθεντικού" ορχηστρικού ήχου του Καρρέρ, ο οποίος τείνει εν προκειμένω -όχι άδικα, πάντως- να περιορίζεται στη δημιουργική αφομοίωση των σύγχρονων τάσεων της εποχής, δηλ. του ρομαντικού μπελ-κάντο (κυρίως του Ντονιτζέττι) και του πρώιμου, "επαναστατικού" Βέρντι.
Και τούτο διότι είναι πλέον εμφανές -ιδίως μετά την πρόσφατη ακρόαση της "Κυρα Φροσύνης" στην ΕΛΣ- ότι ο Καρρέρ επεδίωκε να μπολιάσει την τόσο οικεία στα Επτάνησα δυτική μουσική γλώσσα με "ελληνικά/ εθνικά" ακούσματα, σε μια συνειδητή προσπάθεια δημιουργίας ελληνικής έντεχνης μουσικής. Τέτοιες παρεμβολές ελληνότροπων μοτίβων (πλην του πασίγνωστου και μεταγενέστερα ενταχθέντος "Γέρο-Δήμου") είναι ακόμη δυσδιάκριτες στην παρούσα ενορχήστρωση του έργου, το οποίο δόθηκε στη -βασισμένη στο πρωτότυπο ιταλικό λιμπρέτο- νεοελληνική μετάφραση στη δημοτική της Βέτας Πεζοπούλου.
Κατά τα λοιπά, ο Φιδετζής -επικεφαλής των αξιόπιστων συνόλων του Δήμου Αθηναίων- διηύθυνε με δεδομένο παλμό και ενθουσιασμό, φρόντισε να αναδείξει τόσο τις αργές/λυρικές όσο και τις επικές/ηρωϊκές πτυχές του τετράπρακτου έργου, αλλά η άχαρη ακουστική των "Ολυμπίων" δεν ευνοούσε πάντοτε την ενδεδειγμένη προβολή των φωνών.
Από πλευράς τραγουδιού, η φετινή διανομή ήταν συνολικά περισσότερο ισορροπημένη από αυτήν του 2015, συνδυάσθηκε δε με καθαρή εκφορά του αδόμενου λόγου και υποκριτικό μέτρο. Χωρίς να διαθέτει το δραματικό τίμπρο που απαιτεί ο πρωταγωνιστικός ρόλος, ο τενόρος Κωνσταντίνος Κληρονόμος ανταπεξήλθε με γενναιότητα και μουσικότητα στις προκλήσεις του, ενώ το ίδιο ίσχυσε και για τον Μουσταφά του βαρύτονου Γιώργου Κανάρη, έστω και αν δεν έσβησε από τη μνήμη τον προκάτοχό του. Η ευγένεια και καλλιέπεια του τραγουδιού αμφοτέρων ηχούσε, πάντως, ενίοτε ξένη προς την τραχύτητα χαρακτήρων και υπόθεσης. Εξαιρετικός από κάθε άποψη ήταν ο Παλαιών Πατρών Γερμανός του βαθύφωνου Χριστόφορου Σταμπόγλη.
Καλά προετοιμασμένη και εκφραστική, η υψίφωνος Άννα Στυλιανάκη απέδωσε άρτια την Σοφία, ενώ αξιόπιστη ήταν και η μεσόφωνος Άρτεμις Μπόγρη στο ρόλο της Χρυσής, στον οποίο ο συνθέτης χάρισε μία από τις ωραιότερες σελίδες του έργου, το νανούρισμα της Β’ πράξης.
Αν η τόσο αναμενόμενη νέα "κοντσερτάντε" παρουσίαση δεν διέψευσε τις αρχικές, ισχυρές εντυπώσεις από τη γεμάτη πανέμορφες μελωδίες, φωνητικά σύνολα και χορωδιακά πατριωτική όπερα (που γράφτηκε στο σταυροδρόμι της ευρωπαϊκής μεταρομαντικής όπερας και της απαρχής της εθνικής μουσικής), η συνολική της αποτίμηση μάλλον μετριάσθηκε κατόπιν της σύγκρισης με την "Κυρα Φροσύνη". Ανεξαρτήτως τούτου, όμως, η θεατρικότητα της γραφής του Καρρέρ, οι καλά σμιλεμένοι χαρακτήρες και το ειδικό ιστορικό βάρος του έργου εξακολουθούν να βοούν για ένα σύγχρονο σκηνικό ανέβασμα…
Ο "Μάρκος Μπότσαρης" του Καρρέρ δεν ήταν, πάντως, το πρώτο μελόδραμα της εποχής του που ήταν αφιερωμένο στο θρυλικό ήρωα. Για την επιστήμη της ιστορικής μουσικολογίας ερωτηματικό αποτελούσαν οι γνωστές από αναφορές στη βιβλιογραφία (αλλά απούσες από τα "Απομνημονεύματα" του Καρρέρ) και μέχρι πρόσφατα θεωρούμενες ως χαμένες (καθώς δεν είχε ανακαλυφθεί κανένα σχετικό τεκμήριο) ομότιτλες "ιταλικές" όπερες σύγχρονών του Επτανήσιων μουσουργών, όπως οι Δομενεγίνης, Λιβεράλης και Μεταξάς-Τζανής.
Το τρίπρακτο μελόδραμα αυτού του τελευταίου ανακαλύφθηκε τελικά το 2020 σε ιδιωτικά αρχεία από μουσικολογική έρευνα του Καθηγητή Αθανασίου Τρικούπη και του "Εργαστηρίου Μελέτης της Ελληνικής Μουσικής" του Τμήματος Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Σύμφωνα μάλιστα με τα έως τώρα δεδομένα, ο γραμμένος το 1854 στην Κεφαλλονιά "Μάρκος Μπότσαρης" χαρακτηρίζεται ως, ίσως, το πρώτο ολοκληρωμένο λυρικό έργο Έλληνα συνθέτη που βασίζεται σε νεοελληνική θεματική (καθώς το 1849 είχε παρουσιασθεί μόνο μία σκηνή αυτού του Δομενεγίνη). Αμφότερα χρησιμοποίησαν ιταλικό ποιητικό κείμενο του Ζακυνθινού ποιητή Λαγουϊδάρα. Για την ιστορία, ο "Μάρκος Μπότσαρης" του Δομενεγίνη παρουσιάσθηκε ολόκληρος το 1861, ενώ αυτός του Μεταξά-Τζανή πρωτοπαίχθηκε μόνο αποσπασματικά το 1873!
Σα να μην έφθανε αυτό το καλό νέο, η όπερα μελετήθηκε και αποκαταστάθηκε μουσικολογικά από το παραπάνω Εργαστήριο, η δε Φιλοσοφική Σχολή του ΕΚΠΑ, με την υποστήριξη της Περιφέρειας Αττικής και σε συνεργασία με τη Φιλαρμόνια Ορχήστρα Αθηνών, προγραμμάτισε και σκηνική (!) της παρουσίαση στις 7 και 8 Οκτωβρίου στο "Βεάκειο" Θέατρο του Πειραιά. Η αδόκητη φθινοπωρινή κακοκαιρία ακύρωσε μεν τη δεύτερη παράσταση, αλλά η παραγωγή ξανανέβηκε στην Αθήνα (22/10), στην Aula της Φιλοσοφικής Σχολής.
Η πρώτη παγκόσμια παρουσίαση του έργου, υπό αέρα και κρύο, ήταν εξόχως διαφωτιστική. Σε μουσικό επίπεδο, η μελωδική τρίπρακτη όπερα (από την οποία δεν σώζεται η τελευταία πράξη) αποκάλυψε έναν τεχνίτη της σύνθεσης, αν και όχι πάντοτε εμπνευσμένο δημιουργό. Τα πρότυπα και οι επιρροές του ιταλικού μπελ-κάντο ήσαν και πάλι εμφανή, προβλήθηκαν δε με διαύγεια από την ανεπίληπτη (ιδίως στα χάλκινα πνευστά!) Φιλαρμόνια υπό την προσεκτική διεύθυνση του Καθηγητή Νίκου Μαλιάρα, που είχε φανερή έγνοια να συντονίσει τα επί σκηνής δρώμενα και μιαν ευάριθμη ομάδα συντελεστών (μονωδούς, χορευτές και την -κάπως άγουρη ακόμη- Μικτή Χορωδία του Τμήματος Μουσικών Σπουδών).
Μουσικές και λιγότερο θεατρικές ήσαν οι προκλήσεις της παρτιτούρας και για τους τραγουδιστές, λόγω της μάλλον αδρομερούς σκιαγράφησης της ψυχολογίας των χαρακτήρων.
Της διανομής ηγήθηκαν ο βαρύτονος Γιάννης Σελητσανιώτης, στιβαρός, έγκυρος Μάρκος Μπότσαρης και η υψίφωνος Ελένη Καλένος, καλοτραγουδισμένη Χρυσή. Ο τενόρος Διονύσης Μελογιαννίδης έφερε -οριακά- σε πέρας τον αρκετά ψηλής τεσσιτούρας ρόλο του Κώστα Μπότσαρη. Από πλευράς δευτεραγωνιστικών ρόλων, την Σοφία και τον Οδυσσέα ενσάρκωσαν δύο σταθερά αξιόπιστοι μονωδοί, η υψίφωνος Βαρβάρα Μπιζά και ο μπασοβαρύτονος Γιώργος Παπαδημητρίου, ενώ αυτόν του Χάγκο Βασσιάρ ο πολύπειρος τενόρος Σταμάτης Μπερής.
Σε επίπεδο σκηνοθεσίας, ήταν συνειδητή -και σωστή- η απόφαση να αποφευχθεί μια φολκλορική αναπαράσταση, μολονότι το -καλόγουστο, έστω- κιτς δεν ήταν ποτέ μακριά. Εκμεταλλευόμενος τη μακρά χορογραφική του εμπειρία, ο σκηνοθέτης Ισίδωρος Σιδέρης έστησε μιαν αφηγηματικά σαφή παράσταση, αποτελούμενη από ταμπλώ-βιβάν μικτού εικαστικού στίγματος. Την αφαιρετική, αντιρεαλιστική της διάσταση, που ενισχύθηκε από το εντελώς γραμμικό σκηνικό (μία στενή, επικλινή πλατφόρμα), "γείωσαν" στην εποχή του έργου αφενός οι ιστορικές ενδυμασίες περιορισμένης χρωματικής -λευκό, γκρι, μαύρο- ποικιλίας (σκηνικά/ κοστούμια: Γιάννης Κατρανίτσας), αφετέρου οι βιντεοπροβολές με σχήματα και μοτίβα προερχόμενα από πίνακες -Ελλήνων και Ευρωπαίων- ρομαντικών ζωγράφων (επιμέλεια: Κλεάνθης Καραπιπέρης). Οι λευκοί, ψυχροί φωτισμοί του Κώστα Μπλουγουρά έσπασαν μόνο στο φινάλε, όταν το κόκκινο χρώμα από το αίμα του ήρωα "κατέκλυσε" την σκηνή.
Εμβόλιμα συμπεριλήφθηκαν αποσπάσματα από τους "Ελεύθερους Πολιορκημένους" και άλλα ποιήματα του Διον. Σολωμού, τον "Θούριο" του Ρήγα Φεραίου και την "Ωδή στον Μάρκο Μπότσαρη" του Αμερικανού Φιλέλληνα ποιητή Fitz-Greene Halleck, που απήγγειλε ο καλός ηθοποιός Μιχάλης Καλαμπόκης. Αυτά, από κοινού με το εισαγωγικό χορωδιακό και την ευρηματική κινησιολογία του Διονύση Τσαφταρίδη, αξιοποιήθηκαν και ως λύση "ανάπλασης" της ελλείπουσας Γ’ και τελευταίας πράξης.
Παρά τις όποιες ενστάσεις, η αγαστή εν προκειμένω σύμπραξη της επιστημονικής/ιστορικής έρευνας και της καλλιτεχνικής έκφρασης επεφύλαξε στην ελάσσονα όπερα του Μεταξά-Τζανή μια τύχη που θα ζήλευαν λυρικές δημιουργίες σημαντικότερων συνθετών…
