Ο Αντρέας Κασάπης (φίλος, πολύ καλός ζωγράφος, αλλά και ποιητής μικρών ποιημάτων που θυμίζουν σκοινιά ή πινελιές) μού είχε μιλήσει για τη Λι Λοζάνο κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Είχα πάει στο εργαστήριό του. Έβγαλε μια μονογραφία της από τη βιβλιοθήκη. Δες την, είπε. Αλλά δεν την είδα. Την άκουσα, που λένε.
Να λοιπόν που τρία χρόνια αργότερα, βρίσκομαι στο Παρίσι κι ενώ πηγαίνω να επισκεφτώ τη ρετροσπεκτίβα του Μάικ Κέλι, σ’ ένα χώρο που δεν ταιριάζει καθόλου στο έργο του, πέφτω πάνω στην έκθεση της Λοζάνο, στο ισόγειο του κτιρίου που στεγάζει τη συλλογή του μεγιστάνα κυρίου Πινό. Αγχώνομαι τόσο με αυτήν την αναπάντεχη συνάντηση που διασχίζω γρήγορα τη μακρόστενη αίθουσα, βγάζω μερικές φωτογραφίες, και μόλις βλέπω, στο βάθος, το ράφι με τα θρυλικά της σημειωματάρια, πλησιάζω και ύστερα πετάγομαι έξω στο διάδρομο για να πάρω αέρα. Ανεβαίνω στον Κέλι, διαλύεται το κεφάλι μου και ώρες αργότερα προσπαθώ να ηρεμήσω πίνοντας ένα ποτήρι κρασί.
Όταν επιστρέφω στο διαμέρισμα που με φιλοξενούν, κοιτάζω τις φωτογραφίες που τράβηξα με το κινητό μου: ένας τοίχος γεμάτος με τα χαρακτηριστικά απειλητικά σχέδιά της, ένα σχέδιο με μολύβι πάνω σ’ ένα τραπέζι, μια σελίδα από κάποιο σημειωματάριό της:
"Σταματάω όλες της δραστηριότητες της ζωής εκτός από την αναπνοή". Μια φράση αρκεί για να κλείσει μέσα σου μια έκθεση, σαν δακτύλιος του Κρόνου. Όμως δεν ησυχάζω. Έχω δει την έκθεση ή όχι;
Η Λοζάνο έζησε μια δύσκολη ζωή. Γεννήθηκε τον Νοέμβρη του ’30. Το ’44 αλλάζει τ’ όνομά της από Λενόρ στο αντρικό Λι. Σπουδάζει στο Σικάγο, παντρεύεται. Ταξιδεύει στην Ευρώπη, εγκαθίσταται στη Νέα Υόρκη. Εμπλέκεται στη σκηνή της πόλης. Σχεδιάζει όπλα, στόματα, πέη, εργαλεία, λες και είναι ακριβώς το ίδιο. Κατευθύνεται προς το μινιμαλισμό, ζωγραφίζοντας σε μεγάλους καμβάδες. Αρχίζει τη σειρά με τα σημειωματάρια. Μικρά σπιράλ μπλοκάκια στα οποία καταγράφει τα πάντα: σκέψεις, καθημερινή δραστηριότητα, γεγονότα. Σκέφτεται ν’ αποσυρθεί. Αποσύρεται. Μια απεργία διαρκείας. Κανείς δεν ξέρει τι κάνει για μια ολόκληρη δεκαετία. Στα πενήντα δύο της μετακομίζει στο Ντάλας, όπου ζουν οι γονείς της. Μετονομάζεται σε "Ε". Πεθαίνει τον Οκτώβρη του ’99.
Τη μέρα που φεύγω από το Παρίσι, αποφασίζω να επισκεφτώ ξανά το πρώην Χρηματιστήριο. Δεν έχω πολύ χρόνο. Πρέπει να φωτογραφίσω όσα περισσότερα έργα μπορώ. Επομένως: να μη τα δω, αλλά να κουβαλήσω μια αδύναμη ανταύγεια τους στο σπίτι μου στην Αθήνα, για να βγει το άρθρο. Να τι προλαβαίνω ν’ αποθηκεύσω στο κινητό: μια σειρά με πρώιμα ασπρόμαυρα σχέδια σαν κεφάλια φαντασμάτων που έχουν καεί. Ένα χρωματιστό σχέδιο που απεικονίζει έναν κουστουμαρισμένο άντρα. Αντί για πρόσωπο, έχει ένα πισινό που καπνίζει τσιγάρο. Ένα ακόμα σχέδιο, με μια γραφομηχανή. Λέξεις-κλειδιά έχουν αντικαταστήσει τα πλήκτρα: "WORK", "no", "sleep", "SHIT", "fuck", "ΤΗΙΝΚ". Ένας οριζόντιος πίνακας μ’ ένα μαύρο μεταλλικό εργαλείο που παραπέμπει σε γιγάντιο δονητή.
Όταν φτάνω στον εγκέφαλο της μίνι ρετροσπεκτίβας, την πατάω. Το κινητό έχει γεμίσει φωτογραφίες και δεν υπάρχει διαθέσιμος χώρος. Προλαβαίνω να τραβήξω καμιά δεκαριά από τα δύο πρώτα μπλοκάκια: "Ο χρόνος δεν κινείται σε ευθεία γραμμή", "Δεν είμαι φεμινίστρια. Απευθύνομαι τόσο στους άντρες όσο και στις γυναίκες γιατί και οι δύο είναι σκλάβοι της σημερινής κοινωνίας", "Οι περισσότεροι καλλιτέχνες αποκτούν αφεντικό, τον έμπορό τους", "Ροζ πανσέληνος. Φεγγάρι ροδάκινο. Πορτοκαλί φεγγάρι. Φεγγάρι σάρκας. Φεγγάρι φωτιάς". Χρησμοί μιας Πυθίας που δεν θέλει να μαντέψει τίποτα. Και ενδιάμεσα: σελίδες γεμάτες μουτζούρες. Σαν καπνοί από φύλλα δάφνης.
Ανάμεσα στο ’68 και το ’70, η Λοζάνο γέμισε έντεκα σημειωματάρια με καθαρά κεφαλαία γράμματα. Στην έκθεση παρουσιάζονται εννιά απ’ αυτά, οι ρέπλικές τους. Όταν γράφουν οι εικαστικοί, έχουν το πλεονέκτημα πως βρίσκονται κοντά στη γλώσσα και όχι μέσα στη γλώσσα, καρφωμένοι όπως οι συγγραφείς. Η Λι Λοζάνο, η ζωγράφος Μίριαμ Καν ή ο φίλος μου ο Αντρέας κρατάνε σημειώσεις που προκύπτουν από ένα περίσσευμα, μια ρεζέρβα που δεν ξέρουν τι να την κάνουν και τελικά την ξεφορτώνονται σ’ ένα χαντάκι ελευθερίας. Με τον ίδιο τρόπο που τα σχέδια του Σαχτούρη, του Ανρί Μισό ή του Κάφκα ανοίγουν ένα επιπλέον λαγούμι, υπόγειο και κρυφό, στο κεφάλι του αναγνώστη τους. Είναι σαν να παραδίδουν τα πιο ισχυρά τους όπλα, σηκώνοντας τα χέρια ψηλά, μα όχι τις εφεδρείες τους.
Πριν φύγω, κοιτάζω τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες που συμπληρώνουν το χρονολόγιό της, στον τοίχο του μουσείου. Τα μάτια της είναι στρογγυλά, υγρά. Σκέφτομαι πως έτσι πρέπει να ξεχωρίζουμε τους ζωγράφους, τους γλύπτες, τους συγγραφείς. Από τα μάτια τους. Και όχι από τα χέρια τους. Η Λοζάνο ήταν μια τεράστια σκιά. Η σκιά την κατάπιε.
