"Ήταν σαν αρχάγγελος. Κι ίσως γι' αυτό πέθανε τόσο νέος". Έτσι είπε η Τζένη Καρέζη τον Φεβρουάριο του 1980, μαθαίνοντας για τον θάνατο του Νίκου Ξυλούρη. Ο οποίος έφυγε μόλις στα 43, χάνοντας μια μάχη κόντρα στον καρκίνο του εγκεφάλου η οποία απασχόλησε αρκετά τον τότε Τύπο, καθρεφτίζοντας την πανελλήνια δημοφιλία του.
Για την ίδια την Καρέζη, η λέξη "αρχάγγελος" ήταν μια βιωμένη πραγματικότητα. Έτσι της φάνηκε δηλαδή ο Ξυλούρης το καλοκαίρι του 1973, όταν συνεργάστηκαν για την παράσταση "Το Μεγάλο Μας Τσίρκο" στο θέατρο Αθήναιον, γράφοντας τη δική τους ιστορία: αν και το κείμενο του Ιάκωβου Καμπανέλλη σταματούσε τη σατιρική του αναδρομή στα νεοελληνικά πράγματα με τη γερμανική Κατοχή, δεν ήταν λίγοι όσοι είδαν μια αλληγορική κριτική στη Δικτατορία των Συνταγματαρχών.
Έκτοτε, δυστυχώς, ο αρχάγγελος σκοροφαγώθηκε. Κόλλησε στερεοτυπικά σε κάθε δημοσίευμα για τον Ξυλούρη κι έγινε μια ηχηρή κενολογία κοτσαρισμένη δίπλα σε πλήθος επιθέτων και συναισθηματισμών. Του είδους εκείνου που σταθερά μας αποτρέπει από το να κάνουμε σοβαρές συζητήσεις για το ελληνικό τραγούδι και για όσες φιγούρες του έμειναν θρυλικές.
Αυτό που δεν σκοροφαγώθηκε, όμως, ήταν η κληρονομιά του. Η ποιότητα της φωνής του, δηλαδή, αλλά και τα σπουδαία στιγμιότυπα τα οποία πρόλαβε να ηχογραφήσει, δημιουργώντας ένα ποτάμι που ένωσε τις παραδόσεις του τόπου του με το κυρίως σώμα του ελληνικού πενταγράμμου. Η σημερινή απήχηση της κρητικής μουσικής σε ανθρώπους που δεν έχουν ρίζες στο νησί πηγάζει βασικά από την επιτυχία του Ξυλούρη –άσχετα με όσα λιθαράκια πρόσθεσαν κι άλλοι στην πορεία.
Υπάρχουν πολλές ωραίες ιστορίες για τον Ξυλούρη. Για τη συστράτευση με την εξέγερση του Πολυτεχνείου, για το πώς παντρεύτηκε τη γυναίκα του, για την επιθυμία του να στηθεί ένα δισκοπωλείο στο κέντρο της Αθήνας, για την κασέτα από το ανωγειανό πανηγύρι που έγινε αιτία της καριέρας του, για την πολύκροτη μα και ταραχώδη συνεργασία του με τον Γιάννη Μαρκόπουλο, για τα ποδοσφαιρικά του ενδιαφέροντα (ήταν οπαδός του ΟΦΗ και θαμώνας στο καφενείο "Μέγας Αλέξανδρος" στην Ομόνοια), για τον διευθυντή της Ραδιοφωνίας του Τόκιο Masaaki Tamura, ο οποίος ταξίδεψε το 1973 στην Αθήνα για να τον συναντήσει. Αρκετά έχουν καταγραφεί σε ένα περιποιημένο ειδικό τεύχος του περιοδικού "Μετρονόμος", που αξίζει να αναζητήσετε.
Από όποια οπτική γωνία κι αν κοιτάξουμε, πάντως, θα δούμε πόση σημασία είχε η γνωριμία, η συνεργασία και η φιλία με τον Σταύρο Ξαρχάκο. Ο τελευταίος βρισκόταν στο Παρίσι όταν ο Ξυλούρης προσπαθούσε να βρει τα βήματά του στην Αθήνα (1969-1970), όμως ήταν στα δικά του χέρια όπου κατέληξε η προαναφερόμενη κασέτα, πυροδοτώντας μια αλυσιδωτή αντίδραση που οδήγησε στη σύμπραξη με τον Μαρκόπουλο. Λίγο αργότερα θα δούλευαν βέβαια και μαζί, ενώ, όταν μαθεύτηκαν τα νέα για την υγεία του, ήταν εκείνος που διοργάνωσε τη Συναυλία Αγάπης στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας (Σεπτέμβριος 1979), ώστε να συγκεντρωθούν χρήματα για τα έξοδα νοσηλείας του στην Αμερική –έδωσαν τότε το παρών 25.000 θεατές.
Τώρα, είναι και πάλι ο Ξαρχάκος που τον επαναφέρει στη δική μας επικαιρότητα, στήνοντας ένα μεγάλο αφιέρωμα στο Ηρώδειο (Τετάρτη 21/9). Όπου, εκτός από τον Μίλτο Πασχαλίδη, τον Χρήστο Θηβαίο και την Ηρώ Σαΐα, θα εμφανιστεί και η οικογένεια Ξυλούρη, με τις φωνές και τις λύρες της: ο Ψαραντώνης (αδερφός του Νίκου Ξυλούρη, για όσους δεν το γνωρίζουν), ο Γιάννης Ξυλούρης, ο Γιώργης Ξυλούρης, η Νίκη Ξυλούρη, ο Λάμπης Ξυλούρης και η Ελευθερία Ξυλούρη. Ήδη από μέρες, εντωμεταξύ, η βραδιά έχει γίνει sold-out. Αποδεικνύοντας ότι το κοινό δεν λησμόνησε το θρυλικό αστέρι της Κρήτης, παρότι μετράμε πλέον 42 χρόνια από τον θάνατό του.
5 τραγούδια από τις συνεργασίες με τον Σταύρο Ξαρχάκο
Δεν εξαντλείται ασφαλώς το θέμα σε 5 επιλογές, καθώς Ξαρχάκος και Ξυλούρης μετρούν 32 τραγούδια. Με αφορμή όμως το επικείμενο αφιέρωμα μπορούμε να θυμηθούμε, εν τάχει, ορισμένα που ανήκουν στην αφρόκρεμα της συνεργασίας τους. Η οποία θα είχε σίγουρα συνεχιστεί αν δεν μεσολαβούσε ο θάνατος του Ανωγειανού ερμηνευτή –άλλωστε δούλευαν μαζί σε νέο δίσκο, όταν διαγνώστηκε με καρκίνο. Ό,τι πρόλαβε να φτιαχτεί συμπεριλήφθηκε αργότερα στο άλμπουμ Ο Δείπνος Ο Μυστικός (1984).
"Ήτανε Μια Φορά"
από το άλμπουμ Συλλογή [1974]
Έμβλημα των δυνατοτήτων του Ξυλούρη, του ποιοτικού βεληνεκούς της σύμπραξής του με τον Ξαρχάκο, μα και της ματιάς αυτού ως συνθέτη και ενορχηστρωτή: δεν είναι τυχαίο ότι έτσι έχει ονομαστεί και το επικείμενο αφιέρωμα στο Ηρώδειο. Γραμμένο σε στίχους του σπουδαίου Κώστα Φέρρη, ακουγόταν στους τίτλους της τηλεοπτικής σειράς "Οι Έμποροι των Εθνών" (Οκτώβριος 1973), ωστόσο γνώρισε περιπέτειες όταν το καθεστώς του Δημήτριου Ιωαννίδη –ο οποίος ανέτρεψε τον Γεώργιο Παπαδόπουλο τον Νοέμβριο εκείνης της χρονιάς– απαίτησε την αφαίρεση των φωνητικών, λόγω των πολιτικών φρονημάτων του Ξυλούρη.
Με την άνοδο των έντεχνων σκηνών κατά τη δεκαετία του 1990 το τραγούδι γνώρισε νέα ζωή, η οποία σύστησε τον Ξυλούρη σε μία ακόμα γενιά ακροατών. Σημειωτέον, επειδή ορισμένοι εξακολουθούν να μπερδεύονται, η "Συλλογή" δεν αποτελεί μάζωξη ήδη διάσπαρτων κομματιών, αλλά κανονικό στούντιο δίσκο.
"Έβαλε Ο Θεός Σημάδι"
από το άλμπουμ Συλλογή [1974]
Πολλοί έμελλε να ταυτίσουν τα λόγια "Έβαλε ο Θεός σημάδι παλληκάρι στα Σφακιά" με τον θάνατο του Νίκου Ξυλούρη, παρακάμπτοντας ή αγνοώντας ότι άλλο πράγμα τα Σφακιά των Χανίων κι άλλο τα Ανώγεια του Ρεθύμνου, από όπου κατάγονταν οι Ξυλούρηδες. Είναι γεγονός, πάντως, ότι ο Νίκος Γκάτσος έγραψε τους συγκινητικούς στίχους έχοντας τη φωνή του Ξυλούρη κατά νου, ο οποίος και το ερμήνευσε εκπληκτικά.
Σπουδαίο τραγούδι, με βαθιές ρίζες στις εγχώριες λαϊκές δοξασίες περί θανάτου, πετράδι στο στέμμα της συνεργασίας του Ξυλούρη με τον Ξαρχάκο. Αλλά και μια μεγάλη στιγμή του Γκάτσου έξω από τις συμπράξεις του με τον Μάνο Χατζιδάκι.
"Γεια Σου Χαρά Σου Βενετιά"
από το άλμπουμ Συλλογή [1974]
Παρά τη "Βενετιά" του τίτλου και των στίχων (νεύμα ίσως του Νίκου Γκάτσου προς ένα ντόπιο παρελθόν μεταβυζαντινό μα προ-οθωμανικό;), είναι ένας ύμνος στα θαλασσινά τοπία της νότιας Ελλάδας, συμπεριλαμβανομένης βέβαια της Κρήτης. Αποτελεί δε δείγμα ενός λαϊκού τραγουδιού που ξέρει πώς να εκπέμπει κάτι το χαρωπό, δίχως να γίνεται φτηνό ή χαζό. Η μουσική του Ξαρχάκου χαρίζει αίσθηση σαλπαρίσματος, ενώ η φωνή του Ξυλούρη ακούγεται λες και αρμενίζει πάνω της.
"Αυτόν Τον Κόσμο Τον Καλό"
από το άλμπουμ Διόνυσε Καλοκαίρι Μας [1972]
Εδώ συμβαίνουν ενδιαφέρουσες ζυμώσεις και δεν είναι τυχαίο ότι αρκετοί (εκτός Κρήτης) πίστεψαν κάποτε ότι επρόκειτο για παραδοσιακό τραγούδι με καινούρια ενορχήστρωση, καθώς το μάθαιναν από το ραδιόφωνο. Απόδειξη μιας εύστοχης πρόσμιξης της εντοπιότητας που εκπροσωπούσαν τα χρώματα της φωνής του Ξυλούρη με έναν ήχο ελληνικό/κρητικό μα και ηλεκτρικό συνάμα, που έδειχνε ότι ο Ξαρχάκος είχε υπόψη του τις διεθνείς folk rock εξελίξεις. Τους στίχους έγραψε ο Βασίλης Ανδρεόπουλος.
Φίλοι Κι Αδέλφια
από το θεατρικό soundtrack "Το Μεγάλο Μας Τσίρκο" [1974]
Είναι δύσκολο να αποτιμήσεις το "Μεγάλο Μας Τσίρκο" χωρίς να λάβεις υπόψη τα συναισθήματα που προξένησε σε όσους πήγαν να δουν την παράσταση το καλοκαίρι του 1973, κρίνοντάς την ως αντιχουντική. Τα τραγούδια λοιπόν που είπε στα πλαίσιά της ο Ξυλούρης, σε στίχους Ιάκωβου Καμπανέλλη, είναι ανεξίτηλα δεμένα με αυτό το κλίμα –ακόμα και στον δίσκο που προέκυψε, άλλωστε, ηχογραφήθηκαν με τις εμβόλιμες πρόζες των ηθοποιών, μα και με τα χειροκροτήματα του κοινού.
Με τα δικά μας μέτρα και σταθμά, βέβαια, συζητιέται αν δείχνουν δέσμια ενός στόμφου που άρεσε περισσότερο εκείνα τα χρόνια· ωστόσο πρόκειται αναντίρρητα για έναν σταθμό στη συνεργασία του Ξυλούρη με τον Ξαρχάκο. Και το συγκεκριμένο άσμα ανήκει στα πιο ολοκληρωμένα του εν λόγω κύκλου.
Διαβάστε Επίσης
