Αρκεί ένα «Tenet» για να σωθεί ο κόσμος;

Εάν υπάρχει ένας σκηνοθέτης ο οποίος, όπως και οι ήρωες που σκαρφίζεται, νιώθει να κουβαλά στις πλάτες του τις τύχες του κόσμου, αυτός δεν είναι άλλος από τον Κρίστοφερ Νόλαν. Οι πρωταγωνιστές του καλούνται συχνά να αποτρέψουν μια επικείμενη καταστροφή: από την ολοκληρωτική κυριαρχία παράφρονων εγκληματιών (τριλογία «Σκοτεινού Ιππότη») και την ολέθρια σύγκρουση μεταξύ πολυεθνικών («Inception»), στον αφανισμό της ανθρωπότητας («Interstellar») και το ζοφερό ενδεχόμενο επικράτησης του ναζισμού («Δουνκέρκη»). Παράλληλα, ο ίδιος ο Νόλαν βρίσκεται στην πρώτη γραμμή υπεράσπισης ενός θεαματικού και πρωτότυπου σε ιδέες εμπορικού σινεμά, που έχει ως αδιαπραγμάτευτο φυσικό χώρο τη σκοτεινή αίθουσα. Την οποία και στηρίζει με όλα τα μέσα, από τον τρόπο που γυρίζει τις ταινίες του (πάντα σε σελιλόιντ) μέχρι τη στρατηγική προώθησής τους, κάτι το οποίο ακολούθησε και με το «Tenet».

Ο τίτλος «αποκλειστικά στους κινηματογράφους» δεσπόζει σε περίοπτη θέση στα τρέιλερ, ενώ όσοι ήθελαν μια πρώτη γεύση της δράσης όφειλαν να παρακολουθήσουν στα σινεμά την επανέκδοση του «Inception». Μια τακτική που απέκτησε βαρύνουσα σημασία με το ξέσπασμα της πανδημίας, όταν το παγκόσμιο lockdown οδήγησε έτερα μπλοκμπάστερ στη «θαλπωρή» των διαφόρων VOD πλατφορμών και τους κλειστούς κινηματογράφους σε υπαρξιακό άγχος. Έτσι, η κυκλοφορία του «Tenet» από 26/8 στην Ελλάδα, με ΗΠΑ και Κίνα να ακολουθούν στις 3/9 και 4/9 αντίστοιχα, έρχεται να κρίνει λίγο πολύ τα πάντα. Καθώς εκτός από μοναδικός μεγάλος τίτλος του καλοκαιριού, το spy thriller του είναι και μια από τις ελάχιστες φετινές παραγωγές που έχουν τη δυναμική να κινητοποιήσουν μαζικά το ταλαιπωρημένο από τον κορονοϊό κοινό αναζωογονώντας την αγορά. Εν ολίγοις δηλαδή, ο Νόλαν καλείται να σώσει μόνος του την παρτίδα.

Τεχνολογία που σκοτώνει

Ποιος κίνδυνος, λοιπόν, απειλεί να φέρει τη συντέλεια αυτήν τη φορά; Στο «Tenet» ο συλλογικός φόβος του πυρηνικού ολοκαυτώματος ως απόρροια ενός Γ’ Παγκοσμίου Πολέμου «αναβαθμίζεται» από τον Νόλαν με την προσθήκη μιας τεχνολογίας που έρχεται κυριολεκτικά από το μέλλον. Αυτή επιτρέπει την αντιστροφή της εντροπίας των πραγμάτων και κατ’ επέκταση δίνει τη δυνατότητα στο χρόνο να τέμνεται· έτσι, παρόν, παρελθόν και μέλλον μπορούν να συνυπάρχουν. Το τρομακτικών ικανοτήτων υπερόπλο βρίσκεται πολύ βολικά στην κατοχή ενός μονάχα Ρώσου –σαφώς– εμπόρου όπλων (Κένεθ Μπράνα), ο οποίος σχεδιάζει να ενεργοποιήσει τον αλγόριθμο μιας πυρηνικής συσκευής που θα αντιστρέψει την εντροπία του πλανήτη αφανίζοντάς τον. Ανάμεσα στο τέλος των πραγμάτων και τη συνέχιση της ζωής βρίσκεται ένας άντρας, φυσικά, ο λεγόμενος Πρωταγωνιστής (Τζον Ντέιβιντ Γουάσινγκτον). Ένας πράκτορας της CIA ο οποίος προσλαμβάνεται από μια μυστική οργάνωση για να σταματήσει την εφαρμογή του δολοφονικού σχεδίου του αλλόφρονα μεγιστάνα.

Το αίσθημα του κατεπείγοντος διατρέχει από το πρώτο λεπτό το «Tenet», καθώς φορτίζεται από τον παραλυτικό φόβο του απότομου εφιαλτικού τέλους, τον οποίο ο Νόλαν χρεώνει πρωτίστως σε μια μοντέρνα ψυχροπολεμικής λογικής διεθνή σύρραξη. Η κόντρα θέλει και πάλι τους Αμερικάνους εναντίον των πρώην Σοβιετικών, οι σκιώδεις μάχες συμβαίνουν περιμετρικά της Ρωσίας (Ουκρανία, Εσθονία), μόνο που τώρα δεν διακυβεύονται πρόσκαιρες γεωπολιτικές νίκες αλλά η οριστική κατάκτηση του μέλλοντος. Σε μια χρονική στιγμή όπου η στρατιωτική ένταση σιγοβράζει στον πλανήτη, η επίδραση του «Tenet» αυξάνεται κατακόρυφα. Ο Νόλαν αφουγκράζεται το τεταμένο διεθνές κλίμα, όπως το έκανε και το ίνδαλμά του ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ, χωρίς ωστόσο να αγγίξει την καυστικότητα των ιδεών του σατιρικού «S.O.S. Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα» (1964), μιας και ο ίδιος διατηρεί ακλόνητη –αν όχι τυφλή– πίστη στις δυνάμεις των καλά εκπαιδευμένων μεν, υπεράνω ελέγχου δε στρατιωτών. Ακόμη, άθελά του το «Tenet» βρίσκει επιπλέον αναφορές στην πανδημική επικαιρότητα, μιας και οι ήρωες έχουν απόλυτη ανάγκη τις φιάλες οξυγόνου για να επιβιώσουν στις διαδρομές τους μέσα στο χρόνο.

Τι εστί «Tenet»

Κατά λέξη σημαίνει «αρχή» ή «δόγμα» και στην ταινία, παρότι μεταφράζεται με τον πρώτο όρο, δεν αποσαφηνίζεται επαρκώς η σημασία του. Μια πιθανή ερμηνεία κρύβεται στον αλγόριθμο που ξεκλειδώνει την πυρηνική συσκευή, καθώς αντί για κάποιο κλειδί ή κωδικό που να λειτουργεί σαν πυροκροτητής, ο Νόλαν επιλέγει μια μαθηματική ακολουθία. Κίνηση διόλου τυχαία από τον σκηνοθέτη, αφού θέλοντας και μη οι αλγόριθμοι πια βρίσκονται στον πυρήνα της ανθρώπινης δραστηριότητας, την οποία και επηρεάζουν σε βαθμό ανησυχητικό κατά ορισμένους. Ένας καθολικά γνωστός τρόπος που το καταφέρνουν αυτό είναι μέσω των κοινωνικών δικτύων, όπου ανάλογα με την χρήση που κάνει ο καθένας, του εμφανίζονται οι αντίστοιχες διαφημίσεις και περιεχόμενα που ταιριάζουν καλύτερα στο εκάστοτε προφίλ. Έτσι, τα γούστα και τα ενδιαφέροντα των χρηστών παίρνουν κατευθυνόμενη τροπή, αφήνοντας έξω την τύχη και τα συγκυριακά δεδομένα. Αλλού οι αλγόριθμοι χρησιμοποιούνται από κρατικές υπηρεσίες για να λαμβάνονται γρηγορότερα –άρα αυτοματοποιημένα– σημαντικές λύσεις σχετικές με τη δημόσια διοίκηση, ακόμα και τις δικαστικές αποφάσεις.

Παρομοίως απόλυτη και καθοριστική είναι η λογική που ακολουθεί η τεχνολογία της αντεστραμμένης εντροπίας, με τον χαρακτήρα μάλιστα του Γουάσινγκτον να αναρωτιέται εάν όσα κάνει έχουν ήδη συμβεί και αν η ελεύθερη βούληση είναι αποκύημα της φαντασίας. Εισάγεται έτσι η έννοια της μοίρας και της αποστολής που ενδεχομένως ο ήρωας είναι προορισμένος να ολοκληρώσει. Η απάντηση δίνεται με τη μορφή μιας απροσδιόριστης αρχής την οποία ακολουθεί ο Πρωταγωνιστής, η οποία φαίνεται να του εξασφαλίζει τον έλεγχο της πραγματικότητας και του χρόνου – κάπως σαν τη σβούρα τού «Inception». Εδώ όμως δεν είναι η κοινή εμπειρία που αμφισβητείται, αλλά τα όρια του ανθρώπινου εγωισμού και της εξουσιαστικής απληστίας όταν «οπλίζονται» από την τεχνολογική πρόοδο.

Το τέλος της διαφυγής

Η αναφορά στο μέχρι σήμερα magnum opus του Νόλαν, το «Inception», γίνεται γιατί το «Tenet» μοιάζει με μια μεγεθυμένη σε κλίμακα και πολυπλοκότητα εκδοχή του, χωρίς το στοιχείο της έκπληξης και την ισοδύναμη πρωτοτυπία. Όπου οι έστω επιφανειακές φιλοσοφικές ανησυχίες του «Inception» δίνουν τη σκυτάλη στις μακροσκελείς «επιστημονικές» εξηγήσεις της αχρείαστα περίπλοκης αφήγησης του «Tenet», το οποίο προοδευτικά αποκτά χαρακτήρα σπαζοκεφαλιάς με λειψή ουσία. Σύμφωνοι, «δεν χρειάζεται να την καταλάβεις, αρκεί να την αισθανθείς», όπως λέει στην ταινία η επιστήμονας Κλεμάνς Ποεζί, και πράγματι υπάρχουν σκηνές δράσης όπου ο Νόλαν ξεπερνάει τον εαυτό του προκαλώντας δέος (ναι, την έκρηξη του πραγματικού αεροπλάνου εννοούμε). Ή όταν επαναδιαπραγματεύεται την έννοια του κινηματογραφικού χρόνου μέσω της ρευστότητας του μοντάζ, κάτι που χειρίζεται δεξιοτεχνικά από την εποχή τού «Memento».

Στο ενδιάμεσο, όμως, οι εμμονές του 50χρονου δημιουργού παίρνουν τα ηνία, έτσι κάθε σεναριακή προσθήκη εξυπηρετεί τον πολυεπίπεδο μηχανισμό της αφήγησης και δρα εις βάρος της συναισθηματικής εμπλοκής με τους χαρακτήρες. Ως είθισται στο σινεμά του Νόλαν, η αντιμετώπιση των ηρώων γίνεται με οφθαλμοφανή ψυχρότητα, κάτι που γίνεται εύκολα αντιληπτό στη γραφή του άχρωμου χαρακτήρα της Ελίζαμπεθ Ντεμπίκι. Ο Βρετανός σκηνοθέτης την περιορίζει στον παθητικό ρόλο του διαπραγματευτικού κεφαλαίου ανάμεσα στον Γουάσινγκτον και τον Μπράνα, χωρίς να έχει ουσιαστικό λόγο στις εξελίξεις. Από την άλλη, η θεωρητική έλξη που αναπτύσσεται ανάμεσα σε εκείνη και τον Γουάσινγκτον –με τη λίμπιντο να είναι άγνωστη έννοια– πείθει ελάχιστα στην πράξη, παρά την έμφαση που της δίνεται στην πλοκή. Βέβαια, ξεχωρίζει άμεσα το αβίαστο coolness και η συνολική άνεση με την οποία ο Αφροαμερικανός ηθοποιός παραδίδει μια ερμηνεία που δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από έναν Τζέιμς Μποντ, παρότι είχε στα χέρια του ένα στεγνό χαρακτήρα. Κυριολεκτικά, αφού ούτε αλκοόλ δεν πίνει…

Όλα είναι ένα τρικ

Ο Νόλαν έχει καταφέρει κάτι σπάνιο στην εποχή των franchises. Nα γυρίζει ταινίες που αποτελούν γεγονός από μόνες τους, βασισμένες απλώς στη φαντασία του δημιουργού τους. Όπως οι ταχυδακτυλουργοί πρωταγωνιστές στο «Prestige», έτσι κι εκείνος δίνει τα πάντα για το στήσιμο της πιο εντυπωσιακής οφθαλμαπάτης, με δίαυλο τη διαπεραστική δύναμη της κινούμενης εικόνας και τη ρευστότητα του χρόνου. Στο «Tenet» τα πάντα χτυπούν κόκκινο και είναι σαφής η προθυμία του Νόλαν να επανακαθορίσει τους όρους του μπλοκμπάστερ παιχνιδιού· η αγωνία του να αφήσει ένα διακριτικό στίγμα. Εν τέλει, η ταινία μπορεί να εγκλωβίζεται στην κατασκευή και τις φιλοδοξίες της, αλλά αποζημιώνει εκείνο το κοινό που αναζητά απαντήσεις σε γρίφους και εικόνες, γιατί είναι σίγουρο πως θα έχει να ασχολείται για καιρό με όσα έχει κρύψει ο Νόλαν σε κοινή θέα.

Όπως για παράδειγμα, το τι ακριβώς συμβαίνει με τον διφορούμενο χαρακτήρα του Ρόμπερτ Πάτινσον, ενός ήρωα που ξεπερνά τους χρονικούς περιορισμούς που αντιμετωπίζει ο Γουάσινγκτον και μέχρι την τελευταία στιγμή αυξάνει τα αινίγματα (ένα κλείσιμο του ματιού στο τέλος του «Inception»). Φυσικά το «Tenet» δεν είναι ένα Easter egg διάρκειας δυόμιση ωρών ή μια πνευματική άσκηση αλλά ένα κατασκοπικό θρίλερ δίχως όμοιό του, ικανό να σμίξει το μαζικό κοινό σε μια απολύτως αναγκαία για το σινεμά συγκυρία. Γιατί πολύ απλά πρόκειται για μια μοναδική εμπειρία που βιώνεται «αποκλειστικά στους κινηματογράφους».

Στο ρυθμό του Λούντβιγκ Γκόρανσον

Χωρίς τον σταθερό συνεργάτη του στο σάουντρακ Χανς Τσίμερ αυτήν τη φορά, λόγω υποχρεώσεων του τελευταίου στο «Dune» (Ντενί Βιλνέβ), ο Νόλαν έστρεψε το βλέμμα στο ταλέντο του Σουηδού Λούντβιγκ Γκόρανσον. Ο 35χρονος συνθέτης έχει αφήσει το σημάδι του σε μια σειρά εξαιρετικών συνθέσεων, με ξεχωριστή τη βραβευμένη με Όσκαρ και Γκράμι πρωτότυπη μουσική του «Black Panther», ενώ χαρακτηριστικό υπήρξε το πέρασμά του στην τηλεόραση («The Mandalorian», «Community»). Επιπλέον, ο Γκόρανσον έχει χτίσει στιβαρό όνομα και ως παραγωγός, μέσα από πολυετείς συνεργασίες με μουσικούς όπως ο Childish Gambino («This is America»), ο Chance The Rapper («Acid rap»), οι ΗΑΙΜ («Days are gone») και τώρα τον σταρ της τραπ Τράβις Σκοτ. Ο τελευταίος συμμετέχει στο σάουντρακ του «Tenet» με το πρωτότυπο κομμάτι «The plan», το οποίο συμπληρώνει τις καταιγιστικές ηλεκτρονικές συνθέσεις του Γκόρανσον, που θυμίζουν ανά στιγμές κάλυκες που πέφτουν στην άσφαλτο.