«2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος»
Το sci-fi αριστούργημα του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος», γιορτάζει μισόν αιώνα κινηματογραφικής ζωής με την επανακυκλοφορία του σε φιλμ 70mm. Εντοπίζουμε την κληρονομιά που άφησε στο παγκόσμιο σινεμά, το οποίο και επηρεάζει καταλυτικά έως σήμερα.
Λίγους μήνες μετά την κυκλοφορία του «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος» στους κινηματογράφους, μια νεαρή κοπέλα έστειλε γράμμα στον Στάνλεϊ Κιούμπρικ λέγοντάς του πως η ταινία ήταν το καλύτερο πράγμα που της συνέβη ποτέ, μαζί με τους Beatles, ενώ την παρομοίασε με «ένα χέρι που στάλθηκε από τη μοίρα για να μας βοηθήσει». Η αντίδρασή της είναι ενδεικτική του αντίκτυπου που έχει το «2001» σε όσους το βλέπουν για πρώτη φορά, καθώς αλλάζει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε το σινεμά. Το δέος που προκαλεί η ταινία του Κιούμπρικ από την εισαγωγή της, με τους τρεις ευθυγραμμισμένους πλανήτες σε μουσική υπόκρουση του Γιόχαν Στράους, έως το ανοιχτό σε ερμηνείες τέλος, αποτελεί το πιο κοντινό σε θρησκευτική εμπειρία γεγονός που έχουμε ζήσει ποτέ στις σκοτεινές αίθουσες.
Παρά το βαθύ συναισθηματικό αποτύπωμά της στο κοινό και τις πρωτόγνωρες εικόνες που έπλασε, χρειάστηκε να περάσουν χρόνια για να αναγνωριστεί η πραγματική αξία της. Έχει ενδιαφέρον πως όταν κυκλοφόρησε το 1968, το «2001» απέσπασε μόνο ένα Όσκαρ στην κατηγορία των ειδικών εφέ, το μοναδικό στην καριέρα του Κιούμπρικ (αν και οι κακές γλώσσες να λένε πως η κύρια δουλειά είναι του Ντάγκλας Τράμπολ), ενώ αγνοήθηκε πλήρως από τα βραβεία των Σωματείων και τις λίστες των κριτικών για τις ταινίες της χρονιάς. Διατηρεί όμως ατόφια τη μαγεία του μέχρι σήμερα, ενώ προσέδωσε καλλιτεχνικό κύρος σε ένα είδος που αντιμετωπιζόταν περιφρονητικά και ενέπνευσε μια νέα γενιά σκηνοθετών που έμελλε να γυρίσει τα δικά της αριστουργήματα.
Ρεαλιστική επιστημονική φαντασία
Πριν από το «2001» οι sci-fi ταινίες περιορίζονταν σε b-movies με ειλικρινείς προθέσεις, χωρίς όμως αξιομνημόνευτα σενάρια και εικόνες που θύμιζαν περισσότερο το παρόν, παρά ένα εντυπωσιακό μέλλον. Όταν ο Κιούμπρικ γνώρισε το συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας Άρθουρ Κλαρκ, το 1964, συμφώνησαν αμέσως πως αν αποφάσιζαν να γυρίσουν μια ταινία αυτού του είδους θα ήταν όσο το δυνατόν πιο ρεαλιστική. Σκοπός του σκηνοθέτη ήταν ο θεατής να αντιλαμβάνεται ως απολύτως φυσικά όσα βλέπει, έτσι ώστε να βιώνει μαζί με τους ήρωες την περιπέτεια. Με αυτό το σκεπτικό άρχισαν να δουλεύουν παράλληλα πάνω σε μια παλιά ιστορία του Κλαρκ, με τίτλο «The Sentinel», η οποία εξελίχθηκε στο σενάριο του «2001» και στο ομώνυμο μυθιστόρημα.
Η υπόθεσή του τοποθετείται σε έναν τεχνολογικά εξελιγμένο κόσμο, όπου η ανθρωπότητα ζει στο Διάστημα. Ένας μυστήριος μαύρος μονόλιθος εμφανίζεται ξαφνικά στο φεγγάρι και δύο αστροναύτες αναλαμβάνουν να βρουν εξήγηση για την ύπαρξή του. Προτού ξεκινήσουν τα γυρίσματα, ο Κιούμπρικ συμβουλεύτηκε επαγγελματίες, όπως οι κατασκευαστές του εξοπλισμού προσελήνωσης του Απόλλων 11, για να πετύχει τον πειστικό σχεδιασμό των διαστημόπλοιων, των υπολογιστών και του κόσμου της ταινίας συνολικά. Την υλοποίηση των σχεδίων ανέλαβε ο 23χρονος τότε Ντάγκλας Τράμπολ, ο οποίος προηγουμένως εργαζόταν ως σχεδιαστής των ταινιών της NASA και η δουλειά του στη μικρού μήκους «To the Moon and Beyond» (1964) ήταν που του κέρδισε μια θέση στο συνεργείο του Κιούμπρικ. Ήταν η πρώτη φορά που μια ταινία επιστημονικής φαντασίας αντιμετωπιζόταν με τόση σοβαρότητα, ενώ εδώ αξίζει να σημειωθεί πως ακόμα δεν είχε καν φωτογραφηθεί η Γη από το διάστημα, κάτι που θα συνέβαινε το 1972.
Η δημιουργία του γαλαξία
Ο περφεξιονισμός του Κιούμπρικ δεν επέτρεπε εκπτώσεις στις προσπάθειες για να επιτευχθεί η αληθοφάνεια των εικόνων που είχε στο μυαλό του. Έτσι έχτισε σκηνικά που πολλές φορές ξεπερνούσαν σε μέγεθος πολυώροφα σπίτια, ενώ με την ομάδα του κατασκεύασε πρωτότυπους μηχανισμούς για την κινηματογράφηση των πιο περίτεχνων σκηνών του «2001». Στην ταινία τούς βλέπουμε εν δράσει πρώτα στην ασύλληπτης ομορφιάς σεκάνς του «Γαλάζιου Δούναβη», όπου τα ογκώδη σκάφη μοιάζουν να χορεύουν στο Διάστημα, και αργότερα στην παραληρηματική «stargate sequence», όπου ο αστροναύτης Ντέιβ Μπόουμαν (Κιρ Ντουλία) ταξιδεύει στο χωροχρόνο.
Στις δύο αυτές ενότητες χρησιμοποιούνται αντίστοιχα, για πρώτη φορά στο σινεμά, η εν κινήσει κινηματογράφηση στατικών μοντέλων και η τεχνική του slit scan, η οποία επιτρέπει τη δράση δύο διαφορετικών ροών πολύχρωμου φωτός στο ίδιο κάδρο. Αργότερα οι καινοτόμες αυτές πρακτικές εφαρμόστηκαν σε ταινίες που θεωρούνται σήμερα σημεία αναφοράς, όπως ο «Πόλεμος των Άστρων» (Τζορτζ Λούκας, 1977) και το «Star Trek: The Motion Picture» (Ρόμπερτ Γουάιζ, 1979), αλλά και στη δημοφιλή τηλεοπτική σειρά «Doctor Who».
Ο Κιούμπρικ, έκτος από τους τεχνικούς κανόνες αψήφησε και τους δραματουργικούς, καθώς υιοθέτησε μια «αντι-Χόλιγουντ» βραδύκαυστη αφήγηση, στην οποία ο διάλογος απουσιάζει στα πρώτα 25 και τα τελευταία 23 λεπτά της ταινίας. Η περιορισμένη χρήση των διαλόγων ενδυναμώνει τη μεταφυσική επίδραση των εικόνων στο υποσυνείδητο των θεατών, οι οποίοι αντιλαμβάνονται συνειρμικά όσα παρακολουθούν, γι' αυτό και υπάρχει μια καθολική ασάφεια ως προς το τι πραγματικά συμβαίνει στην ταινία. Ο Άρθουρ Κλαρκ είχε δηλώσει ότι «θέλαμε να θέσουμε πολύ περισσότερες ερωτήσεις από όσες θα απαντούσαμε», και πράγματι το δημιουργικό δίδυμο έπεσε διάνα και σε αυτό το σημείο, καθώς το νόημα του «2001» αφορά μια καθαρά προσωπική ερμηνεία.
Τα παιδιά των άστρων
Το «2001» άφησε εμβρόντητο το Χόλιγουντ, το οποίο άρχισε να επενδύει αδρά σε μια σειρά ταινιών επιστημονικής φαντασίας, βλέποντας την καλλιτεχνική και εμπορική δυναμική του. Εξερράγη σαν κομήτης στη φαντασία των ανερχόμενων σκηνοθετών που είδαν την ταινία το 1968, ερωτεύτηκαν ακόμα περισσότερο τη μαγεία του σινεμά και συνειδητοποίησαν ότι πια το επίπεδο δυσκολίας του παιχνιδιού έχει ανέβει κατακόρυφα. Οι πιστοί μαθητές του Κιούμπρικ, ο προαναφερθείς Τζορτζ Λούκας και ο Στιβεν Σπίλμπεργκ, σκέφτηκαν πως «αν μπορεί να το κάνει εκείνος, τότε μπορούμε κι εμείς». Και το έκαναν. Ο πρώτος μετά την παρθενική αναμέτρησή του με το sci-fi («THX 1138», 1971) υπέγραψε το διαγαλαξιακό έπος «Ο Πόλεμος των Άστρων», ενώ ο τελευταίος σύστησε την ανθρωπότητα στους εξωγήινους με το αριστουργηματικό «Στενές Επαφές Τρίτου Τύπου» (1977). Το συνδυασμό νέων κόσμων και τεχνολογικής καινοτομίας απολαύσαμε πρόσφατα στο εντυπωσιακό «Avatar» (2009) του Τζέιμς Κάμερον, ενώ ο Κρίστοφερ Νόλαν ενσωμάτωσε τις τάσεις φυγής του αστροναύτη Μπόουμαν στους περισσότερους χαρακτήρες του («Interstellar», 2015 / «Δουνκέρκη», 2017). Το ψυχεδελικό τριπ που ξεκίνησε το «2001» δεν έχει τελειώσει ακόμη...
Αυτές οι ταινίες αποτελούν ιδανικά παραδείγματα μιας ακόμη ριζοσπαστικής αλλαγής που έφερε το sci-fi έπος του Κιούμπρικ, την οποία έχει περιγράψει άρτια ο κριτικός και κατόπιν σκηνοθέτης Ολιβιέ Ασαγιάς («Μετά τον Μάη», «Personal Shopper: Η Βοηθός»): «ο Κιούμπρικ απελευθέρωσε τους κινηματογραφικούς χώρους ξεπερνώντας τα όρια του ορίζοντα και καλπάζοντας στο Διάστημα όπως παλιότερα έκαναν στην κατακόκκινη έρημο οι ήρωες των γουέστερν».
Το «2001» είναι την ίδια στιγμή μια ωδή στη χειροπιαστή φύση του κινηματογράφου και στη συντριπτική αφηγηματική του δύναμη. Έδωσε εικόνες σε αφηρημένες έννοιες, αποθέωσε την τεχνολογική πρόοδο αναδεικνύοντας εξίσου τις ευθύνες της γνώσης και τους κινδύνους της αλόγιστης χρήσης της, ενώ προέβλεψε την ύπαρξη των tablets, του skype και πολλών ακόμα αντικειμένων που σήμερα θεωρούμε δεδομένα. Τα διφορούμενα νοήματα της ταινίας, για άλλους αισιόδοξα και για άλλους τρομερά πεσιμιστικά, αποδεικνύουν την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης που μαθαίνει(;) μόνο από τα λάθη της. Ευτυχώς στο σινεμά ο άνθρωπος μπορεί να αναγεννηθεί και να τα διορθώσει, στην πραγματικότητα όμως είναι υποχρεωμένος να ζει με τις συνέπειες των πράξεών του. Το «2001» είναι ο δικός μας μονόλιθος που ήρθε με τη μορφή ταινίας και απαιτεί από εμάς να αλλάξουμε μόλις πέσουν οι τίτλοι τέλους.
Masters' quotes
Στίβεν Σπίλμπεργκ
«Τα τελευταία χρόνια της ζωής του μού έλεγε συνεχώς πως ήθελε να φτιάξει μια ταινία που να αλλάζει το κινηματογραφικό φορμά. Και τον ρώταγα: “Μα δεν το έχεις κάνει ήδη;”»
Τζέιμς Κάμερον
«Το “2001” μπορώ να το περιγράψω μόνο ως “ασύλληπτο”. Δεν έμοιαζε με καμία άλλη κινηματογραφική εμπειρία που είχα ζήσει. Μετέτρεψε την επιστημονική φαντασία σε είδος ανώτερης κλάσης».
Κρίστοφερ Νόλαν
«Είναι η πιο κινηματογραφική ταινία που φτιάχτηκε ποτέ. Δεν θα ξεχάσω την πρώτη φορά που την είδα, είναι μια εμπειρία που θα κουβαλάω για πάντα μαζί μου».
