Ο θεσμός του Ευρωπαϊκού Βραβείου Θεάτρου, μια γιορτή αφιερωμένη στη σύγχρονη θεατρική πραγματικότητα, θεσπίστηκε το 1986 από μια ιδέα της Μελίνας Μερκούρη και του τότε υπουργού πολιτισμού της Γαλλίας Ζακ Λαγκ, με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του Ζακ Ντελόρ. Στόχος του είναι να τιμήσει τους ανθρώπους του θεάτρου -σκηνοθέτες, ηθοποιούς, συγγραφείς ή και θιάσους- που με τις καλλιτεχνικές τους δημιουργίες «συνεισφέρουν στην αλληλοκατανόηση και την ανταλλαγή ιδεών και γνώσης μεταξύ των λαών». Το πρώτο βραβείο απονεμήθηκε το 1987 στην Αριάν Μνουσκίν, ενώ με ειδικό βραβείο τιμήθηκε η Μελίνα Μερκούρη ως εμπνεύστρια του θεσμού, ενώ στα χρόνια που ακολούθησαν το βραβείο έλαβαν προσωπικότητες όπως ο Πίτερ Μπρουκ, ο Τζόρτζιο Στρέλερ, ο Λούκα Ρονκόνι, ο Μπομπ Ουίλσον, η Πίνα Μπάους, ο Χάρολντ Πίντερ, ο Ρομπέρ Λεπάζ, ο Πέτερ Στάιν κ.ά., δηλαδή η αφρόκρεμα του ευρωπαϊκού θεάτρου.
Από το 1989 δίνεται και το βραβείο (Νέες) Θεατρικές Πραγματικότητες, με πρώτο αποδέκτη τον Ανατόλι Βασίλιεφ, και έκτοτε δημιουργούς όπως ο θίασος Complicité, ο Εϊμούντας Νεκρόσιους, ο Κριστόφ Μαρτάλερ, ο Τόμας Όστερμαγιερ, ο Οσκάρας Κορσουνόβας, οι Ρίμινι Πρότοκολ, ο Κριστόφ Βαρλικόφσκι, ο Ροντρίγκο Γκαρσία κ.ά., άνθρωποι και ομάδες δηλαδή που, όπως έχουμε διαπιστώσει και ιδίοις όμμασι χάρη στις μετακλήσεις της Στέγης, του Φεστιβάλ Αθηνών κ.ά., κυριάρχησαν ή συνεχίζουν να κυριαρχούν στη θεατρική πρωτοπορία. Από ελληνικής πλευράς, εκτός της Μερκούρη, έχει βραβευτεί ο Δημήτρης Παπαϊωάννου (ειδικό βραβείο, 2017), ενώ υποψήφιοι έχουν υπάρξει οι Blitz, ο Σάββας Στρούμπος, ο Δημήτρης Καραντζάς και ο Θόδωρος Τερζόπουλος.
Μια φορά το χρόνο, εκατοντάδες άνθρωποι από κάθε σημείο της υφηλίου, δημοσιογράφοι, κριτικοί θεάτρου, σκηνοθέτες και θεωρητικοί, συγκεντρώνονται στην εκάστοτε ευρωπαϊκή πόλη που φιλοξενεί το Βραβείο για να παρακολουθήσουν τις εργασίες του. Η διοργάνωση αριθμεί διάφορες παράλληλες δράσεις -στρογγυλές τράπεζες, αφιερώματα-, αλλά βέβαια η καρδιά της χτυπάει μέσα στις θεατρικές αίθουσες, εκεί που φιλοξενούνται οι δουλειές των τιμώμενων προσώπων, συχνά μαζί με παραστάσεις βραβευμένων από προηγούμενα έτη (οι περίφημες Επιστροφές-Returns).
Η διοργάνωση του φετινού βραβείου στη μαγευτική ρωσική πόλη έρχεται σε μια ιδιαίτερη χρονική συγκυρία και δεν μπορεί να μην εγείρει προβληματισμό για τη θεατρική κατάσταση στη χώρα. Διότι μπορεί η αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης να επιβεβαίωσε κατά τη διάρκεια της τελετής βράβευσης ότι ο ρωσικός λαός λατρεύει το θέατρο (σύμφωνα με δήλωσή της, δεκατέσσερα εκατομμύρια θεατές μετρήθηκαν την περασμένη χρονιά ), ενώ την τελετή τίμησαν με την παρουσία τους και άλλα πολιτικά πρόσωπα όπως ο Υπουργός Πολιτισμού και ο Δήμαρχος της Αγίας Πετρούπολης, όμως η όλη εκδήλωση έγινε υπό το βάρος του κατ’ οίκον περιορισμού, ήδη από πέρυσι, του σκηνοθέτη Κίριλ Σερεμπρένικοφ, που στοχοποιούσε συχνά στις παραστάσεις του την Εκκλησία και το ρωσικό Κράτος, όπως και υπό το βάρος της απουσίας του τιμώμενου, γνωστού μας και άκρως πολιτικοποιημένου, σε σημείο ενόχλησης των φορέων εξουσίας, Milo Rau, που δεν του δόθηκε εγκαίρως βίζα από τη ρωσική κυβέρνηση. Έτσι, δηλώσεις όπως αυτές του Γενικού Γραμματέα του Βραβείου, Αλεσάντρο Μαρτίνεζ, που επεσήμανε ότι η συγκεκριμένη διοργάνωση ενισχύει αξίες όπως η Ελευθερία, ο Διάλογος και η Ανοχή, ακούστηκαν ειρωνικά μέσα στο δεδομένο κλίμα και, βεβαίως, η ουσιαστική και έμπρακτη κατανόησή τους κρίνεται ως απολύτως επιτακτική.
Η πολιτική διάσταση είναι κάτι που αφορά σαφώς και βαθιά το ευρωπαϊκό θέατρο, όπως φάνηκε από το δείγμα των παραστάσεων που παρουσιάστηκαν στα εντυπωσιακά θεατρικά κτίσματα της Αγίας Πετρούπολης. Αποδέκτης του Βραβείου ήταν ο Valery Fokin, ένας σπουδαίος Ρώσος σκηνοθέτης που μετράει πενήντα χρόνια σταδιοδρομίας και θεωρείται «πνευματικός απόγονος» του πρωτοπόρου των αρχών του 20ού αιώνα, Βζέβολντ Μέγιερχολντ. Από το 2003 είναι ο καλλιτεχνικός Διευθυντής του θεάτρου Alexandrinsky της Αγίας Πετρούπολης (το παλαιότερο θέατρο της χώρας), συνιδρυτής του Κέντρου Μέγιερχολντ και Πολιτισμού της Μόσχας και Πρόεδρος της Ένωσης Ρώσων Σκηνοθετών. Η δουλειά του πάνω στην ιστορική μνήμη είναι σημαντική, κάτι που δείχνει και η προτίμησή του σε κλασικά έργα -Ντοστογιέφσκι, Γκόγκολ, Σαίξπηρ, τα οποία στις παραστάσεις του αποκτούν μια ιδιαίτερη σύνδεση με το παρόν αλλά και το μέλλον.
Στην παράστασή του «Σβέικ. Η επιστροφή» (δραματοποίηση του μυθιστορήματος του Τσέχου σατιρικού συγγραφέα Γ. Χάσεκ «O καλός στρατιώτης Σβέικ»), ο Fokin δημιούργησε ένα μεγαλειώδες θέαμα, εντυπωσιακό στην όψη και ευφάνταστο στη σκηνική σύλληψη, το οποίο παρουσιάστηκε στο μεγαλοπρεπέστατο Alexandrinsky, που δεσπόζει στην κεντρική -και ατελείωτη!- λεωφόρο Nievsky. Η παράσταση παρουσίασε ένα άρτια δεμένο ensemble ηθοποιών σε ένα εύρυθμο, υπονομευτικό και άκρως σαρκαστικό σχόλιο πάνω στη ματαιότητα του πολέμου.
Στο ίδιο θέατρο είχαμε την ευκαιρία να δούμε και τη «Μασκαράτα» του Λερμόντοφ, πάλι σε σκηνοθεσία του Fokin, μια παράσταση-αναδημιουργία αυτής που είχε ανεβάσει εκεί ο Μέγιερχολντ το 1917, τα εντυπωσιακά κοστούμια της οποίας δημιουργήθηκαν σύμφωνα με τα πρωτότυπα σχέδια του Alexander Golovin. Με ένα απίστευτης αρμονίας κράμα παράδοσης και απολύτως σύγχρονων στοιχείων, αποδόθηκε φόρος τιμής στη ιστορία του θεάτρου -και μαζί στη σπουδαία ρωσική σχολή-, από την κομέντια ντελ άρτε και τον μελοδραματισμό, ως το γκροτέσκο και τα πρωτοποριακά κινήματα του 20ού αιώνα. Μακάρι να τις δούμε και εδώ.
Καλό -πολιτικό- θέατρο είδαμε και στο πλαίσιο των «Επιστροφών». Ο «συνεχιστής του Στανισλάβσκι», όπως θεωρείται, Lev Dodin (νικητής της 8ης διοργάνωσης, τις εμβληματικές δουλειές του οποίου «Gaudeamus» και «Αδερφοί και αδερφές» έχουμε δει στο ΚΘΒΕ και στο Φεστιβάλ Αθηνών) παρουσίασε στο περίφημο θέατρό του, το Maly, μια ελεύθερη εκδοχή πάνω στον σαιξπηρικό «Άμλετ», που δεν ενδιαφέρεται για τη συνοχή των γεγονότων και καταλήγει να καταθέσει σχόλιο για τις σύγχρονες «δικτατορίες» που επιβάλλονται μέσα από τα δελτία ειδήσεων.
Ο Andrey Moguchy (γεν. 1961) θεωρείται εκπρόσωπος της ρωσικής αβάντ-γκαρντ και ήταν ένας από τους νικητές της 12ης διοργάνωσης Νέες Θεατρικές Πραγματικότητες. Στην παράσταση «Ο κυβερνήτης», βασισμένη στο ομώνυμο διήγημα του Λεονίντ Αντρέγιεφ, έδωσε με goth αισθητική, κάποιες μαγικές εικόνες αλλά και σκηνική φλυαρία την αληθινή ιστορία του Κυβερνήτη Ρομανόφ, που δολοφονήθηκε το 1905 από μέλος του σοσιαλιστικού κινήματος, ως αντίποινα για την απόφασή του να ανοίξει πυρ εναντίον απεργών προλετάριων.
Με αυτές τις παραστάσεις -παρά τις ενδεχόμενες, επιμέρους διαφωνίες επί του καλλιτεχνικού μέρους- το ρωσικό θέατρο απέδειξε όχι μόνο τη σπουδαία ταυτότητά του, αλλά κυρίως την έντονη επαφή που διατηρεί με το παρελθόν και τη συνεχή επιθυμία που επιδεικνύει για τη δημιουργική σκηνική ανασύστασή του.
Το 15ο Βραβείο Θεατρικές Πραγματικότητες μοιράστηκε σε έξι καλλιτέχνες, σε μια προσπάθεια προφανώς να αποτυπωθεί και να τιμηθεί η πολυσυλλεκτικότητα του σύγχρονου θεατρικού τοπίου. Ο πολύ γνωστός μας Ζυλιέν Γκοσλέν ήταν ένας από αυτούς, όμως ούτε το παρέλαβε -αυτοπροσώπως ή δια αντιπροσώπου-, ούτε έστειλε κάποια δουλειά του, κρατώντας μία αδιευκρίνιστη στάση.
Από τον Milo Rau είδαμε, εν τη απουσία του, το αποκαλυπτικό ντοκιμαντέρ «The Congo Tribunal», που εξετάζει τα γεγονότα που οδήγησαν στον εμφύλιο του βελγικού Κονγκό, για τις ανάγκες του οποίο ο Rau έστησε μια κανονική ακροαματική διαδικασία με τη συμμετοχή μαρτύρων, θυμάτων, θυτών και πολιτικών αναλυτών.
Ο επίσης γνωστός μας Tiago Rodrigues έφερε στην Αγία Πετρούπολη την παράσταση «By heart» που είχαμε δει στη Στέγη, την τρυφερή, προσωπική προσέγγιση πάνω στο θέμα της μνήμης με όχημα ένα σαιξπηρικό σονέτο· ακόμη, έδωσε μια θεωρητική διάλεξη (ακατανόητο γιατί ονομάζονται lecture performances, ενώ πρόκειται για διαλέξεις χωρίς κανένα παραστατικό ενδιαφέρον) σχετικά με την «αιρετική» work in progress «Burning the flag», με επίκεντρο την εθνική σημαία (και ταυτότητα) της Πορτογαλίας, που παρουσιάστηκε στο Εθνικό Θέατρο της Λισαβόνας του οποίου είναι Διευθυντής.
Ο σαρανταπεντάχρονος Πολωνός Jan Klata, άγνωστός μας ακόμη στην Ελλάδα, απέδειξε την πολιτική συνείδησή του μέσα στην αυξανόμενα ανησυχητική πραγματικότητα της Ευρώπης, όμως από καλλιτεχνικής άποψης o «Εχθρός του λαού» ήταν ένα αποστομωτικό δείγμα του αδιεξόδου στο οποίο τείνει να οδηγηθεί το θέατρο υπό την επιρροή της «γερμανικής σχολής». Η παράσταση είχε όλα τα χαρακτηριστικά αποδόμησης και επανασύστασης του έργου σε ένα νέο context, που το καθιστούσαν μη αναγνωρίσιμο - και εξαιρετικά δύσκολο να το παρακολουθήσει κάποιος που δεν το ξέρει.
Δύσκολο ακόμη και για εξασκημένους θεατές να συλλάβουν σε πλήρη έκταση μια παράσταση που έφερε πλήθος αναφορών στην όψη, τα κοστούμια και την ανάγνωση των προσώπων -και που σίγουρα δεν βοηθήθηκε από την παράλληλη μετάφραση που επιλέχτηκε αντί του υπερτιτλισμού-, βρέθηκε τελικά κάποιο ενδιαφέρον στην «παράβαση», όταν διακόπηκε η δράση για να γίνει αναφορά στην κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα της Πολωνίας, τη λογοκρισία και τον έλεγχο των MME, μέχρι το θέμα του Σερεμπρένικοφ και την απουσία του Milo Rau.
Κάποια απορία γέννησε η βράβευση του Sidi Larbi Cherkaoui. Με την παράσταση «Puz/zle», ο Ολλανδομαροκινός χορογράφος, και πρώην χορευτής της ομάδας του Alain Platel, κατέθεσε ένα πανόραμα της ιστορίας του ανθρώπου, από τα βιβλικά χρόνια μέχρι την εποχή των ολογραμμάτων και το αόριστο δυστοπικό μέλλον, ενώ στη μουσική και στην κίνηση ανιχνεύεται η σύγκλιση της ανατολικής και της δυτικής κουλτούρας που φέρει ο καλλιτέχνης από την καταγωγή του· όμως τόσο η δραματουργία όσο και η χορογραφική σύλληψη ήταν μάλλον αδιάφορες, άνευρες και σε σημεία σχεδόν παρωχημένες.
Αντίθετα, η σουηδική ομάδα ακροβατών Cirkus Cirkör ξεσήκωσε το θέατρο Baltic House με την ενέργειά της. Παρουσιάζοντας μερικά μόνο αποσπάσματα από τη δουλειά τους «Limits» έδωσαν ένα μικρό δείγμα της σύνδεσης που επιχειρούν μεταξύ ακροβατικής τέχνης -όπου προσπαθούν να εφαρμόσουν θεατρικά στοιχεία και να δομήσουν έναν βασικό δραματουργικό σκελετό- και κοινωνικού μηνύματος. «Ας φανταστούμε ότι η Ευρώπη είναι ένα σώμα που πρέπει να μάθει ακροβατικά, δηλαδή να ισορροπεί, να εμπιστεύεται, να πετάει ψηλά!» ήταν το αποχαιρετιστήριο μήνυμά τους.
Οι παραπάνω παραστάσεις αποτέλεσαν το βασικό κορμό της διοργάνωσης, από την οποία αξίζει επίσης να απομονώσουμε τη βράβευση με το Thalia Prize (βραβείο που απονέμει η Διεθνής Ένωση Κριτικών Θέατρου) στον Hans-Thies Lehmann, τον Γερμανό θεωρητικό του θεάτρου, του οποίου η κορυφαία μελέτη «Μετα-δραματικό θέατρο» επηρέασε αποφασιστικά τη σύγχρονη πρακτική του θεάτρου.
Επίσης, σε μια παράλληλη δράση, το Piccolo Teatro από το Μιλάνο παρουσίασε την παράσταση «Ελβίρα» σε σκηνοθεσία του Toni Servillo. Το έργο βασίζεται στο ημερολόγιο προβών του σπουδαίου σκηνοθέτη Λουί Ζουβέ, που ετοίμαζε τον «Δον Ζουάν» του Μολιέρου στο Παρίσι του 1940· η παράσταση δεν ανέβηκε τελικά καθώς τους πρόλαβε ο πόλεμος, ενώ η Εβραία ηθοποιός που θα έπαιζε την Ελβίρα διώχτηκε. Παρά τη συμβατική και μάλλον επίπεδη αντιμετώπιση του έργου, η παράσταση απέτισε έναν τρυφερό φόρο τιμής στην τέχνη του θεάτρου, της σκηνοθετικής και υποκριτικής τέχνης, και στη διαρκώς μεταβαλλόμενη σχέση ηθοποιού-σκηνοθέτη.
Αντί κατακλείδας, μια σκέψη: το Βραβείο παρέδωσε στον Fokin ο Θόδωρος Τερζόπουλος, ο Έλληνας σκηνοθέτης που έχει όσο κανένας άλλος ισχυρούς δεσμούς με τη Ρωσία (όπως και με την Κίνα, την Ιαπωνία, την Κύπρο κ.λπ.), που βρισκόταν στην πόλη, καθώς ανακηρύχθηκε «Πρεσβευτής Πολιτισμού» της Ρωσίας· θεωρώ πως η βράβευση με το Ευρωπαϊκό Βραβείο Θεάτρου είναι κάτι που αδιαμφισβήτητα δικαιούται.
© εξωφύλλου: Κatjia Kravtsova
