©Βαλέρια Ισάεβα
Το πολύτιμο Φεστιβάλ Μπαρόκ Μουσικής που παρουσιάζεται κάθε Νοέμβρη σε Θεσσαλονίκη και Αθήνα αποτελεί πλέον τη σημαντικότερη διοργάνωση παλαιάς μουσικής στη χώρα μας, κάτι που επιβεβαίωσε, πέραν της αδιαμφισβήτητης ποιότητάς του, και η τεράστια προσέλευση του κοινού. Υπό την καλλιτεχνική επιμέλεια του βιολοντσελίστα Δήμου Γκουνταρούλη, το Φεστιβάλ ξεκίνησε παραδοσιακά το ταξίδι του στο Μέγαρο Μουσικής της Θεσσαλονίκης (όπου διοργανώνεται επί 8 συναπτά έτη!) και επαναλήφθηκε μία εβδομάδα αργότερα και στην Αθήνα -για 4η συνεχή χρονιά- σε συνεργασία με την Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.
Λένε ότι "επιτυχημένη συνταγή δεν την αλλάζεις" και αυτό το έχει αντιληφθεί άριστα ο Γκουνταρούλης. Κατ’αρχάς γιατί συνεχίζει να αρθρώνει το πρόγραμμα του Φεστιβάλ γύρω από μία βασική θεματική ενότητα, που διερευνάται διεξοδικά. Φέτος δόθηκε εστίαση στο 18ο αιώνα ως μια "εποχή των μεταβάσεων", που βίωσε πολλές και έντονες αλλαγές ύφους/στυλ και αισθητικής της μουσικής, από το όψιμο μπαρόκ των πρώτων δεκαετιών και τη γέφυρα του style galant μέχρι τον πρώιμο κλασικισμό και τη γέννηση του κλασικισμού στο δεύτερο μισό του.
Στη συνέχεια, γιατί προσκαλεί Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες περιωπής, με μεγάλη εξειδίκευση και συναυλιακή εμπειρία στην ιστορικά ενημερωμένη ερμηνεία σε όργανα εποχής. Πέρα από την αφρόκρεμα των εγχώριων μουσικών, φέτος κατάφερε να εξασφαλίσει τη σύμπραξη δύο σπουδαίων διεθνώς ονομάτων του χώρου, όπως η Ισπανίδα βιολίστρια Λίνα Τουρ Μπονέτ και ο Γάλλος γκαμπίστας και βιολοντσελίστας Κριστόφ Κουάν.
Τέλος, γιατί δεν αμελεί την εκπαιδευτική διάσταση της διοργάνωσης, η οποία περιλαμβάνει τόσο τις -όπως πάντοτε- περιεκτικές και διαφωτιστικές εισαγωγικές του ομιλίες- παρουσιάσεις των έργων της κάθε βραδιάς (με -σημειωτέον- θαυμάσιο χειρισμό της ελληνικής γλώσσας) όσο και το σχεδιασμό φωτισμών και προβολών του Αλέξανδρου Σεϊταρίδη, με έμφαση σε πίνακες της εποχής των έργων, ενίοτε "πειραγμένους" με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης.
Ο Νοέμβρης αποτελεί, βέβαια, παραδοσιακά έναν από τους πιο πυκνούς από πλευράς εκδηλώσεων μήνες κάθε καλλιτεχνικής περιόδου, με αποτέλεσμα να καταστεί και φέτος δύσκολη η παρακολούθηση του συνόλου των εκδηλώσεων και στις δύο πόλεις. Οι δύο πρώτες από αυτές (που παρακολουθήσαμε το διήμερο 7-8/11 στην "Αίθουσα Αιμ. Ριάδης" του Μεγάρου της Θεσσαλονίκης) κάλυψαν τα μουσικά ρεύματα του πρώτου μισού του 18ου αιώνα από το όψιμο μπαρόκ στο λεγόμενο "ευγενές ύφος" (style galant).
Στο πρώτο πρόγραμμα (7/11), η μουσική του κορυφαίου εκπροσώπου του όψιμου μπαρόκ Αντόνιο Βιβάλντι ήρθε σε διάλογο με την ιδιαίτερα πρωτότυπη και συναισθηματικά φορτισμένη μουσική του Καρλ Φίλιπ Εμάνουελ Μπαχ.
Στο επίκεντρο βρέθηκε βέβαια η ερμηνεία των περίφημων "Τεσσάρων εποχών" του Βιβάλντι από τη διάσημη Λίνα Τουρ Μπονέτ, η οποία μοιράσθηκε το διπλό ρόλο σολίστ και αρχιμουσικού, επικεφαλής της νεόκοπης -και εξαιρετικής!- Μπαρόκ ορχήστρας του φεστιβάλ που αποτελούνταν από μερικούς από τους καλύτερους μουσικούς μας (Βοβώνη, Πουρή, Σαμοΐλης, Αγρανιώτης, Μπόγκοραντ, Ιάσων Ιωάννου, Καραϊσκάκης-Νάστος, Μπαμπαλούκας, Πάνος Ηλιόπουλος) και διακεκριμένους ξένους ομολόγους τους (Καρντούτσι, Χιλ Σάντσες, Φόρνι).
Έχοντας ως πηγή έμπνευσης τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, αυτός ο κύκλος 4 υπέροχων κοντσέρτων για βιολί (που αποτελούν μέρος μίας ευρύτερης συλλογής 12 κοντσέρτων για βιολί, έγχορδα και μπάσο κοντίνουο με τίτλο "Η αναμέτρηση της αρμονίας με την επινόηση") επιτυγχάνει τη δημιουργία αξέχαστων μουσικών εικόνων μέσα από μια ακραία δεξιοτεχνική γραφή για τα έγχορδα, συνιστώντας ένα από τα πρώτα έργα "προγραμματικής μουσικής".
Η Τουρ Μπονέτ χάρισε μίαν αναλυτική μεν, αλλά ψαγμένη αγωγικά σε ταχύτητες και δυναμικές, ιστορικά ενημερωμένη ερμηνεία, που χρωματίσθηκε με απρόσμενες πλην καλόγουστες διανθίσεις. Λόγω του μικρού (12μελούς) ορχηστρικού κλιμακίου, ο όλος κύκλος λειτούργησε σαν ένα κοντσέρτο για πολλά όργανα με διακριτές "φωνές", που συνέθεταν ένα πολύχρωμο ηχητικό ψηφιδωτό! Η δραματουργία έβγαινε εν προκειμένω από όλα τα όργανα (όχι μόνο από το πρώτο βιολί) και βασίσθηκε σε ένα δουλεμένο σε βάθος διάλογο ιδίως με τα έγχορδα (βιολιά και βιόλες), ενώ η ομάδα του μπάσο κοντίνουο υπήρξε αρκετά διακριτική (παρά την εναλλαγή κιθάρας και θεόρβης από τον Φόρνι ή το ωραίο σόλο του Ηλιόπουλου στο "Φθινόπωρο").
Η εκ νέου παρακολούθηση της ίδιας συναυλίας στην Αθήνα και την εξαιρετικής ακουστικής Αίθουσα της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ (16/11) επέτρεψε να γίνει ακόμα γλαφυρότερα αντιληπτή η δεξιοτεχνική άνεση του παιξίματος της Ισπανίδας σολίστ, η δραματουργική αξιοποίηση σποραδικών μανιερισμών και διακινδυνεύσεων (π.χ. στο ηχητικά πιο στριγγό "Φθινόπωρο"), το μέτρο της αυτοσχεδιαστικής διάθεσης με υποδειγματικό σεβασμό των αγωγικών ενδείξεων. Διατηρώντας τον πρωταγωνιστικό ρόλο το βιολί διέθετε μιαν ιδιαίτερη, πλην συνεκτική αίσθηση χρόνου και ρυθμού, που έγινε ορατή και σε επίπεδο μουσικής διεύθυνσης, εξασφαλίζοντας ισόκυρο διάλογο με την ορχήστρα. Επιταχύνσεις και επιβραδύνσεις μεγάλης πλαστικότητας, διακριτικές στίξεις και καλά υπολογισμένες εκρήξεις (τι καλοκαιρινή μπόρα!) διαδέχονταν η μία την άλλη, αναδεικνύοντας τον ενίοτε ιδιοσυγκρασιακό χαρακτήρα της μουσικής, ουδέποτε όμως σε βάρος του ειρμού της. Πραγματική απόλαυση!
Στο δεύτερο μέρος της βραδιάς η Τουρ Μπονέτ διηύθυνε από το αναλόγιο του α’ βιολιού το μπαρόκ σύνολο σε έργα του σπουδαίου Καρλ Φίλιπ Εμάνουελ Μπαχ. Αρχικά ακούσθηκε η σύντομη "Συμφωνία" Η.661 (Wq 182/5) σε μία κίνηση, ένα έργο σαφώς εγγεγραμμένο στην -πρωτορομαντική- αισθητική του κινήματος "Θύελλα και ορμή". Με παίξιμο γεμάτο παλμό και σβελτάδα, οι μουσικοί δικαίωσαν την ανήσυχη, υψηλής ποιότητας -οιονεί "κλασικιστική" εν προκειμένω- γραφή, φωτίζοντας την ευφάνταστη ενορχήστρωση και τις έντονες εναλλαγές διαθέσεων.
Σε αντίστοιχη αισθητική εντάσσεται και το 1ο "Κοντσέρτο για βιολοντσέλο" Η.433 (Wq 170) του ιδίου συνθέτη, με το οποίο έκλεισε το πρόγραμμα. Σε ένα έργο υψηλών απαιτήσεων για τον σολίστ τόσο από πλευράς δεξιοτεχνίας όσο και από πλευράς αντιπαράθεσης με την ορχήστρα, ο Δήμος Γκουνταρούλης έδωσε μία από κάθε άποψη απαστράπτουσα εκτέλεση. Το ανεπίληπτης ηχητικής ορθοτονίας, κινητικό και τεχνικά ασφαλές παίξιμο του δικαίωσε τα ακραία γρήγορα μέρη με την ανήσυχη ενορχήστρωση, άλλοτε συνομιλώντας με άλλοτε αντιπαλεύοντας την ορχήστρα˙ αμφότεροι έδωσαν μάθημα λεπταίσθητων διακυμάνσεων της δυναμικής. Ιδιαίτερα ευχαρίστησαν η σιγουριά με την οποία αποδόθηκε η καντέντσα στο πρώτο μέρος ή ο τρόπος με τον οποίο πάρθηκε η σκυτάλη του μελωδικού θέματος από την ορχήστρα και αναπτύχθηκε στο τελευταίο μέρος πριν τις απότομες αλλαγές συναισθημάτων. Το αποκορύφωμα, όμως, υπήρξε η εκφραστικότητα με την οποία αποδόθηκε το ενδιάμεσο αργό μέρος (όχι, πάντως, αυτό του πρωτότυπου κοντσέρτου, αλλά αυτό του 3ου κοντσέρτου Η.439/Wq 172!) με το λυρικό, στοχαστικό μονόλογο του βιολοντσέλου υπό την υποβλητική συνοδεία της υποομάδας του σταθερού βασίμου. [618]
Η αφιερωμένη στο style galant βραδιά (την οποία παρακολουθήσαμε στις 8/11 στη Θεσ/κη) τεκμηρίωσε συγγένειες με και αποστάσεις από το πληθωρικό και πολύπλοκο σύμπαν του όψιμου μπαρόκ. Λειτουργώντας ως γέφυρα μεταξύ αυτού και του κλασικισμού, το "ευγενές ύφος" διακρίνεται για την απλότητα της αρμονίας, τη μελωδικότητα της γραφής και το συνδυασμό κομψότητας και ελαφράδας.
Τέσσερις εκλεκτοί μουσικοί, η βιολίστρια Φανή Βοβώνη, ο φλαουτίστας Δημήτρης Κούντουρας, ο γκαμπίστας Ανδρέας Λινός και η τσεμπαλίστα Ελίζα Μπαρμπέσσι, παρουσίασαν ένα αντιπροσωπευτικό πρόγραμμα στο οποίο την κεντρική θέση είχαν δύο έργα του -κατ’εξοχήν συνθέτη του εν λόγω ρεύματος- Γερμανού Τέλεμαν! Τόσο στο "Κουαρτέτο για φλάουτο με ράμφος, βιολί, βιόλα και τσέμπαλο" (αρ. καταλόγου TWV 43:g4) όσο και σε αυτό "για φλάουτο, βιολί, βιόλα ντα γκάμπα και τσέμπαλο" (αρ. καταλόγου TWV 43:e4), ένα από τα περίφημα "Παρισινά Κουαρτέτα", έγιναν αισθητά δύο βασικά χαρακτηριστικά του style galant, οι αρκετά έντονοι απόηχοι από το όψιμο μπαρόκ στην κατά τόπους λίαν ευφάνταστη γραφή και η αρτιότητα της συνομιλίας μεταξύ των οργάνων με ωραίες εναλλαγές/περάσματα της μελωδίας π.χ. από το βιολί στο φλάουτο ή ενίοτε και στη βιόλα ντα γκάμπα (όταν αυτή δεν αρκούνταν στο να αποτελέσει μέρος μιας "ομάδας" σταθερού βασίμου από κοινού με το τσέμπαλο).
Ένα άλλο χαρακτηριστικό του όψιμου μπαρόκ, τα ποικίλματα και οι αυτοσχεδιασμοί, ανιχνεύθηκαν, σε χωριστές ή παράλληλες αναφορές, και σε μία από τις "Σονάτες για βιολί και μπάσο κοντίνουο" (την με αρ. καταλόγου Lee B 3.9, όχι ιδιαίτερα εμπνευσμένης γραφής) του Βοημού Φράντισεκ Μπέντα, που απέδωσε εμβόλιμα η Βοβώνη με τη μεγάλη εκφραστικότητα και (δεξιο)τεχνική ασφάλεια που διέπουν το παίξιμό της.
Ακολούθησε το πανέμορφο μελωδικό 3ο "Κουαρτέτο για φλάουτο, βιολί, βιόλα ντα γκάμπα και τσέμπαλο" του έργου 12 του σχετικά άγνωστου Γάλλου Γκυγεμαίν, στο οποίο και πάλι η συμπόρευση βιολιού και φλάουτου εξασφάλισε την "ευγενή και διασκεδαστική συζήτηση" στην οποία αναφερόταν ευθέως ο πλήρης τίτλος του!
Τη βραδιά ολοκλήρωσε το 3ο "Κουαρτέτο για φλάουτο, βιολί, βιόλα και τσέμπαλο" του έργου 5 του Χάυντν. Το αμφιβόλου πατρότητας έργο (πρόκειται μάλλον περί αναδιοργάνωσης παλαιότερων κομματιών του) με την προκλασικιστική γραφή αποδόθηκε -έστω και με το μη προβλεπόμενο μπάσο κοντίνουο- με μουσικότητα, ανεπίληπτο συντονισμό και αίσθηση του διαλόγου, αλλά και λεπταίσθητη ανάδειξη των κατά τόπους ποικιλμάτων και αυτοσχεδιασμών, που πρόδιδαν εκ νέου την εξοικείωση του συνθέτη με τον κόσμο του δύσαντος πια όψιμου μπαρόκ.
Το πρόγραμμα αυτό ήρθε να θυμίσει ότι κατά το μεγαλύτερο μέρος του 18ου αιώνα η μουσική δωματίου, που παιζόταν σε βασιλικές -και όχι μόνο- αυλές ενώπιον λίγων θεατών, υπήρξε η απόλυτη πρωταγωνίστρια -παράλληλα με την όπερα- στο χώρο της μουσικής (οι ανοιχτές συναυλίες σε λέσχες και αίθουσες άρχισαν να διοργανώνονται περί τα τέλη του 18ου αιώνα). Μια τέτοια ιδιαίτερη μουσική βραδιά με μουσική κοντσερτάντε για βιόλα ντα γκάμπα και φορτεπιάνο, που θα μπορούσε να είχε λάβει χώρα στο σαλόνι της πριγκίπισσας Άννας Αμαλίας της Πρωσίας, προσφέρθηκε στις 15/11 στη Θεσσαλονίκη και στις 21/11 στην Αθήνα από τον διάσημο Γάλλο γκαμπίστα (και βιολοντσελίστα) Κριστόφ Κουάν και τον Ιταλό τσεμπαλίστα Πάολο Τζάντζου. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Κουάν προετοίμασε το εξαιρετικό αυτό πρόγραμμα ειδικά για το Φεστιβάλ!
Η -κατόπιν ευγενικής αδείας- παρακολούθηση της γενικής πρόβας της αθηναϊκής συναυλίας στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ (21/11) υπήρξε διαφωτιστική ως προς τον πλούτο της βερολινέζικης σχολής της βιόλας ντα γκάμπα. Η ακρόαση δύο Σονατών για βιόλα ντα γκάμπα και φορτεπιάνο, αυτών ενός ανώνυμου συνθέτη και του Γιόχαν Κρίστιαν Μπαχ, αλλά και 3 χειρόγραφων κομματιών για βιόλα ντα γκάμπα σόλο του τελευταίου σημαντικού δεξιοτέχνη γκαμπίστα του 18ου αιώνα Άμπελ (φίλου και συνεργάτη του Γ.Κρ. Μπαχ) ήχησαν ως διερευνήσεις των (δεξιο)τεχνικών και εκφραστικών ορίων του οργάνου, με ιδιαίτερες "φωνητικές" ποιότητες στην περίπτωση του Γ.Κρ. Μπαχ.
Ακόμη πιο ερεθιστικές υπήρξαν οι Σονάτες των Σάφρατ, Γκράουν και Καρλ Φίλιπ Εμάνουελ Μπαχ, που συνεργάσθηκαν στενά για δεκαετίες ως μουσικοί της αυλής του ιδιαίτερα φιλόμουσου βασιλιά της Πρωσίας Φρειδερίκου του Μεγάλου. Η αυστηρότητα της γραφής του Γκράουν ήχησε στους αντίποδες αυτής μελωδικά πιο ευφάνταστης του Σάφρατ αλλά και αυτής άκρως εκφραστικής, ιδιότυπου λυρισμού και μεγάλης δομικής αρτιότητας του Κ.Φ.Εμ. Μπαχ, που -όπως και ο Σάφρατ- υπηρέτησαν επί χρόνια στην αυλή της αδερφής του βασιλιά, πριγκίπισσας Άννας Αμαλίας.
Έστω και στο πλαίσιο μιας γενικής πρόβας εντυπωσίαζαν διαρκώς ο ζεστός ήχος (μιας πανέμορφης αγγλικής βιόλας ντα γκάμπα εποχής) και το υπέρκομψο, πλαστικότατης φραστικής και αβίαστης στοχαστικότητας παίξιμο του Κουάν. Ισάξιος συνοδοιπόρος ο Τζάντζου, δεν αρκέσθηκε στο να παρέχει το αναγκαίο ρυθμικό υπόβαθρο, αλλά άντλησε από ένα έξοχο φορτεπιάνο εποχής "Βάλτερ" (ΜακΝάλτυ) έναν εξίσου φίνο ήχο, οιονεί "ροκοκό" λεπτότητας. Ποιότητες που αξιοποιήθηκαν αντίστοιχα και σε δύο εμβόλιμα σύντομα έργα για φορτεπιάνο, μία "Πολωνέζα" του Βίλχελμ Φρήντεμαν Μπαχ και τον "Αλή Ρούπαλιχ", ένα από τα αρκετά δείγματα μουσικών προσωπογραφιών που έγραφε κατά παραγγελία ο Κ.Φ.Εμ. Μπαχ!
Η επόμενη διοργάνωση του Φεστιβάλ Μπαρόκ Μουσικής αναμένεται με μεγάλο ενδιαφέρον και …περιέργεια, καθώς θα αφιερωθεί στον Μπετόβεν, εκτεινόμενη στο σκληρό πυρήνα -αλλά και επέκεινα- του κλασικισμού.
Κεντρική Φωτογραφία: Στιγμιότυπο από την ερμηνεία των "Τεσσάρων Εποχών" του Βιβάλντι από την Ισπανίδα βιολίστρια Λίνα Τουρ Μπονέτ και την Ορχήστρα του Φεστιβάλ Μπαρόκ Μουσικής κατά τη διάρκεια συναυλίας στην Αίθουσα της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ (16/11) © Βαλέρια Ισάεβα
