Γιάννης Σμαραγδής: «Με την ταινία οι Έλληνες θα μάθουν πόσο ξεχωριστός ήταν ο Καζαντζάκης»

Ο Χρήστος Μήτσης και ο Γιάννης Καντέα-Παπαδόπουλος συναντούν τον σινε- βιογράφο του κορυφαίου λογοτέχνη, ο οποίος προσθέτει ακόμη ένα πορτρέτο στην κινηματογραφική πινακοθήκη του (Καβάφης, Ελ Γκρέκο, Βαρβάκης) και μιλούν για τη δημιουργία της ταινίας αλλά και για τα μελλοντικά του σχέδια.

Τι συνδέει τον Νίκο Καζαντζάκη με τους υπόλοιπους ήρωες των ταινιών σας;
Είμαι γεννημένος στο Ηράκλειο. Το σπίτι μου με το σπίτι του Ελ Γκρέκο και του Καζαντζάκη σχηματίζουν ένα σχεδόν ισόπλευρο τρίγωνο. Το ίδιο και το μαγαζί του πατέρα μου, που βρισκόταν στα 100 μέτρα από εκείνο του πατέρα του Καζαντζάκη. Ήμουν 11 χρόνων όταν πέρασε η πομπή της κηδείας του από τον κεντρικό δρόμο, ακριβώς μπροστά από το μαγαζί. Μέχρι τα 16 μου είχα διαβάσει όλα τα βιβλία του και στο τέλος με έπιασαν τα κλάματα, διότι δεν υπήρχαν άλλα να διαβάσω. Έκτοτε όλη μου η ζωή έχει σχέση με τον Καζαντζάκη. Δεν υπάρχει κείμενο που να έχω γράψει το οποίο δεν περιέχει ένα τσιτάτο, μια σκέψη του. Νιώθω ότι έχω ανατραφεί κάτω από τη σκιά του. Μετά το «Ο Θεός Αγαπάει το Χαβιάρι» είχα ξεκινήσει να δουλεύω πάνω στην «Αναφορά στον Γκρέκο», χωρίς να ξέρω αν θα βγει κάτι από αυτό. Σκέφτηκα πως αν καταλάβω ότι ο Καζαντζάκης με θέλει, θα ζητήσω τα δικαιώματα για να κάνω την ταινία.

Γνωρίζετε λοιπόν καλά τη ζωή και το έργο του. Πού τελειώνει η μυθοπλασία και πού αρχίζουν τα πραγματικά γεγονότα στην ταινία;
Στην πραγματικότητα όλα είναι μυθοπλασία. Υπάρχει βέβαια η «Αναφορά στον Γκρέκο», αλλά τα γεγονότα που καταγράφονται εκεί τα χρησιμοποιώ ελεύθερα. Με ενδιέ­φερε να φανεί το ταξίδι της ψυχής του, τα χρώματα και τα αρώματά της. Όλα όσα θα με βοηθούσαν να το κάνω αυτό χρησιμοποιήθηκαν στην ταινία.

Ποιο είναι το δικό σας αγαπημένο από τα βιβλία του;
Μου είναι πραγματικά δύσκολο να επιλέξω, αλλά θα έλεγα ο «Καπετάν Μιχάλης». Στο παρελθόν θέλησα να το μεταφέρω στον κινηματογράφο, αλλά δυστυχώς η διαδικασία δεν προχώρησε.

Πιστεύετε ότι ήταν εξίσου σπουδαίος άνθρωπος όσο και λογοτέχνης; Διότι οι βιογραφίες εγκυμονούν πολύ συχνά τον κίνδυνο να μετατραπούν σε «αγιογραφία»...
Η Ελένη Καζαντζάκη έχει πει πως δεν υπάρχει ούτε ένα χιλιοστό των πράξεών του για το οποίο θα ντρεπόταν. Ήταν ένας άνθρωπος που απαντούσε στα πράγματα με γλυκύτητα, ακόμη κι αν αυτά ήταν αρνητικά για εκείνον. Είχε συνειδητοποιήσει πως το καλό και το κακό ήταν δοσμένα από τον θεό και ο άνθρωπος πρέπει να έχει την ελευθερία να επιλέξει σε ποια πλευρά θα περάσει. Ο Καζαντζάκης ήταν πάρα πολύ ξεχωριστό άτομο και οι Έλληνες δεν το γνωρίζουν αυτό. Με αυτήν την ταινία όμως θα το μάθουν... Όσον αφορά την αντιμετώπιση, υπάρχουν αρκετοί που μου προσάπτουν ότι συνεχώς αγιογραφώ τα πρόσωπα των ταινιών μου, αλλά δεν το αρνήθηκα ποτέ. Έχετε δει αγιογράφο στις εικόνες του να βάζει σκιές στους αγίους; Ποτέ, διότι θέλει να φωτίσει τα πρόσωπά τους. Έτσι λειτουργώ κι εγώ, επειδή νιώθω πως η τέχνη πρέπει να έχει αγαθή ψυχή και να μη λοξοδρομεί.

Στην ταινία σας υπάρχει αυτή η διάθεση, βλέπουμε τον ήρωα να κινείται μεθοδικά προς το φως.
Ακριβώς, εν προκειμένω μάλιστα ταυτίζεται με το φως το οποίο σημαδεύει εξαρχής την ψυχή του. Έτσι ξεκινά κι έτσι τελειώνει η ταινία.

Πίστευε όμως ο ίδιος πως η ψυχή είναι φως; Επειδή υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις για τις φιλοσοφικές του κατευθύνσεις...
Το πίστευε απόλυτα. Και όσοι αμφιβάλλουν γι’ αυτό δεν έχουν καταλάβει τίποτε από το έργο του. το προσεγγίζουν με προκαταλήψεις και εικόνες που δεν αναλογούν στον Καζαντζάκη. Αντιλαμβανόταν τη ζωή ως μια ανηφόρα την οποία εμείς πρέπει να ανεβούμε με αξιοπρέπεια και ανδρεία για να φτάσουμε στο φως που τα γέννησε όλα. Αυτόν το δρόμο ακολούθησε και ο ίδιος σε όλη του τη ζωή με τρομακτική συνέπεια.

Ακόμη και όταν ενεπλάκη με την πολιτική;
Συμμετείχε στην κυβέρνηση του Σοφούλη, αμέσως μετά την Κατοχή, ως υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου για να καταγράψει τις καταστροφές του πολέμου στην Κρήτη. Χάρη στη δουλειά του διεκδικούμε σήμερα τις αποζημιώσεις. Αλλά ήταν τεταμένα τα πράγματα τότε και οι αντίπαλοί του τον έλιωσαν. Του επιτέθηκαν με κάθε τρόπο…

Πολλοί σκηνοθέτες, όπως ο Μιχάλης Κακογιάννης («Αλέξης Ζορμπάς»), ο Μάρτιν Σκορσέζε («Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται») και ο Ζιλ Ντασέν («Εκείνος που Πρέπει να Πεθάνει»), έχουν μεταφέρει κινηματογραφικά το έργο του Καζαντζάκη. Πιστεύετε ότι έχουν αποδώσει το πνεύμα του; Δυστυχώς όχι. Ο Κακογιάννης όμως έκανε μια αριστουργηματική μεταφορά του «Αλέξη Ζορμπά». Περιέγραψε έξοχα τον μυθιστορηματικό ήρωα, αλλά δεν είναι αυτό ο Καζαντζάκης, ήταν μακριά από την ουσία του. Ο Σκορσέζε, από την άλλη, αντιμετώπισε το έργο του ως καθολικός. Έβαλε στην ταινία το ενοχικό στοιχείο που στην πραγματικότητα δεν υπάρχει. Ο Ντασέν ήταν απλώς διεκπεραιωτικός. Στην ταινία μου, μάλιστα, υπάρχει μια σκηνή όπου ο Ντασέν συναντιέ­ται με τον Καζαντζάκη και μιλούν για το ενδεχόμενο της μεταφοράς ενός βιβλίου του παρουσία της Μελίνας Μερκούρη.

Σε μια εποχή που τα σενάρια, προκειμένου να πληρούν τους «κανόνες», απαιτούν την παρουσία δεκάδων ειδικών, εσείς μοιά­ζει να κινείστε πιο αυθόρμητα, πιο ενστικτώδικα. Πώς επιλέξατε τα γεγονότα που θα αποτύπωναν ολοκληρωμένα τον άνθρωπο Καζαντζάκη;
Το έργο και η ζωή του εκλύουν μια ενέργεια που προϋπάρχει. Αν εσύ πορευτείς σωστά και τη βρεις, τότε αυτή θα μπει στην ταινία και θα της δώσει το δικό της ρυθμό, αλλά θα είναι αισθητή και αφού τελειώσει. Αυτήν αναζήτησα και μου έδωσε την έμπνευση να τελειώσω το σενάριο σε είκοσι ημέρες – ήταν μάλιστα το πρώτο που ολοκλήρωσα μόνος μου.

Μιλώντας για το φως και το σκοτάδι, τι πιστεύετε ότι χρειάζεται η Ελλάδα για να βγει από την κατάσταση στην οποία βρίσκεται; Της λείπουν οι άνθρωποι, οι πολιτικές λύσεις;
Αυτό που έχουμε χάσει είναι η επικοινωνία με τον ανώτερό μας εαυτό. Για να αποκατασταθεί, θα πρέπει να μη λειτουργούμε ανταγωνιστικά κι εγωιστικά, μια συμπεριφορά που έχει παγιωθεί σε μια προσπάθεια να σώσει ο καθένας τον εαυτό του. Έτσι δημιουργείται ένα σύνολο εγωκεντρικό, που είναι καταδικασμένο να αποτύχει. Οι Έλληνες μόνο ενωμένοι μπορούν να αλλάξουν τα πράματα και αυτό θέλω να φανεί μέσα από την ταινία. Η τέχνη δεν μπορεί να αλλάξει την κοινωνία, αλλά μπορεί να κινητοποιήσει το μυαλό των θεατών.

Έχετε επαφή με το σύγχρονο ­σινεμά; Βλέπετε ταινίες;
Όχι, είμαι κοσμοκαλόγερος, ­προσηλώνομαι απόλυτα στο έργο μου. Μόλις τελειώνω τη μία ταινία ξεκινάω την επόμενη και δεν ­σκέφτομαι τίποτε άλλο.

Κάποια στιγμή όμως είχατε ασχοληθεί και με το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.
Εκεί την πάτησα. Πιστεύω ότι ήμουν ο χειρότερος πρόεδρος που πέρασε πότε από το φεστιβάλ. Δεν έβαλα καμία προσωπική υπογραφή σε αυτό και, βοηθούσης της διαπλοκής που συνάντησα, προσπάθησα να φύγω όσο το δυνατόν γρηγορότερα. Ήταν μια περίοδος που με καθυστέρησε σε αυτά που ήθελα να κάνω και η αποχώρησή μου έκανε καλό και σε εμένα, και στο φεστιβάλ.

Ποιες θα είναι οι επόμενες ­ταινίες σας;
Η πρώτη αφορά τον Καποδίστρια και μάλιστα βρίσκομαι ήδη σε προχωρημένο στάδιο της προετοιμασίας της. Με γοητεύει ως οραματιστής. Είχε ένα συγκεκριμένο σχέδιο για την Ελλάδα, το οποίο, αν είχε προλάβει να υλοποιήσει, δεν θα βρισκόμασταν τώρα σε αυτήν την κρίση. Επίσης οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν ότι έζησε μια απίστευτη και τραγική ερωτική ιστορία με μια γυναίκα που συνέχιζε να βλέπει κρυφά όσο βρισκόταν στην Ελλάδα. Αν καταφέρω να την ολοκληρώσω μέχρι το 2021, την επέτειο των 200 χρόνων από την Επανάσταση, μετά θέλω να γυρίσω μια ταινία για το μινωικό πολιτισμό. Να κλείσω την καριέρα μου με την ιστορία ενός κόσμου όπου ήταν νόμος η ευμορφία, δηλαδή η αρμονία κάθε ανθρώπου, κάθε πολίτη, με την ενέργεια του σύμπαντος. Είναι ένα στοιχείο που με ιντριγκάρει πολύ.