Τίμωνα Κουλμάση, τι συμβαίνει όταν "Το Βράδυ Υποχωρεί";

Ένας από τους πλέον έμπειρους Έλληνες ντοκιμαντερίστες, ο Τίμων Κουλμάσης ("Νίκος Παπατάκης: Πορτραίτο ενός Ελεύθερου Σκοπευτή"), επιστρέφει στην επικαιρότητα με το ντοκιμαντέρ "Το Βράδυ Υποχωρεί", το οποίο παίζεται στους κινηματογράφους από τις 24/4 και θα συνεχίσει τις προβολές του μετά την Πρωτομαγιά.

Η ταινία περιστρέφεται γύρω από τη σχέση του Μέμου και της Ζιζής Μακρή, δηλαδή του ζευγαριού που μέσα από το έργο του αποτύπωσε μερικούς από τους πιο σημαντικούς σταθμούς της ταραχώδους πολιτικής και κοινωνικής ζωής της Ελλάδας του 20ου αιώνα. Με αφορμή την κυκλοφορία του ντοκιμαντέρ, ο Κουλμάσης μοιράζεται με το "α" περισσότερα γύρω από το φιλμ, αλλά και τι τον ενέπνευσε στο ζεύγος Μακρή.

Ο Τίμων Κουλμάσης μιλά για το "Βράδυ Υποχωρεί":

"-Πώς να βρω μια κινηματογραφική γλώσσα όπου μπορούν να αντηχήσουν οι αισθήσεις, τα συναισθήματα και οι αντιφάσεις της ζωής των ανδρών και των γυναικών - στο παρόν της αφήγησης - καθώς και τη σιωπή όσων παραμένουν κρυφά ή δεν μπορούν να αναπαρασταθούν;

-Μια τραγική γενιά. Έφεραν μέσα τους τη μνήμη του φασισμού που πολέμησαν και την τρομερή αποτυχία της ουτοπίας μιας κομμουνιστικής κοινωνίας που είχαν προσπαθήσει να οικοδομήσουν.

- Μέμος και Ζιζή: η εξορία και η επανάσταση.

-Ο Μέμος : 'Η τέχνη με τα κοινωνικά συστήματα δεν έχει καμία σχέση. Είναι αυτογραμμή. Είναι η έκφραση των υποκειμενικών σχέσεων του καλλιτέχνη με όλο αυτό το κοινωνικό φαινόμενο'.

-Η Ζιζή : 'Η τέχνη για μένα είναι το πρόβλημα της ελευθερίας και ταυτόχρονα, η λύση του'. Ο λόγος αυτός, με την εκπληκτική του συντομία, γίνεται καταληπτός μόνο σε συσχετισμό με μια ανελεύθερη κοινωνία, όπου η τέχνη είναι υποταγμένη σε μια πολιτική ιδεολογία και στα αισθητικά δόγματα που αυτή επιβάλλει. Τι σημαίνει για εμάς σήμερα;

-Αυτή η άλυτη αντίφαση ήταν που τελικά έπεισε και την υπεύθυνη για τα πειραματικά προγράμματα στην Arte και επίσης επιμελήτρια εκθέσεων, όταν συζητήσαμε το πρότζεκτ σε ένα καφέ στο Παρίσι: 'Η αντίφαση μεταξύ αντίστασης και συνεργασίας! Είναι ολόκληρη η ιστορία του 20ου αιώνα. Θα άξιζε να είναι το κέντρο μιας ταινίας'. Βοήθησε στην ολοκλήρωση της παραγωγής της ταινίας και την υποστήριξε με ενθουσιασμό μέχρι το τέλος.

-Η ταινία είχε ξεκινήσει στην Ελλάδα από την παραγωγό Κατερίνα Μπεληγιάννη με την υποστήριξη της ΕΡΤ ΑΕ.

-Άκαρπη η έρευνα στα αρχεία του Γαλλικού, του Ελληνικού και του Ουγγρικού Κομμουνιστικού Κόμματος. 

-Ευτυχώς, η δύναμη της τέχνης στο πέρασμα της ιστορίας, η εγγενής ανθεκτικότητά της που αποκαλύπτεται ξανά και ξανά, μερικές φορές με οδυνηρό τρόπο, βοήθησε να καλυφθούν τα κενά. Ρεπεράζ στη Βουδαπέστη. Ένα βράδυ σε ένα δείπνο με φίλους, ένας πολύ ηλικιωμένος άνδρας, ακούγοντας το όνομα Μέμος Μακρής στη συζήτηση, με κάλεσε να τον συνοδεύσω πολύ νωρίς την επόμενη μέρα στο μνημείο του Μαουτχάουζεν που είχε δημιουργήσει ο Μέμος στη μνήμη των Ούγγρων Εβραίων που χάθηκαν εκεί, ένα αντίγραφο του οποίου, σε φυσικό μέγεθος, στέκεται στις όχθες του Δούναβη. Αγγίζοντας με το ένα χέρι τις πέτρες του γλυπτού, στάθηκε ακίνητος για πολλά, πολλά λεπτά. Είναι φανερό ότι έχει χαθεί σε έναν άλλο κόσμο και, συγκλονισμένος από ανείπωτες αναμνήσεις, αργεί να 'επιστρέψει'. Μου είπε ότι είναι επιζών του στρατοπέδου (είναι 101 ετών) και μου εξηγεί με απλά λόγια γιατί αυτό το γλυπτό εξακολουθεί να τον συγκινεί, πώς συμπυκνώνει κάποιες από τις εμπειρίες του, την πείνα (οι βυθισμένες, διαλυμένες κοιλιές), τη βία που υπέστη και, επίσης, το αίσθημα της εξέγερσης (οι γροθιές στον αέρα) που τον κατέχει ακόμη.

-Λατρεύω αυτήν την πόλη και την ενίοτε παλιομοδίτικη γοητεία της. Τα στρώματα του παρελθόντος είναι ορατά. 'The buildings are so wonderfully run down'. Η παρατήρησή μου εκπλήσσει τον Maté, τον νεαρό διευθυντή φωτογραφίας. Δεν έχει δει ποτέ την πόλη του έτσι και τώρα αρχίζει να αντιλαμβάνεται την οπτική γωνία του Άλλου (τη δική μου). Μια ανάμνηση ανάμεσα σε τόσες άλλες.  Βρισκόμαστε σε αυτό το περίεργο υπαίθριο μουσείο έξω από τη Βουδαπέστη, που έχει ως στόχο τη διαπαιδαγώγηση των μελλοντικών γενεών, και όπου εκτίθενται έργα από την εποχή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού: ένα είδος 'Rocky Horror Sculpture Show'. Εκτίθενται αρκετά έργα του Μέμου, μεταξύ των οποίων και προτομές του Λένιν. Λίγο πιο πέρα, τοποθετημένες σε μια πλατφόρμα ύψους περίπου δέκα μέτρων, βρίσκονται οι μπότες του Στάλιν (το μνημειώδες άγαλμα στο οποίο ανήκαν καταστράφηκε κατά τη διάρκεια της λαϊκής εξέγερσης του 1956). Κάτω από εμάς, στα γυμνά τσιμεντένια υπόγεια όπου χανόμαστε, στη στροφή ενός διαδρόμου, τα πρόσωπα του Λένιν και του Στάλιν ξαφνικά παρατάσσονται, λευκά στο ημίφως, κοιτάζοντάς μας με τα διαπεραστικά τους βλέμματα. Μια στιγμή του εξωπραγματικού, της απροσδιοριστίας του χρόνου.

-Τα γλυπτά του Μέμου: λιτότητα του σχεδίου και της εκτέλεσης, μια εξαιρετική εκφραστικότητα της γραμμής, η κάθετη κίνηση μέσα στην ακινησία, η οικειότητα ακόμα και στο μνημειώδες και η αναζήτηση μιας σημαντικής σχέσης με το χώρο. Ο φίλος του, ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος, έλεγε για Το κεφάλι προς τιμήν των θυμάτων (της εξέγερσης του Πολυτεχνείου): 'Υπάρχει η τάση αυτή, η τρομερή ένταση της μη πτώσης, ποτέ, ούτε για μια στιγμή, ότι κάποτε ο άνθρωπος θα φτάσει εκεί που πάντοτε επιθυμούσε, απ' την πρώτη αρχή της ύπαρξης της ανθρωπότητας'.

-Τα ψηφιδωτά, σχέδια και χαρακτικά της Ζιζής: Η έκρηξη μιας εσωτερικής κίνησης και η αφθονία των χρωμάτων με τις σχέσεις μεταξύ τους να είναι μερικές φορές απροσδόκητες, περικλείεται από τις άκρες του πλαισίου και μια σχετική μετωπικότητα του σχεδίου.

-Δεν υπάρχουν συνεντεύξεις με ειδικούς (ιστορικούς τέχνης ή άλλους), αλλά συναντήσεις με κάποιους πραγματικά εμπλεκόμενους στην ιστορία τους. Με συγκινούν αυτοί οι άνθρωποι στην ταινία (Μάνος Ζαχαρίας, Ηλίας Νικολακόπουλος, Σάββας Μιχαήλ), η γενναιοδωρία και η διαύγεια των αναμνήσεων, του λόγου τους.

-'Το ανοιχτό τραύμα της ιστορίας' (Σάββας Μιχαήλ).

-Μοντάζ στο Παρίσι. Τα διάσπαρτα στοιχεία (εικόνες, αρχειακό υλικό, ήχοι, μουσική) συγκρούονται. Ενώνονται. Τελικά δημιουργούν νόημα.

-Το βράδυ υποχωρεί:  Ένα ρέκβιεμ για τις χαμένες μας ουτοπίες".