Με αφορμή τη συμπλήρωση πενήντα ετών από την αποκατάσταση της Δημοκρατίας στη χώρα μας, η Ταινιοθήκη διοργανώνει ένα πλούσιο αφιέρωμα γεμάτο αριστουργήματα που γυρίστηκαν τη δεκαετία του '70 σε Ελλάδα, Ισπανία και Πορτογαλία.
Με πλήρη τίτλο "Η πτώση των δικτατοριών και η άνθιση του νέου κινηματογράφου / Ελλάδα – Ισπανία - Πορτογαλία" (13-19/3), το αφιέρωμα αποτελείται από 24 εμβληματικές ταινίες οι οποίες δημιουργήθηκαν λίγο πριν ή μετά από την πτώση των αντίστοιχων δικτατορικών καθεστώτων, "σηματοδοτώντας μία νέα εποχή στον κινηματογράφο και την κοινωνία" όπως αναφέρει χαρακτηριστικά το σχετικό δελτίο τύπου. Ακολουθεί μια σύντομη αναφορά στο ιστορικό πλαίσιο του αφιερώματος: "Στην Ελλάδα, η πτώση της Χούντας το 1974 συνέπεσε με την Επανάσταση των Γαριφάλων στην Πορτογαλία που ανέτρεψε το καθεστώς του Estado Novo. Μόλις έναν χρόνο αργότερα, το 1975, πεθαίνει ο Φράνκο, τερματίζοντας μια πολύχρονη, αμείλικτη δικτατορία στην Ισπανία. Το κινηματογραφικό αφιέρωμα εξετάζει το αποτύπωμα αυτών των σημαντικών πολιτικών αλλαγών τόσο σε ταινίες μυθοπλασίας όσο και τεκμηρίωσης (ντοκιμαντέρ) στην Ελλάδα και στις δύο χώρες της Ιβηρικής Χερσονήσου και περιλαμβάνει περίπου ισάριθμες ταινίες από τις τρεις χώρες με άξονα τη θεματική αυτή".
Η έναρξη γίνεται με προβολή του σπουδαίου "Θίασου" του Θόδωρου Αγγελόπουλου (13/3, 19.00) την οποία προλογίζει η Πρόεδρος της Ταινιοθήκης Μαρία Κομνηνού.
Οι ελληνικές ταινίες του αφιερώματος:
Επιμέλεια: Μαρία Κομνηνού
Πρόσωπο με πρόσωπο (1966), Ροβήρος Μανθούλης
Ευδοκία (1971), Αλέξης Δαμιανός
Μετά σαράντα μέρες (1972), Φρίντα Λιάππα (μικρού μήκους)
Μέγαρα (1974), Σάκης Μανιάτης, Γιώργος Τσεμπερόπουλος (ντοκιμαντέρ)
Οι τεμπέληδες της εύφορης κοιλάδας (1974), Νίκος Παναγιωτόπουλος
Ο θίασος (1975), Θόδωρος Αγγελόπουλος
Χάππυ Νταίη (1976), Παντελής Βούλγαρης
Μια ζωή σε θυμάμαι να φεύγεις (1977), Φρίντα Λιάππα (μεσαίου μήκους)
Ένα τραγούδι δε φτάνει (2003), Ελισάβετ Χρονοπούλου
Εμείς, όχι εγώ (2023), Σταύρος Στάγκος (ντοκιμαντέρ)
Οι ισπανικές ταινίες του αφιερώματος:
Επιμέλεια: Κάρλος Ρεβιριέγκο
Τραγούδια για μετά τον πόλεμο / Canciones para después de una guerra (1973), Basilio Martín Patino (ντοκιμαντέρ)
Θρέψε κοράκια / Cría cuervos (1976), Carlos Saura
Η απομάγευση / El desencanto (1976), Jaime Chávarri (ντοκιμαντέρ)
Χάρτινες τίγρεις / Tigres de papel (1977), Fernando Colomo
Το έγκλημα στην Κουένκα / El crimen de Cuenca (1980), Pilar Miró
Οι άγιοι αθώοι / Los santos inocentes (1984), Mario Camus
Παράλληλες Μητέρες / Madres paralelas (2021), Pedro Almodóvar
Οι πορτογαλικές ταινίες του αφιερώματος:
Επιμέλεια: Ζοζέ Μανουέλ Κόστα
Τα πράσινα χρόνια / Os Verdes Anos (1963), Paulo Rocha
Τραζ-οζ-Μόντες / Trás-os-Montes (1976), António Reis, Margarida Cordeiro (Docufiction)
Οι καλοί άνθρωποι της Πορτογαλίας / Bom Povo Português (1980), Teresa Sá, Rui Simões (ντοκιμαντέρ)
Το αίμα / O Sangue (1989), Pedro Costa
Αναμνήσεις από το κίτρινο σπίτι / Recordações da Casa Amarela (1989), João César Monteiro
"Όχι" ή η μάταιη δόξα της διαταγής / Non', ou A Vã Glróia de Mandar (1990), Manoel de Oliveira
Η ακτή που σιγοψιθυρίζει / A costa dos murmurios (2004), Margarida Cardoso
Σημειώστε πως η πλειονότητα των ταινιών προβάλλεται με αγγλικούς υπότιτλους.
Οι καλεσμένοι
Ο σκηνοθέτης Φερνάντο Κολόμο δίνει το "παρών" στην προβολή της ταινίας του "Χάρτινες Τίγρεις" (15/3, 19.15). Ο ιστορικός Κωστής Κορνέτης προλογίζει την "Απομάγευση" (15/3, 20.00) και ο Κάρλος Ριβεριέγκο το "Έγκλημα στην Κουένκα" (15/3, 21.45). Τη σκυτάλη παίρνει ο επιμελητής Ζοζέ Μανουέλ Κόστα στην ταινία "'Όχι' ή η Μάταιη Δόξα της Διαταγής" (16/3, 19.00) και η γνωστή ηθοποιός Νένα Μεντή μιλά για τις ταινίες της Φρίντας Λιάππα ("Μια Ζωή σε Θυμάμαι να Φεύγεις", "Μετά Σαράντα Μέρες").
Την Τρίτη 18/3 (19.00, 21.00) οι σκηνοθέτες Γιώργος Τσεμπερόπουλος και Σταύρος Στάγκος προλογίζουν τις ταινίες τους "Μέγαρα" και "Εμείς, Όχι Εγώ", αντίστοιχα. Έπειτα, η επίσης σκηνοθέτρια Ελισάβετ Χρονοπούλου παρουσιάζει το φιλμ της "Ένα Τραγούδι δε Φτάνει" (19/3, 19.15), προτού η Σύμβουλος της Πρεσβείας της Ισπανίας Elena Pérez-Villanueva προλογίσει την ταινία "Θρέψε Κοράκια" (19/3, 19.15).
Παράλληλες εκδηλώσεις
Το Σάββατο 15 Μαρτίου στις 12.30 μ.μ., στην Ταινιοθήκη, θα διοργανωθεί συζήτηση στρογγυλής τράπεζας. Συνομιλούν οι: Μαρία Κομνηνού, Πρόεδρος του ΔΣ, Ταινιοθήκη της Ελλάδος, Valeria Camporesi, Διευθύντρια της Ταινιοθήκης της Ισπανίας, Carlos Riveriego, Διευθυντής Προγράμματος-Υποδιευθυντής της Ταινιοθήκης της Ισπανίας, José Manuel Costa, πρώην Διευθυντής της Ταινιοθήκης της Πορτογαλίας, καθηγητής και ιστορικός κινηματογράφου, Fernando Colomo, σκηνοθέτης και Κωστής Κορνέτης, Πανεπιστήμιο Μαδρίτης/Επιτροπή για τα 50 Χρόνια Ισπανικής Δημοκρατίας.
Το κινηματογραφικό αφιέρωμα συνομιλεί με την έκθεση του ΜΙΕΤ "1967 -1974 ΚΟΥΛΤΟΥΡΕΣ ΣΕ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ / ΖΩΗ – ΤΕΧΝΗ – ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ" που συνεχίζεται έως τις 16 Απριλίου στο Μέγαρο Εϋνάρδου (Αγ. Κωνσταντίνου 20. Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα – Παρασκευή: 10.00 – 17.00, Σάββατο: 11.00-15.00). Στην έκθεση, που το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης διοργανώνει σε συνεργασία με τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και το Αρχείο της ΕΡΤ, παρουσιάζονται τεκμήρια και έργα τέχνης από τις πλούσιες συλλογές τους, τα οποία αποτυπώνουν γλαφυρά όχι τόσο την ιστορία της περιόδου όσο την ιδεολογική περιπέτεια της νεοελληνικής κοινωνίας τα ταραγμένα εκείνα χρόνια.
Το ιστορικό πλαίσιο του αφιερώματος
Ο καθηγητής Κωστής Κορνέτης, συνοψίζει στο προλογικό του σημείωμα τον ορυμαγδό πολιτικών αλλαγών στις τρεις χώρες, που δημιούργησε τρία μοναδικά "μονοπάτια" προς τη δημοκρατία: "Στην Πορτογαλία, η Επανάσταση των Γαριφάλων το 1974 ανέτρεψε το καθεστώς του Estado Novo, αλλά άφησε ανοιχτό το ερώτημα αν η χώρα θα προχωρούσε προς μια φιλελεύθερη κοινοβουλευτική δημοκρατία ή θα υιοθετούσε σοβιετικού τύπου καθεστώς. Η εσωτερική πίεση και οι εξαντλητικοί πόλεμοι στις αποικίες ήταν καταλυτικοί παράγοντες στην αλλαγή του καθεστώτος.
Στην Ελλάδα, η πτώση της Χούντας το 1974, αν και σχετίζεται με την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, είναι περισσότερο αποτέλεσμα της εσωτερικής διάσπασης της στρατιωτικής ηγεσίας και της άρσης της υποστήριξής της προς το καθεστώς. Οι εσωτερικές αντιφάσεις και η κοινωνική πίεση αποτέλεσαν τις βασικές αιτίες της κατάρρευσης του δικτατορικού καθεστώτος - ενώ βέβαια είχε μεσολαβήσει έξι μήνες πρίν η εξέγερση του Πολυτεχνείου.
Στην Ισπανία, η μετάβαση από τον Φράνκο πραγματοποιήθηκε μετά το θάνατό του δικτάτορα το 1975, σε συνδυασμό με τη σοβαρή αμφισβήτηση του καθεστώτος από τους Βάσκους αυτονομιστές της ETA. Η δολοφονία του προαλειφόμενου για διαδόχου Καρέρο Μπλάνκο το 1973 και η αντίδραση της κοινωνίας ενάντια στην προοπτική συνέχισης του φρανκισμού επιτάχυναν τις πολιτικές μεταρρυθμίσεις που δρομολογήθηκαν από τον πρωθυπουργό Αντόλφο Σουάρεθ και το βασιλιά Χουάν Κάρλος".
Ο ελληνικός κινηματογράφος στη Μεταπολίτευση
Όπως σημειώνει στον κατάλογο του αφιερώματος η Μαρία Κομνηνού, Πρόεδρος της Ταινιοθήκης της Ελλάδος, στην χώρα μας "η άνθιση του νέου κινηματογράφου σημειώθηκε κατά την περίοδο της δικτατορίας, καθώς τόσο βετεράνοι όσο και νέοι σκηνοθέτες ένωσαν τις δυνάμεις τους με δημοσιογράφους, πανεπιστημιακούς και συγγραφείς που αγωνίζονταν ενάντια στο καταπιεστικό καθεστώς. Από το 1966, ο Ροβήρος Μανθούλης, με το Πρόσωπο με πρόσωπο, είχε παρουσιάσει τις υποβόσκουσες συγκρούσεις μεταξύ των μικρομεσαίων στρωμάτων και της μεταπρατικής αστικής τάξης. Μέσα σε αυτό το κλίμα νέοι σκηνοθέτες, όπως ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, η Φρίντα Λιάππα, ο Γιώργος Τσεμπερόπουλος και βετεράνοι όπως ο Αλέξης Δαμιανός, δημιούργησαν ταινίες που είτε εξέφραζαν αλληγορικά την αντιθετική δημόσια σφαίρα είτε υιοθέτησαν τη μορφή του ντοκιμαντέρ του άμεσου κινηματογράφου, για να αναπαραστήσουν αγροτικές και φοιτητικές κινητοποιήσεις".
Ο Νέος Ελληνικός Κινηματογράφος εδραίωσε την ηγεμονία του στην ελληνική οθόνη την περίοδο 1974-81 μετά την πτώση της δικτατοριας. Το Χάππυ Νταίη του Παντελή Βούλγαρη δρομολογεί την επανεκτίμηση της σύγχρονης Ιστορίας. Με αφορμή τον εγκλεισμό του στη Γυάρο, επανεξετάζει την περίπτωση της Μακρονήσου όπου εξορίστηκαν και βασανίστηκαν κομμουνιστές, δημιουργώντας ένα σουρεαλιστικό σκηνικό για να αφηγηθεί το μαρτύριό τους. Ο Αγγελόπουλος, στον Θίασο αναθεωρεί τον τρόπο ανάγνωσης της πρόσφατης ιστορίας και χρησιμοποιεί το μοντάζ και το ντεκουπάζ για να δημιουργήσει "διαλεκτικές εικόνες". Η ταινία αποτελεί και το ορόσημο της καταξίωσης του ΝΕΚ, γιατί μετά την προβολή της στο Φεστιβάλ των Καννών οδήγησε στην κατάταξη του Αγγελόπουλου στην χωρία των σπουδαιότερων διεθνών δημιουργών (auteur).
Η Φρίντα Λιάππα, στις ταινίες της πραγματεύεται την ιδέα θηλυκότητας και τελικά ο Γκοντάρ αντικαθίσταται από τον μαρξισμό. Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος, δίνει τη δική του σατιρική εκδοχή της "διακριτικής γοητείας της ελληνικής αστικής τάξης" με αριστοτεχνικό τρόπο. Δύο νεότεροι σκηνοθέτες, η Ελισάβετ Χρονοπούλου και ο Σταύρος Στάγκος, δίνουν τις δικές τους πρόσφατες εκδοχές για τις επιπτώσεις της δικτατορίας, η πρώτη με μια μυθοπλασία βασισμένη σε ένα σενάριο που εμπνέεται από τον εγκλεισμό της μητέρας της και τις επιπτώσεις στην οικογένειά της και η δεύτερη με ένα ντοκιμαντέρ που βασίζεται σε συστηματική έρευνα για τους πρωταγωνιστές της εξέγερσης του Πολυτεχνείου".
Ο κινηματογράφος στην Ισπανία μετά τον Φράνκο
Σύμφωνα με τον Κάρλος Ρεβιριέγκο, η επιλογή των ισπανικών ταινιών του αφιερώματος "επικεντρώνεται σε εκείνες τις παραγωγές που ασχολούνται με τα γεγονότα της ισπανικής πολιτικής μετάβασης, είτε σε χρόνο προγενέστερο των ιστορικών γεγονότων είτε μετά το τέλος της δικτατορίας. Παρουσιάζουν μια ορισμένη ποικιλομορφία αισθητικών προσεγγίσεων από την περίοδο μεταξύ 1973 και 1984, οι οποίες κατά κάποιον τρόπο προτείνουν τόσο μια ιστορική αποτύπωση και κοινωνική αντανάκλαση της εποχής τους, όσο και μια έκφραση των "απελευθερωμένων" εικόνων του ισπανικού κινηματογράφου, ο οποίος βεβαίως είχε ήδη αρχίσει την ιδιαίτερη μετάβασή του στη δεκαετία του 1960 με τον λεγόμενο "Νέο Ισπανικό Κινηματογράφο".
Σκηνοθέτες όπως ο Μπαζίλιο Μαρτίν Πατίνο και ο Κάρλος Σάουρα ανήκαν σε αυτή την ομάδα εξαιρετικών δημιουργών που επέδειξαν κριτική στάση απέναντι στο καθεστώς, αν και πάντα εκ των έσω, και πρότειναν μια αισθητική στροφή μακριά από την εσωστρεφή εθνική κουλτούρα προς έναν πιο "ευρωπαϊκό" κινηματογράφο.
Ντοκιμαντέρ όπως το Τραγούδια για μετά τον πόλεμο, που πρόσφατα αποκαταστάθηκε από την Ταινιοθήκη της Ισπανίας, και H απομάγευση, συμπυκνώνουν το πνεύμα μιας χώρας που αναπολεί με ειρωνεία τις επίσημες πολιτιστικές εικόνες (δηλαδή τις προπαγανδιστικές ειδήσεις, τη μεταπολεμική λαϊκή μουσική και τους ποιητές του καθεστώτος) την ίδια στιγμή που την απεικονίζουν στην παρακμή της. Η Σεσίλια Μπαρτολομέ και η Πιλάρ Μιρό, σπουδάστριες στην Επίσημη Σχολή Κινηματογράφου (Escuela Oficial de Cinematografía), ήταν μερικές από τις λίγες γυναίκες της κινηματογραφικής βιομηχανίας, το έργο των οποίων αναδείχθηκε ως ένδειξη του ραγδαία εξελισσόμενου ρόλου της γυναίκας στην Ισπανία από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 έως τη δεκαετία του 1980.
Η περίπτωση του Εγκλήματος της Κουένκα της Μιρό έγινε ένα από τα πολύ σπάνια παραδείγματα λογοκρισίας ήδη στη δημοκρατία, γνωστή ως "υπόθεση Μιρό". Χρόνια αργότερα ακολούθησε ο "νομός Μιρό" σχετικά με τους κανονισμούς και τις επιδοτήσεις στον κινηματογραφικό κλάδο, όταν η σκηνοθέτιδα διορίστηκε το 1982 διευθύντρια του Ινστιτούτου Κινηματογράφου και Οπτικοακουστικών Τεχνών (ICAA). Αυτές οι πολιτικές δημιούργησαν ένα μοντέλο εθνικού κινηματογράφου που θα αποτελούσε τη βάση του κινηματογράφου που θα ακολουθούσε, όπως η διεθνής επιτυχία του Μάριο Καμού με το Οι άγιοι αθώοι.
Το Νέο Πορτογαλικό Σινεμά μετά την πτώση της δικτατορίας
Ο Ζοζέ Μανουέλ Κόστα αναφερόμενος στον βασικό στόχο αυτού του κοινού προγράμματος, εξηγεί πως η επιλογή δεν επικεντρώνεται τόσο στην αναπαράσταση των πολιτικών και κοινωνικών γεγονότων του 1974-75 –δηλαδή της πτώσης της δικτατορίας και της επακόλουθης επαναστατικής περιόδου- όσο στην άνθιση ενός νέου κινηματογράφου που αναπτύχθηκε μετά από αυτό το ιστορικό όριο. "Αυτό που επικαλούμαστε λοιπόν εδώ είναι το ξέσπασμα ενός μοναδικού και ιδιόμορφου κινηματογραφικού σύμπαντος, του οποίου η ίδια η ευθραυστότητα σε βιομηχανικό επίπεδο, σε συνδυασμό με ένα κρατικό πλέον σύστημα χρηματοδότησης απαλλαγμένο από περαιτέρω περιορισμούς, συχνά άνοιγε το δρόμο σε μεμονωμένες και ισχυρές καλλιτεχνικές εκφράσεις".
Το ταξίδι ξεκινά με ένα προγενέστερο έργο, τα Πράσινα χρόνια (1963) του Πάολο Ρόσα, μια ταινία-σύνορο, η οποία, ενώ γυρίστηκε ακόμα υπό τη δικτατορία, διαχώρισε ριζικά τον "παλιό" από τον "νέο" κινηματογράφο και άνοιξε το δρόμο για την άνθιση που επέτρεψε τελικά η κατάρρευση του καθεστώτος. Από εκεί μεταπηδάμε στο πλαίσιο μετά το 1974, πρώτα με τον Ρουί Σιμόες, με την οδυνηρή και καινοτόμο ανατομία της επαναστατικής περιόδου και της ορατής και λιγότερο ορατής πραγματικότητας που αποκάλυψε, και στη συνέχεια με τέσσερα μεγάλα δημιουργικά σύμπαντα, που αντιπροσωπεύουν διάφορες γενιές αυτού του άλλου κινηματογράφου. Όλοι τους σπουδαία παραδείγματα της εν λόγω ανθοφορίας, αυτό που κάνουν αυτοί οι δημιουργοί (Ρέις / Κορντέιρο, Mοντέιρο και Κόστα), πέρα από το ότι παρατηρούν τις νέες κοινωνικές συνθήκες, είναι πως σκάβουν βαθύτερα στην ίδια την ταυτότητα μιας χώρας που είχε από καιρό ξεθωριάσει, κάτω από τη ρητορική της δικτατορίας και το ξέσπασμα της επανάστασης.
Και αυτό ακριβώς κάνει κι ο Ολιβέιρα -εκπρόσωπος μιας παλαιότερης γενιάς στην οποία ο νέος κινηματογράφος απέτισε φόρο τιμής- στην τολμηρή αντι-ηρωική του διερεύνηση της συλλογικής πορτογαλικής μοίρας. Τέλος, η ταινία της Μαργαρίντα Καρντόσο μάς επαναφέρει στο βασικό άξονα της δικής μας ιστορίας που είναι η περίοδος του Αποικιακού Πολέμου (την οποία επίσης πραγματεύεται ο Ολιβέιρα), μέσα από το βλέμμα μιας σκηνοθέτίδας που εμβαθύνει στο ευρύτερο ζήτημα της θέσης της γυναίκας σε ένα τεταμένο και αυστηρά κανονικοποιημένο κοινωνικό πλαίσιο".
Πληροφορίες
Αφιέρωμα "Η πτώση των δικτατοριών και η άνθιση του νέου κινηματογράφου / Ελλάδα – Ισπανία - Πορτογαλία", 13-19/3
Ταινιοθήκη της Ελλάδος, Ιερά Οδός 48 & Μεγ. Αλεξάνδρου 134-136, Κεραμεικός, 2103609695
Είσ.: € 6. Προπώληση εδώ.
