Ο σκηνοθέτης Στέλιος Χαραλαμπόπουλος και ο "Κόκκινος Δάσκαλος" που σόκαρε την Ελλάδα

Επανέρχεστε στο καθαρόαιμο ντοκιμαντέρ οκτώ χρόνια μετά το "Της Πατρίδας μου η Σημαία…". Τι ήταν αυτό το οποίο σας έκανε να επιλέξετε τον Νίκο Πλουμπίδη ως θέμα;
Η υπόθεση Πλουμπίδη ξεκινά το 1952 και συγκεκριμένα το Νοέμβρη του 1952, την επομένη της σύλληψής του. Θυμίζω πως ήταν ένα από τα ανώτερα καθοδηγητικά στελέχη του εκτός νόμου τότε ΚΚΕ. Από το 1947 βρίσκεται στην παρανομία προσπαθώντας να ξαναστήσει τις διαλυμένες οργανώσεις του κόμματος στην Αθήνα και προωθώντας συνεργασίες των αριστερών δυνάμεων μετά τη λήξη του Εμφύλιου για τη νόμιμη εκπροσώπηση τους στις εκλογές. Οι διωκτικές αρχές πανηγυρίζουν για τη σύλληψή του αλλά την επομένη κυκλοφορεί μια ανακοίνωση του ΚΚΕ που μιλά για σκηνοθετημένη παράσταση και πως ο Πλουμπίδης είναι χαφιές της Ασφάλειας και μάλιστα ήταν από την πρώτη στιγμή της ένταξής του στο κόμμα. Δηλαδή τον κατηγορούσε πως για σχεδόν τριάντα χρόνια λειτουργούσε σαν πέμπτη φάλαγγα μέσα στις γραμμές του ΚΚΕ και βέβαια αυτός ήταν που κατέδωσε και τον Μπελογιάννη που είχε εκτελεστεί λίγους μήνες πριν. Ο Πλουμπίδης θα εκτελεστεί ζητωκραυγάζοντας υπέρ του ΚΚΕ αν και απόβλητος από το κόμμα του και απομονωμένος από τους συντρόφους του. Χρόνια μετά θα γίνει αναγνώριση του "σφάλματος" και πως όλο αυτό ήταν μια συκοφαντία και θα αποδοθούν ευθύνες κυρίως στον Ζαχαριάδη. Αυτή η ιστορία τραυμάτισε και δίχασε τον κόσμο της Αριστεράς ενώ δεν την άφησαν "ανεκμετάλλευτη" και οι αντίπαλοι. Και το τραύμα παραμένει ανεπούλωτο τουλάχιστον ως ερώτημα.
Ποιες συνθήκες, ποιοι μηχανισμοί είναι αυτοί που μπορούν να οδηγήσουν ανθρώπους να φερθούν με τέτοιο τρόπο σε συντρόφους που μαζί  πέρασαν διώξεις και βασανι-στήρια, που μαζί αντιμετώπισαν μέχρι και το θάνατο; Και από την άλλη τί πίστη, τί ιδεολογική έκσταση είναι αυτή που εφοδιάζει με τέτοιο ψυχικό απόθεμα έναν άνθρω-πο να βαδίσει προς το θάνατο και να αφήσει "ανυπεράσπιστο" τον εαυτό του για να μην τρωθεί η αξιοπιστία του κόμματός του; Πολλές αφορμές υπήρχαν για μένα για να γίνει αυτή η ταινία αλλά αυτό το διπλό ερώτημα θα έλεγα πως ήταν η κινούσα αιτία.

Ήταν εύκολη η πρόσβαση σε προσωπικά και ιστορικά αρχεία τα οποία τον αφορούν;
Ευτυχώς υπάρχει στο Μουσείο Μπενάκη το αρχείο της οικογένειας Πλουμπίδη, το οποίο απλόχερα μάς διέθεσε ο γιος του Δημήτρης Πλουμπίδης. Σ’ αυτό απόκεινται και οι επιστολές που έστελνε παράνομα από τη φυλακή ο ίδιος ο Νίκος Πλουμπίδης και έχουν ένα σημαίνοντα ρόλο στην ταινία. Πολύτιμο υλικό στο στήσιμο της έδωσε και ο φάκελος του Πλουμπίδη στην Ασφάλεια που κατάφερε να πάρει στην κατοχή του ο Δημήτρης με τη συνεργασία του Ηλία Νικολακόπουλου. Ογκωδέστατος φάκελος στον οποίο υπνώττει  το σκοτεινό κλίμα μιας ολόκληρης εποχής, τότε που κρατικοί και παρακρατικοί μηχανισμοί παρακολουθούσαν και ρουφιάνευαν τη μισή Ελλάδα. Μολαταύτα μέσα από ψέματα και αλήθειες δίνεται η εικόνα του ανθρώπου που για τις διωκτικές αρχές είχε γίνει συνώνυμο του Φαντομά και που παρ’ όλες τις στρεβλώσεις δεν μπορεί να κρυφθεί φορές-φορές και ο θαυμασμός του ορκισμένου εχθρού για το ηθικό μεγαλείο του αντίπαλου. Κομματικά αρχεία, μαρτυρίες συναγωνιστών του και οπτικοακουστικά αρχεία αποτέλεσαν επίσης σημαντικές πηγές πληροφοριών. Δεν μας αρνήθηκε κανείς αρχεία αλλά δεν μπορώ να ξέρω αν υπάρχουν και πράγματα που παραμένουν απροσπέλαστα στην έρευνα. Οι ιστορικοί συνεργάτες της ταινίας (Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Ιωάννα Παπαθανασίου, Τάσσος Σακελλαρόπουλος, Μενέλαος Χαραλαμπίδης) μάς βοήθησαν υποδεικνύοντας αρχειακές πηγές και έθεσαν στη διάθεσή μας και αρχεία από τη δική τους έρευνα.

Που οφείλονται κατά τη γνώμη σας οι ιδεολογικοπολιτικές αντιπαραθέσεις οι οποίες συνεχίζουν να υπάρχουν γύρω από τον Πλουμπίδη και κατ’ επέκταση γύρω από την εμφυλιακή ελληνική πραγματικότητα;
Ενδοοικογενειακά, στο χώρο της Αριστεράς, όπως είπα η υπόθεση Πλουμπίδη και δίχασε και τραυμάτισε. Μέσα στο πέρασμα των χρόνων συχνά έγινε πεδίο αντιπαράθεσης μεταξύ των διαφόρων τάσεων της Αριστεράς. Μετά τα γεγονότα της Τασκένδης μεταξύ των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων, το 1955  και την  καθαίρεση του Ζαχαριάδη, ένα μεγάλο κομμάτι του κόμματος που παρέμεινε πιστό στον πρώην Γραμματέα ποτέ δεν παραδέχθηκε τη σκευωρία σε βάρος του Πλουμπίδη. Αλλά και το ίδιο το κόμμα θα προχωρήσει το 1958 σε μια άτολμη, εντός των τειχών παραδοχή του "λάθους" που θα κοινοποιηθεί στη σύζυγό του Ιουλία και σε μια πιο δημόσια ανακοίνωση το 1961 σ’ ένα περιορισμένης κυκλοφορίας κομματικό έντυπο. Το 1968 μετά τη διάσπαση του ΚΚΕ, το ΚΚΕ εσωτερικού διαρκώς στην κριτική του θα επανέρχεται στην υπόθεση Πλουμπίδη σαν μοιραία απόρροια της έλλειψης εσωκομματικής δημοκρατίας και των συνεπειών της προσωπολατρείας (Ζαχαριάδης). Όσο ζούσαν στελέχη που είχαν ενεργό ρόλο στην υπόθεση κρατιόταν "χαμηλά" το θέμα. Αλλά ακόμη εξακολουθεί για κάποιους να είναι δύσκολο να αποδεχθούν την αλήθεια. Ίσως γιατί εν αγνοία τους μεν αλλά με ευκολία ή και φανατισμό έγιναν φερέφωνα μιας τόσο άτιμης απόφασης. Η αποδοχή της αλήθειας θέλει γενναιότητα και επιβάλει και τη συγνώμη. Βέβαια μέσα στο χώρο της Αριστεράς, πάλι, η κριτική εντάσσει και την υπόθεση Πλουμπίδη σε μια χορεία λαθών της ηγεσίας που οδήγησαν το κόμμα στη συμφωνία του Λιβάνου, στη Βάρκιζα, στον Εμφύλιο και στην ήττα του μεγάλου εαμικού κινήματος, καταστάσεις που δημιούργησαν ένα ανώμαλο εσωκομματικό καθεστώς  το οποίο υποπτευόταν και τον ίσκιο του, επιρρεπές στο κυνήγι των μαγισσών με πλειάδα εσωτερικών εχθρών μεταξύ των οποίων ο Πλουμπίδης, ο Σιάντος, ο Καραγιώργης και άλλοι.
Απ’ την άλλη για το δωσιλογικό κομμάτι της Δεξιάς που συνεργάστηκε με τους Γερμανούς, ο Πλουμπίδης ήταν κόκκινο πανί. Γιατί είχε έναν πολύ σημαντικό ρόλο στην οργάνωση ενός μαζικού αντιστασιακού κινήματος πόλης κατά των κατακτητών την περίοδο της  Κατοχής. Και είναι λογικό αυτοί που συνεργάστηκαν ή που στην καλύτερη περίπτωση σιώπησαν να θέλουν είτε να ξαναγραφτεί η Ιστορία είτε η λήθη να σκεπάσει τις πομπές τους.  

Ποιος ήταν ο τρόπος σκηνοθετικής και αφηγηματικής προσέγγισης που επιλέξατε στον "Κόκκινο Δάσκαλο";
Βασικός μίτος γύρω από τον οποίο ξεδιπλώνεται η ταινία είναι το τραγικό/υπαρξιακό στοιχείο. Ένας άνθρωπος βαριά άρρωστος, ατιμασμένος, εγκαταλειμμένος από όλους βαδίζει προς το θάνατο έχοντας να αντιμετωπίσει μια διπλή κατηγορία για προδοσία. Της πατρίδας του από τους εχθρούς του και του κόμματος του από τους συντρόφους του. Δυο ιδέες που υπηρέτησε με πάθος και αυταπάρνηση και αφιέρωσε όλη του τη ζωή. Θα  επιλέξει να θυσιαστεί και να μην βλάψει ούτε κατ’ ελάχιστον το κόμμα του, το κόμμα που του χρέωσε μια τόσο ατιμωτική κατηγορία. Μια εξίσου βιωματική αφήγηση ελίσσεται γύρω από αυτό το μίτο, του γιου του Δημήτρη Πλουμπίδη. Αφήγηση πλεγμένη με μνήμες των άλλων αλλά και με τη σε ύστερους χρόνους δική του πορεία στα τρικυμιώδη νερά αυτής της ιστορίας. Κοινό χαρακτηριστικό:  το άτομο στα γρανάζια της ιστορίας. Και εδώ έρχεται η μεγάλη ιστορία μέρος της οποίας είναι και η μικροϊστορία. Η ιστορία του τόπου στο ταραγμένο πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Όχι όμως σαν γραμμική εκτύλιξη αλλά σαν παλίμψηστο με χρονικά άλματα και διαδρομές μπρος πίσω. Πλέκεται πάνω στον ιστό του υπαρξιακού δράματος χτίζοντας συμπληρωματικά το κλίμα της εποχής, τον ιστορικό περίγυρο. Σ’ αυτό συμβάλλουν και οι παρεμβάσεις των ιστορικών που ο λόγος τους δεν περιορίζεται στην παροχή πληροφοριών αλλά κυρίως ανιχνεύει, προσπαθεί να εντοπίσει τους μηχανισμούς και τις αντίρροπες δυνάμεις που μπήκαν σε κίνηση και συνδιαμόρφωσαν αυτή την ιστορία ζόφου και τραγικού μεγαλείου.    

Πως εξασφαλίσατε τη χρηματοδότηση της ταινίας;
Η ταινία μπόρεσε και έγινε χάρη στην αμέριστη στήριξη και τον ενθουσιασμό του διευθυντή φωτογραφίας  Νίκου Βασιλόπουλου και της παραγωγού Αδαμαντίας Φυτιλή. Βάλαμε ένα μικρό κεφάλαιο και ξεκινήσαμε. Στην πορεία όταν άκουσε για την ταινία ο Νίκος Γιατράκος ζήτησε μόνος του να συμμετέχει στο σχέδιο και μπήκε συμπαραγωγός. Σταθεροί συνεργάτες των ταινιών μου και φίλοι πια, αγκάλιασαν την ιδέα και προσφέρθηκαν να δουλέψουν  και να πληρωθούν όταν και αν υπάρξουν χρήματα. Ο συνθέτης Πλάτων Ανδριτσάκης, ο μοντέρ Πιέτρο Ραντίν, ο ηχολήπτης Μαρίνος Αθανασόπουλος…Όλοι πληρώθηκαν, αλλά σε παρόμοιες προσπάθειες μια τέτοια στάση και προσφορά στη συγκεκριμένη στιγμή πέρα από το να κάνει υλοποιήσιμο το σχέδιο σού δίνει δύναμη να ξεπεράσεις τα εμπόδια και να προχωρήσεις. Και τα εμπόδια ήταν πολλά. Όταν αναζητήσαμε χρηματοδότηση κάποιοι φορείς χωρίς προσχήματα έθεσαν ως ανυπέρβλητο εμπόδιο το πολιτικό θέμα της ταινίας, εν έτει 2024! Μόνο το Κέντρο Κινηματογράφου στο οποίο την υποβάλαμε σαν έτοιμη ταινία μάς χρηματοδότησε. Περιμένουμε και από το ΕΚΟΜΕ ένα μικρό ποσό, σχεδόν δύο χρόνια μπλεγμένοι στα γρανάζια της γραφειοκρατίας. Εύλογο το ερώτημα, ποιος ο ιδρυτικός σκοπός του ΕΚΟΜΕ; Δεν έπρεπε να δίνει προτεραιότητα και να βοηθά τέτοια αυτόνομα, ανεξάρτητα εγχειρήματα και ας περιμένουν λίγο αν χρειαστεί οι καναλάρχες που ούτως ή άλλως τζιράρουν εκατομμύρια; Ή μήπως φοβούνται πως θα εκτεθούμε στα μάτια του Χόλιγουντ σαν κακοπληρωτές;

Πως αντιμετωπίζει το ελληνικό ντοκιμαντέρ και σινεμά γενικότερα τη σύγχρονη ιστορία; Μπορεί να συμβάλλει σε ένα γόνιμο διάλογο πάνω στις εξελίξεις της ή το "ξαναδιάβασμά" της;
Πάντα υπήρχε στο Νέο Ελληνικό Κινηματογράφο το  ενδιαφέρον για τη σύγχρονη ελληνική ιστορία και συνεχίζει να υπάρχει και στις μέρες μας. Παρ’ όλο που δεν πιστεύω τόσο στον απόλυτο διαχωρισμό των ειδών - ένας είναι ο κινηματογράφος - θα πρέπει να διακρίνουμε διαφορετικού βαθμού δυσκολίες για το ντοκιμαντέρ και άλλες για τη μυθοπλασία. Η ελληνική κινηματογραφία, μικρή και με περιορισμένους πόρους, δυσκολεύεται να χρηματοδοτήσει ταινίες εποχής, κατά κανόνα πολυδάπανες παραγωγές. Και αρκετές φορές γυρίζονται ταινίες μυθοπλασίας που ενώ δεν διαθέτουν επάρκεια  πόρων και μέσων θέλουν να "μιμηθούν" το μεγάλο θέαμα με αποτέλεσμα η παραγωγική γύμνια να δίνει μια αποκλίνουσα της εποχής εικόνα που κάνει ζημιά όχι μόνο στην ταινία αλλά είναι και αναποτελεσματική για το θεατή όσον αφορά την πρόσληψη της Ιστορίας. Αντίθετα το ντοκιμαντέρ που δεν είναι υποχρεωμένο να αναπαραστήσει την εποχή καθίσταται πιο εφικτό σε παραγωγικό επίπεδο.
Πάντως η σχέση του κινηματογράφου με την ιστορία είναι  γόνιμη και επωφελής και για τις δύο πλευρές. Ανανεώνει το ενδιαφέρον του θεατή για πτυχές της ιστορίας ή και για συγκεκριμένες περιόδους αφυπνίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τον πολίτη. Και μην ξεχνάμε πως οι κοινωνίες αποκτούν συνείδηση του εαυτού τους ως συλλογικά υποκείμενα γνωρίζοντας το παρελθόν. Κάθε εποχή νιώθει την ανάγκη να ξαναδιαβάσει την ιστορία και ο κινηματογράφος είναι μια αντανάκλαση αυτής της επιθυμίας, αλλά και εργαλείο αυτογνωσίας.