Ο Ράντου Ζούντε μιλά για τον καπιταλισμό, τις "σκατά δουλειές" και το τέλος του κόσμου

Ένας από τους πλέον πρωτότυπους, τολμηρούς και αυθεντικά διανοούμενους εν ενεργεία σκηνοθέτες, ο Ρουμάνος Ράντου Ζούντε, μετά το βραβευμένο με Χρυσή Άρκτο "Ατυχές Πήδημα ή Παλαβό Πορνό" επιστρέφει με το εξίσου βιτριολικό "Μην Περιμένετε και Πολλά από το Τέλος του Κόσμου". Ένα καυστικό μεταμοντέρνο κοινωνικό δράμα, στο οποίο ανακατεύονται οι άτεγκτη πολιτική κριτική με τα σχόλια για το ίδιο το σινεμά, καθώς η κάμερα ακολουθεί την Άντζελα. Μια εργάτρια της κινηματογραφικής βιομηχανίας, η οποία όταν δεν οδηγεί παντού στο Βουκουρέστι για τις ανάγκες μιας παραγωγής, κάνει viral βίντεο παρωδίες υποδυόμενη τον Μπομπίτσα, έναν τοξικό άντρα με πρότυπο τον Άντριου Τέιτ. Για το πώς σκαρφίστηκε αυτήν την ιστορία, αλλά και για τον παραλογισμό της ζωής στο σύγχρονο καπιταλισμό, μας μιλά αναλυτικά ο Ζούντε απαντώντας στις ερωτήσεις του "α".

Βρήκα καταπληκτική την ιδέα του "διαλόγου" ανάμεσα στην ταινία σας και το "Angela Merge Mai Departe" (1981) του Λουτσιάν Μπράτου. Εκτός από τις μεταξύ τους ομοιότητες, η αντιπαραβολή τους αναδεικνύει και όλα όσα έχουν μείνει ίδια στη Ρουμανία μέχρι σήμερα. Αναρωτιέμαι, ήταν άραγε αυτός ένας από τους λόγους πίσω από τη συγκεκριμένη έμπνευση;
Κατά κύριο λόγο με ενδιέφερε η αντίθεση ανάμεσα στο πορτρέτο μιας γυναίκας που εργάζεται ως οδηγός σε μια μετα-αυταρχική καπιταλιστική κοινωνία και στο πορτρέτο μιας αντίστοιχης γυναίκας την εποχή της κομμουνιστικής δικτατορίας. Η ταινία του Μπράτου είναι η μοναδική από τότε με τέτοιου είδους ηρωίδα. Έπειτα, ομολογουμένως, σαν καθαυτό έργο δε βρίσκεται μεταξύ των σπουδαίων φιλμ εκείνης της περιόδου. Μάλιστα, μοιάζει μάλλον αρκετά συμβατική και "φιλική" προς τη λογοκρισία. Άλλοι σκηνοθέτες, όπως οι αγαπημένοι μου Λουτσιάν Πιντιλίε, Μίρτσεα Ντανελιούκ και Νταν Πίτσα, υπήρξαν πιο ανατρεπτικοί με έναν περισσότερο έντονο και προφανή τρόπο - κάτι που προφανώς δεν ήταν ο Μπράτου.
Ωστόσο, σε μια πιο κοντινή μελέτη, ανακάλυψα πως ακόμα και το "Angela Merge Mai Departe" διαθέτει ανατρεπτικά στοιχεία για όποιον τα αναζητήσει, σα γράμματα σε μπουκάλι. Για παράδειγμα, παρά το γεγονός πως η ταινία διαδραματίζεται στα πιο εκλεπτυσμένα μέρη του Βουκουρεστίου, ακριβώς επειδή έχει γυριστεί με τη λογική του cinéma vérité υπάρχουν στιγμιότυπα τα οποία απεικονίζουν πράγματα που δε θα έπρεπε να φαίνονται. Όπως φτωχούς ανθρώπους που περιμένουν το λεωφορείο, άλλους που στέκονται στην ουρά για φαγητό, κάποιους γκρεμισμένους τοίχους κ.ο.κ. Αυτές οι στιγμές είναι εξαιρετικά σύντομες, διαρκούν το πολύ μερικά δευτερόλεπτα. Αλλά, όπως είπα προηγουμένως, ένιωσα πως μοιάζουν σαν κρυμμένα μηνύματα που διέφυγαν της λογοκρισίας, για αυτό επέλεξα να τα μεγεθύνω ώστε να τα δουν οι θεατές και να είναι ανοιχτά σε ερμηνείες. Έτσι, επιπλέον, αποκτούν μια ποιητικότητα.
Παράλληλα, το να αντιπαραβάλεις εικόνες του 1981 με αυτές του σήμερα, αποτελεί έναν τρόπο να κάνεις τους θεατές να αναλογιστούν την έννοια της αναπαράστασης. Το πώς, για παράδειγμα, το μοντάζ συνιστά ένα αναλυτικό εργαλείο για μια σειρά από ερωτήματα, όπως: τι σημαίνει να γυρίζεις μια ταινία υπό καθεστώς λογοκρισίας και τι υπό συνθήκες πολιτικής ελευθερίας, γιατί το Βουκουρέστι είναι μια απαίσια πόλη να ζεις παρά το ότι βρισκόμαστε σε μια ελεύθερη κοινωνία, γιατί εμείς ως πολίτες δεχόμαστε διεφθαρμένοι πολιτικοί και άπληστοι επιχειρηματίες να μας αντιμετωπίζουν σαν κοπάδι, πώς μια εικόνα αναπαριστά ή χειραγωγεί την πραγματικότητα κ.ο.κ.

Ζούμε σε μια εποχή όπου "είναι ευκολότερο να φανταστούμε το τέλος του κόσμου, παρά το τέλος του καπιταλισμού" όπως θα έλεγε ο Ζίζεκ, όμως ο τίτλος της ταινίας σας (σ.σ.: στίχος του ποιητή Γιέρζι Λεκ) θα μπορούσε να σχολιάζει σαρκαστικά την παραπάνω ιδέα. Σα μια ενδεχόμενη Αποκάλυψη στον ύστερο καπιταλισμό να έπαιρνε τη μορφή αδιάφορου θεάματος, να μην είχε τίποτα το επικό, να έμοιαζε με μια τελευταία φάρσα προς την ανθρωπότητα.
Ομολογώ πως η έννοια "καπιταλισμός" μου είναι ασαφής. Υπάρχουν κάποιες μορφές καπιταλισμού οι οποίες λειτουργούν καλύτερα από τις άλλες. Ας πούμε, διαφορετικά εκδηλώνεται στο Μπαγκλαντές και τη Νορβηγία. Το γνωρίζω πως απλοποιώ τις καταστάσεις, αλλά πιστεύω πως έχει νόημα να αναρωτηθούμε πώς μπορεί να βελτιωθεί το σύστημα. Και το υποστηρίζω αυτό προερχόμενος από μια πρώην κομμουνιστική δικτατορία, η εναλλακτική του κομμουνισμού μακροπρόθεσμα δε λειτουργεί.

Εκτίμησα το πώς μέσα από το βίωμα της Άντζελα (Ιλίνκα Μανολάκε) θίγετε το φαινόμενο του burnout, το οποίο πια έχει λάβει παγκόσμιες διαστάσεις σε μια περίοδο που οι εργοδότες ζητούν ακόμα περισσότερη παραγωγικότητα σε κάθε τομέα.
Ο χαρακτήρας της Ιλίνκα έχει ένα επάγγελμα το οποίο θα μπορούσε να ονομαστεί "σκατά δουλειά" όπως τιτλοφορείται και το βιβλίο του Ντέιβιντ Γκρέμπερ (σ.σ.: "Bullshit jobs: μια θεωρία", εκδ. Στάσει Εκπίπτοντες). Για πολλά χρόνια έχω εργαστεί κι εγώ έτσι, ξεκινώντας από τα πολύ χαμηλά κλιμάκια του κινηματογράφου κάνοντας κάθε είδους λάντζα, με το ερώτημα κάθε φορά να είναι ίδιο: αξίζει η καθημερινή ταπείνωση και οι άπειρες ώρες των γυρισμάτων; Γιατί κάποιες φορές κατέληγες να δουλεύεις 24, ακόμα και 40 ώρες, αδιάκοπα. Για το λόγο αυτό στις ταινίες μου δεν κάνουμε σχεδόν ποτέ υπερωρίες ούτε υποχρεώνουμε το συνεργείο να ξοδεύει αμέτρητο χρόνο στο πλατό. Βέβαια, η παραπάνω συνθήκη είναι απόρροια της κουλτούρας μου αλλά και της παραγωγού Άντα Σόλομον, καθώς αμφότεροι έχουμε βρεθεί σε ρόλο βοηθού σκηνοθέτη ή υπεύθυνου παραγωγές, έτσι γνωρίζουμε από πρώτο χέρι τι σημαίνει να δουλεύεις κάτω από απαράδεκτες συνθήκες.

Εάν θέλετε, μιλήστε μου για το πώς σμιλεύετε την αισθητική σας. Διότι μοιάζει με ένα κολάζ πολλών διαφορετικών στιλ, από το ντοκιμαντέρ παρατήρησης μέχρι την υπερρεαλιστική κωμωδία.
Χονδρικά, αυτή η ταινία αφηγείται δύο ιστορίες για την εκμετάλλευση, οι οποίες επιτρέπουν να ξεμυτίσουν γύρω τους άλλες μικρότερες ιστορίες ή τελοσπάντων, εικόνες και ήχοι που προσκαλούν τους θεατές να φανταστούν μια ακόμα πιθανή ιστορία. Ταυτόχρονα, η ταινία ενδιαφέρεται πολύ για την κατασκευή της αφήγησής της, από το διάλογο με την παλαιότερη ρουμάνικη ταινία μέχρι την εναλλαγή των στιλ κ.λπ. Επομένως πιστεύω πως η δομή, η αρχιτεκτονική της ιστορίας, είναι εξίσου σημαντική με την καθαυτό αφήγηση. Υπό αυτήν την έννοια, δεν προξενεί εντύπωση πως μερικά από τα κινηματογραφικά πρότυπά μου είναι ταυτόχρονα δεξιοτέχνες του μοντάζ ή του κολάζ, είτε μιλάμε για τον Γκοντάρ, τον Αϊζενστάιν και τον Βάλτερ Μπένγιαμιν είτε τον Τζον Ντος Πάσος, τον Ρόμπερτ Ράουσενμπεργκ και τον Τζον Κέιτζ.
Αλλά, εάν τολμούσα να δώσω ένα χαρακτηρισμό για την ταινία, θα την όριζα ως ένα οπτικό δοκίμιο με τον τρόπο που το εννοεί ο Ζακ Ριβέτ. Πως, δηλαδή, στη ρίζα του ο κινηματογράφος είναι μια περιγραφική και διδακτική τέχνη, δύο συστατικά τα οποία είναι αναπόσπαστα. Είναι ένα ατύχημα πως η κλασική αφήγηση ("storytelling") έχει αναδειχθεί σε ισότιμη ιδιότητα με αυτά. Η βασική αποστολή του σινεμά παραμένει ο ρόλος του δοκιμίου, ήτοι να περιγράφει την οργάνωση της πραγματικότητας, την αποκάλυψη των αδιόρατων σχέσεων μεταξύ των συστατικών της, των διασυνδέσεων και τους συσχετισμών που ενώνουν διαφορετικά φαινόμενα. Αθροιστικά, μια τέχνη που συμπυκνώνει εποχές και πεδία δράσης.
Όλες οι σπουδαίες ταινίες τείνουν να ξεχωρίζουν εξαιτίας του βλέμματός τους, ενός διαυγούς βλέμματος που διαταράσσει την κανονικότητα μόνο και μόνο επειδή υπάρχει για να ανακατέψει τους κανόνες. Μιλάω για φιλμ όπως τα "Tabu: A Story of the South Seas" (Φρίντριχ Β. Μουρνάου, 1931), "The River" (Ζεαν Ρενουάρ, 1951), "Ταξίδι στην Ιταλία" (Ρομπέρτο Ροσελίνι, 1954), "Red River" (Χάουαρντ Χοκς & Άρθουρ Ρόσον, 1948), "Σιωπηλός Μάρτυρας" (Άλφρεντ Χίτσκοκ, 1954) και πολλά ακόμα. Όλα κατασκευάζουν ολόκληρους κόσμους με περίτεχνη λογική. Νομίζω πως πρέπει να ακολουθήσουμε τη συμβουλή του Γκαίτε και να φτιάχνουμε τέχνη η οποία αρχίζει και τελειώνει τελειοποιώντας την ιδέα της περιγραφής, της απεικόνισης όλων των πραγμάτων, ακόμα και των πιο ταπεινών με τρόπο "που δεν έχει ξαναγίνει". Νομίζω, επίσης, πως η ταινία μου είναι ποιητική, αλλά δεν ξέρω πώς να το εξηγήσω.

Η επόμενη ερώτησή μου είναι προβλέψιμη, το ομολογώ, αλλά ειλικρινά θα ήθελα να μάθω πώς προέκυψε να εμφανιστεί στην ταινία ο σκηνοθέτης Ούβε Μπολ.
Πολύ απλά, είχα λατρέψει το γεγονός πως προκάλεσε σε αγώνα πάλης τους κριτικούς που δεν τους άρεσαν οι ταινίες του. Οκ, πράγματι, η δική μου σχέση με τους κριτικούς είναι η ακριβώς αντίθετη. Όχι απλά τους σέβομαι αλλά, όπως και ο Γκοντάρ, πιστεύω πως το να γυρίζεις ταινίες και να γράφεις για αυτές συνιστούν δύο διαφορετικούς τρόπους του να κάνεις σινεμά. Ωστόσο, εκτιμώ το πώς ο Μπολ είχε τη δύναμη να συνεχίζει να ακάθεκτος, παρά το γεγονός πώς κάποιοι κριτικοί είχαν φτάσει ακόμα και στο (ντροπιαστικό) σημείο να συλλέγουν υπογραφές ώστε να τον πείσουν να σταματήσει. Υπό αυτήν την έννοια, είναι ένα πρότυπο για εμένα. Τώρα, όσον αφορά τη συμμετοχή του, δέχθηκε αμέσως την πρόταση να συμμετάσχει. Το γύρισμα έγινε πολύ γρήγορα, μάλιστα η σκηνή του βγήκε αυτοσχεδιαστικά. Επί τη ευκαιρία να πω πως είναι ένας εξαιρετικά ταλαντούχος ηθοποιός και ένας έξυπνος άνθρωπος με τρομερή αίσθηση του χιούμορ.

Τέλος, θα ήθελα να μάθω ποια είναι η ανταπόκριση του ρουμάνικου κοινού στις ταινίες σας από τη στιγμή που συχνά απεικονίζουν τα κακώς κείμενα των σύγχρονων Ρουμάνων;
Πρόκειται για ένα ειλικρινά δύσκολο ερώτημα. Πιστεύω πως οι ταινίες μου απευθύνονται σε όλους. Προσπαθώ να τις κάνω στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο με βάση τις ικανότητές μου. Έπειτα, δεν ξέρω, από τη στιγμή που ο ίδιος γνωρίζω πως έχω βάλει τα πάντα στις ταινίες μου, αποδέχομαι όλα όσα θα μου δώσουν οι θεατές.