Βραβευμένος, ανάμεσα σ’ άλλα, με την Χρυσή Άρκτο του φεστιβάλ Βερολίνου για το «Μέλι», ο Σεμίχ Καπλάνογλου είναι αναμφίβολα ο σημαντικότερος μαζί με τον Νουρί Μπιλγκέ Τσεϊλάν σύγχρονος Τούρκος σκηνοθέτης. Λιτός, λυρικός και οξυδερκής καταγραφέας μιας κοινωνικής πραγματικότητας μπροστά σε ιστορικές αλλαγές, ο Καπλάνογλου βάζει τώρα το πλέον φιλόδοξο κινηματογραφικό στοίχημά του. Ο «Σπόρος» είναι μια αλληγορία επιστημονικής φαντασίας βγαλμένη από το σύμπαν του Αντρέι Ταρκόφσκι και η πρώτη αγγλόφωνη ταινία του, γυρισμένη σε τρεις διαφορετικές ηπείρους. Το «α» τον συνάντησε στη Θεσσαλονίκη, όπου το φιλμ του προβλήθηκε στο τμήμα του φεστιβάλ «Ματιές στα Βαλκάνια» και είχε μαζί του μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα συζήτηση.
Η πρώτη εντύπωση είναι πως ο «Σπόρος» είναι μια τελείως διαφορετική ταινία απ’ όλες τις προηγούμενές σας…
Δεν θα το έλεγα… Πιστεύω πως είναι πιστή στο ίδιο πνεύμα, με την έννοια του κινηματογραφικού χρόνου, των ερωτημάτων που θέτει και του τρόπου αφήγησης της ιστορίας. Το είδος της ιστορίας είναι διαφορετικό όμως, όπως και η όλη σκηνογραφία. Και φυσικά το ασπρόμαυρο…
Φεύγουμε πλέον από το κοινωνικό δράμα και μπαίνουμε στα χωράφια της επιστημονικής φαντασίας.
Δεν ξέρω αν η ταινία είναι τυπικό δείγμα επιστημονικής φαντασίας. Όλα όσα συμβαίνουν στην ιστορία μας, με τους δυο επιστήμονες οι οποίοι ξεκινούν ένα ταξίδι συνειδητοποίησης σε ένα έρημο, εγκαταλελειμμένο τόπο, θα μπορούσε να εξελίσσεται στο σήμερα. Άλλωστε τα ερωτήματα που θέτει η ταινία, όπως το προσφυγικό, η κλιματική αλλαγή, η ανεξέλεγκτη χρήση της τεχνολογίας και η πλήρης επικράτηση των καπιταλιστικών αξιών, είναι απολύτως επίκαιρα. Θεώρησα όμως πως αν τα τοποθετούσα σε ένα άμεσο μέλλον, κι όχι στο απόλυτα αναγνωρίσιμο παρόν, θα ήταν πιο ενδιαφέροντα για τον θεατή. Έτσι, θέματα γνωστά του παίρνουν μια αλληγορικότερη διάσταση, «χωνεύονται» πιο εύκολα και παύουν να φαντάζουν κραυγαλέα, διδακτικά. Η επιστημονική φαντασία μπορεί να γίνει πραγματική καλλιτεχνική επιλογή.
Εξ ου και η επιλογή της αγγλικής γλώσσας.
Ακριβώς. Είναι η γλώσσα που μιλάει όλος ο κόσμος και στην ταινία, η οποία περιλαμβάνει ηθοποιούς από πάμπολλες εθνικότητες, όπως Ρώσους, Ρουμάνους, Γιαπωνέζους, Τούρκους, Γάλλους κλπ , όλοι μιλούν αγγλικά με διαφορετική προφορά. Καταλαβαίνονται καλύτερα έτσι οι άνθρωποι; Ίσως, αν και η ταινία θέλει να δείξει πως υπάρχουν και άλλοι τρόποι για να επικοινωνήσουμε μεταξύ μας πέρα από τη γλώσσα. Ό,τι «πούμε», όμως, είτε στ’ αγγλικά είτε με χειρονομίες είτε με βλέμματα, προέρχεται από την παράδοσή μας και τους προγόνους μας.
Αυτό είναι ένα κυρίαρχο θέμα των ταινιών σας: η σχέση της «παλιάς» με την «νέα» Τουρκία, της παράδοσης με τον εκσυγχρονισμό. Εδώ αυτή η αναφορά δεν έχει συγκεκριμένο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Είναι πιο αφηρημένη…
Ο «Σπόρος», όπως και όλες οι ταινίες μου, προσπαθούν να θέσουν διαχρονικά ερωτήματα που αφορούν θεατές κάθε εθνικότητας. Αλλά δεν παύω να είμαι Τούρκος και η οπτική μου είναι άμεσα καθορισμένη από την κουλτούρα μου. Οδηγός μου είναι κάθε φορά η συγκεκριμένη ιστορία που θέλω να αφηγηθώ κι απ’ αυτή εξαρτάται αν οι κινηματογραφικές μου αναφορές στην κοινωνία, τη θρησκεία, συγκεκριμένα ήθη και έθιμα, θα είναι περισσότερο κι άλλοτε λιγότερο άμεσες.
Μιλώντας για την Τουρκία, είναι ξεκάθαρο πως η χώρα σας βρίσκεται μπροστά σε κάποιες ιστορικές εξελίξεις οι οποίες θα καθορίσουν το μέλλον της. Μια απ’ αυτές έχει να κάνει με την ευρωπαϊκή της προοπτική. Είστε θετικός απέναντι σε μια τέτοια εξέλιξη;
Οι διαφορετικές απόψεις και κουλτούρες πλουτίζουν τον κόσμο μας και πιστεύω πως ο πλανήτης, ως ανθρώπινη κατοικία, τις έχει απόλυτη ανάγκη. Μ’ αυτή την έννοια, η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι μια ουτοπία. Προσπαθεί να ομογενοποιήσει διαφορετικές ιδέες και αντιλήψεις που απέκτησαν νόημα μέσα από το πέρασμα του χρόνου. Πάρτε για παράδειγμα τη δραχμή. Είναι γερά συνδεδεμένη με την ελληνική ιστορία και το υποσυνείδητο του ελληνικού λαού. Πως θα το καταργήσεις αυτό; Το ίδιο συμβαίνει και με τη γλώσσα και τη θρησκεία. Δείτε τι συμβαίνει στο σινεμά: οι ευρωπαϊκές συμπαραγωγές, με τις επιτροπές τους, τις οδηγίες τους, τους «γιατρούς» σεναρίων, βάζουν την κάθε ιστορία μέσα στα ίδια καλούπια, ομογενοποιώντας σενάρια, πλοκές και χαρακτήρες. Έχουμε γεμίσει με αμέτρητες κόπιες του ίδιου, «ιδανικού» σεναρίου…
Είναι σαφές πως ο «Σπόρος» προσπαθεί να ξεφύγει απ’ αυτή τη γραφειοκρατική πεπατημένη. Δεν θυμίζει τυπική ευρωπαϊκή συμπαραγωγή, θυμίζει όμως το «Στάλκερ» του Ταρκόφσκι.
Ναι, καταλαβαίνω την αναφορά και πράγματι ο Ταρκόφσκι ήταν μια σαφής επιρροή μου σ’ αυτή την ταινία. Το «Στάλκερ» είναι μια περίπλοκη και πολύπλευρη αλληγορία, η οποία θέτει σπουδαία φιλοσοφικά ερωτήματα τα οποία με απασχολούν βαθύτατα. Ήταν λοιπόν ένα προσωπικό σημείο εκκίνησης, η βασική μου έμπνευση, την οποία προσπάθησα να εξελίξω με το δικό μου τρόπο. Το θέμα της πίστης, για παράδειγμα, είναι θεμελιώδες ερώτημα για μένα. Από εκεί και πέρα, υπάρχουν και άλλα πράγματα στην ταινία, ξένα προς τον Ταρκόφσκι, ίσως πιο συγγενή στον Μπρεσόν, άλλα στον Όζου ή τον Μπέργκμαν… Θέλω να πιστεύω πως ο «Σπόρος» ανήκει σε αυτό το είδος του σινεμά, ένα είδος τέχνης που υπερασπίζεται συγκεκριμένες ηθικές αξίες και αισθητικές αρχές.
