Οι Μόργκαν Φρίμαν, Μάικλ Κέιν και Άλαν Άρκιν παίρνουν «Εκδίκηση με Στυλ» από την τράπεζα που τους στέρησε τη σύνταξη. Οι μηχανορραφίες τους αποτίνουν φόρο τιμής στο συναρπαστικό σινε-είδος των heist movies, που χάρισε αξέχαστες στιγμές αγωνίας στη μεγάλη οθόνη. Αυτές είναι οι καλύτερες.
Βροχερές νύχτες, κάλυκες στην άσφαλτο, επιβλητικά βλέμματα κάτω από καπέλα φεδόρα, αυτοκίνητα που απομακρύνονται ατάκτως από πεσμένα σώματα... Εικόνες οι οποίες κατακλύζουν τα heist movies, το είδος που άνθησε επηρεασμένο από το φιλμ νουάρ και πλάστηκε από τις στάχτες της Μεγάλης Ύφεσης. Πρόκειται για περιπετειώδη θρίλερ, με τις ληστείες και τις διαρρήξεις στο επίκεντρο, ενώ στην κλασική τους φόρμα ακολουθούν τρίπρακτη αφηγηματική δομή για να απεικονίσουν την προετοιμασία, την εκτέλεση και τις συνέπειες της φιλόδοξης επιχείρησης.
Οι κεντρικοί χαρακτήρες, που προέρχονται συνήθως από την εργατική τάξη ή το οργανωμένο έγκλημα, αντιλαμβάνονται την παρανομία ως μια οδό διαφυγής από τις οικονομικές δυσκολίες κι ένα σύντομο δρόμο προς την πραγμάτωση του «αμερικανικού» ονείρου. Γι’ αυτό πρέπει να φανούν τελικά εξυπνότεροι από το σύστημα τη στιγμή που εκείνο απολαμβάνει το μονοπώλιο της βίας κι έχει κρυμμένους άσους στο μανίκι του. Η σχεδόν αυτοκτονική συμπεριφορά και το τραγικών διαστάσεων θάρρος τους οδηγούν τον θεατή να ταυτιστεί με τους χαρακτήρες αυτούς, που κινούνται πέρα από το νόμο και συχνά πέρα από την καθεστηκυία ηθική.
Ο ρόλος του σινεμά, άλλωστε, δεν είναι να πραγματώνει τις ένοχες φαντασιώσεις μας την ώρα που απολαμβάνουμε την ασφάλεια της σκοτεινής αίθουσας; Χρυσός, κοσμήματα, έργα τέχνης και χρηματοκιβώτια γεμάτα πολύχρωμα χαρτονομίσματα αποτελούν τους στόχους των φιλόδοξων ληστών. Η τράπεζα συνιστά τον πόλο έλξης των παρανόμων, ως πηγή χρημάτων που η «απαλλοτρίωσή» τους μπορεί να αποκτήσει πολιτικοκοινωνικό αντίκτυπο: εκεί συγκεντρώνονται οι κόποι ζωής των απλών ανθρώπων, στους οποίους δεν επιτρέπεται όμως η πρόσβαση. Έτσι οι ήρωές μας αναλαμβάνουν άμεση δράση για να πάρουν πίσω όσα τους «ανήκουν».
Κάθε κομπίνα προϋποθέτει ενδελεχή προετοιμασία και λεπτομερές σχέδιο, όλα κρύβουν όμως την αχίλλειο πτέρνα τους. Άλλοτε ο ανθρώπινος παράγοντας, άλλοτε οι αστυνομικές δυνάμεις κυοφορούν τις ανατροπές με τις οποίες είναι συνώνυμα τα heist movies. Ακόμη κι αν η ληστεία στεφθεί με επιτυχία, τα πάντα μπορεί να συμβούν μέχρι να πέσουν οι τίτλοι τέλους.
Το σινε-είδος απολαμβάνει μια σπάνια ποικιλομορφία που επιτρέπει τις εναλλαγές των σκηνοθετικών στιλ. Σχεδόν η ίδια ιστορία μπορεί να στηθεί ως κωμωδία αλλά και ως αγωνιώδες θρίλερ. Οι τυχεροί δραπετεύουν με τη λεία στο πορτμπαγκάζ, ενώ οι λιγότερο ευνοημένοι από τη μοίρα πέφτουν νεκροί στην άσφαλτο από τα πυρά των αστυνομικών. Στο πέρασμα των χρόνων τα κινηματογραφικά εγκλήματα εξελίχτηκαν τόσο σε δομή όσο και σε ύφος κι εμείς ανατρέξαμε στην ιστορία τους για να ξεχωρίσουμε τις καλύτερες ταινίες του είδους.
Οι πρώτες απόπειρες ληστείας
Η αρχή των heist movies έγινε κάπως ανορθόδοξα, με την κωμωδία «The Lavender Hill Mob» (1951) των βρετανικών στούντιο Ealing, η οποία, αν και δεν αποτελεί τυπικό δείγμα του είδους, έθεσε τα γερά θεμέλιά του. Εκεί ο υπάλληλος τράπεζας Άλεκ Γκίνες επιχειρεί να κλέψει το χρυσό της και να τον βγάλει από τη χώρα ως μινιατούρες του Πύργου του Άιφελ! Υπόθεση που μας στέλνει στο γαλλικό «Ριφιφί» (1955) του εξοστρακισμένου από το Χόλιγουντ Ζιλ Ντασέν, το οποίο ξεχώρισε για τη ρεαλιστική βία του αλλά και την αριστοτεχνικά σκηνοθετημένη προετοιμασία της ληστείας ενός κοσμηματοπωλείου.
Ο αντίκτυπος της ταινίας δεν άργησε να αποφέρει καρπούς. Στο «The Killing» (1956) ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ μεταφέρει τη δράση στον ιππόδρομο, όπου αμέσως μετά την ολοκλήρωση της κλοπής τα πάντα ανατρέπονται αναπάντεχα. Ο Ντασέν θα χτυπήσει ξανά, προσθέτοντας νέες διαστάσεις στο είδος με το εξωτικό «Τοπκαπί» (1964). Εκεί η Μελίνα Μερκούρη σχηματίζει μια συμμορία με στόχο το μουσείο του Τοπκαπί στην Κωνσταντινούπολη κι έτσι οι «αρπαχτές» των heist movies αποκτούν διεθνείς διαστάσεις.
Κομπίνες με κοσμοπολίτικο αέρα
Τη δεκαετία του ’60 στα heist movies κυριάρχησαν τα έντονα χρώματα, η cool νοοτροπία και η ελαφρότητα μιας ονειρικής κατάστασης που σχεδόν εκμηδένιζε τον παράγοντα του κινδύνου, συνδυάζοντας τις κομπίνες με το χιούμορ. Στη «Συμμορία των 11» (1960) οι Φρανκ Σινάτρα, Σάμι Ντέιβις Τζούνιορ και Ντιν Μάρτιν παραδίδουν μαθήματα στιλ κι εγκληματικής οξυδέρκειας στήνοντας την κλοπή πέντε καζίνων του Λας Βέγκας. Τους παραπάνω ανταγωνίζεται με ευκολία ο βασιλιάς του coolness Στιβ ΜακΚουίν στην «Υπόθεση Τόμας Κράουν» (1968), ως ο απίθανος ενορχηστρωτής μιας ληστείας τράπεζας με αντίπαλο την αδιανόητα γοητευτική Φέι Ντάναγουεϊ.
Έτερος ζεν πρεμιέ της εποχής, ο Μάικλ Κέιν σχεδιάζει «Ληστεία αλά... Ιταλικά» (1969), σε ένα heist movie που άφησε ανεξίτηλο το σημάδι της, καθώς πραγματικοί πρωταγωνιστές της ταινίας αναδείχτηκαν τα Mini Cooper που χρησιμοποιούνται ως μέσο διαφυγής. Διόλου τυχαία και οι τρεις παραπάνω ταινίες απέκτησαν εκσυγχρονισμένα ριμέικ, με μόνη επιτυχημένη διασκευή εκείνη του Στιβεν Σόντερμπεργκ στη «Συμμορία των 11» (2002).
Το γαλλικό άγγιγμα
Αν το Χόλιγουντ παρέδωσε μαθήματα στιλ στο είδος, οι Γάλλοι τού πρόσθεσαν κλάση και φινέτσα. Ο μετρ των heist movies Ζαν-Πιέρ Μελβίλ υπέγραψε το 1956 το ασπρόμαυρο και τζογαδόρικο «Bob le Flambeur» ενώ στο τέλος της καριέρας του το αριστουργηματικό και βαθιά τραγικό «Ο Κόκκινος Κύκλος» (1970), υπόδειγμα heist movie ως προς την αφήγηση, την αισθητική και τις ανατροπές, με τους Ιβ Μοντάν, Τζιαν Μαρία Βολοντέ και Αλέν Ντελόν. Ο τελευταίος πρωταγωνίστησε σε ακόμη μία εμβληματική ταινία της εποχής, τη «Συμμορία των Σικελών» (1969) του Ανρί Βερνέιγ, η οποία ξεχώρισε για την ευφυέστατη σεκάνς αεροπειρατείας και το σάουντρακ του Ένιο Μορικόνε που τη συνόδευε.
Working class heroes
Τις πύλες των heist movies «της αμφισβήτησης» άνοιξε το μυθικό «Μπόνι και Κλάιντ» (1967), που ανέμισε τη σημαία της ελεύθερης ζωής στην παρανομία (όχι χωρίς ημερομηνία λήξης), διχάζοντας τους κριτικούς αλλά κερδίζοντας το κοινό. Ακολούθησε μια σειρά ταινιών κατά την ποιοτικά υψηλή δεκαετία του ’70, η οποία απεικόνιζε τις ληστείες τραπεζών ως απόρροια του οικονομικού αδιεξόδου. Όπως η σπαρακτική «Σκυλίσια Μέρα» (1975) με τον Αλ Πατσίνο, το ταξικά προσανατολισμένο «Blue Collar» (1978) του Πολ Σρέιντερ ή το «αναρχικό» ντεμπούτο του Μάικλ Μαν «Thief» (1981), μονάχα μερικά από τα heist movies με κοινωνικά ευαίσθητο πρόσημο που εξακολουθούν να εμπνέουν (θυμίζουμε και το περσινό εξαιρετικό «Πάση Θυσία» του Τζιμ ΜακΜπράιντ).
Μοντέρνοι κι εκσυγχρονισμένοι
Τα heist movies γνώρισαν και «πειραματικές» βερσιόν, που ναι μεν τιμούν τους κανόνες του είδους, ανακατεύουν όμως τη συνταγή για να αναδείξουν δραματικά φορτισμένες πτυχές μιας κομπίνας, προσπερνώντας την ίδια την εκτέλεσή της. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το ντεμπούτο του Κουέντιν Ταραντίνο «Reservoir Dogs» (1992), που μετακίνησε την κορύφωση της δράσης στον... επίλογο μιας αποτυχημένης ληστείας και τον μετέτρεψε σε κλειστοφοβικό whodunit.
Θα επιστρέψει στο είδος με το «Jackie Brown» (1997), όπου το heist συνοδεύεται από την αισθητική των blaxploitation ταινιών. Οι «Συνήθεις Ύποπτοι» (1995) είναι άλλη μία ταινία που δεν ακολουθεί τη συνηθισμένη αφήγηση, καθώς ο Μπράιαν Σίνγκερ ξεκλειδώνει σταδιακά, μέσω φλας μπακ και παράλληλου μοντάζ, τα μυστικά μιας περίπλοκης υπόθεσης γεμάτης μυστικά, παγίδες, αντικατοπτρισμούς και ανατροπές.
Οι αφηγηματικές «εκτροπές» των κανόνων των heist movies δοκιμάστηκαν από τον έμπειρο Μπράιαν ντε Πάλμα στη «Μυστική Αποστολή» (1996), η οποία συνέδεσε τις κλοπές με τον κατασκοπευτικό κόσμο και μας σύστησε την υπέρτατη ευαισθησία των συναγερμών με ακτίνες λέιζερ... Προτού κερδίσει Όσκαρ καλύτερης ταινίας, ο Μπεν Άφλεκ επισκεπτόταν την τράπεζα της Βοστόνης στο στιβαρό, παλαιάς κοπής «The Town» (2010), μπλέκοντας κατόπιν σε οικογενειακές περιπέτειες, ενώ ο Σπάικ Λι κατέθεσε τον heist σινε-οβολό του με τον «Υποκινητή» (2006), όπου ο Κλάιβ Όουεν καταφέρνει να ενορχηστρώσει την «τέλεια» ληστεία όντας κρυμμένος σε... κοινή θέα.
Η εξηντάχρονη πορεία των heist movies δείχνει πως οι διαρρήκτες μπορεί να γίνονται εξυπνότεροι και τα χρηματοκιβώτια πιο περίπλοκα, το διακύβευμα όμως παραμένει ίδιο· μια άνιση μάχη με το νόμο, ένα ατελείωτο και συναρπαστικό κυνήγι κλέφτη και αστυνομικού.
