Το «Άρωμα Ελευθερίας», η πρώτη σκηνοθετική δουλειά του γνωστού δημοσιογράφου Τζον Στιούαρτ πάνω στην αληθινή ιστορία του συλληφθέντος από τους Ιρανούς συναδέλφου του Μαζιάρ Μπαχαρί, μας θυμίζει πως η 4η εξουσία και η 7η τέχνη έχουν εδώ και καιρό γερούς χολιγουντιανούς δεσμούς αίματος.
Η όποια κινηματογραφική εικόνα έχουμε για τον άοκνο λειτουργό της ενημέρωσης οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά σε αυτήν που του έχει «χτίσει» επιμελώς το Χόλιγουντ, όχι μόνο ως το διαχρονικά κυρίαρχο και το πιο συγκροτημένο ιδεολογικά σινεμά, αλλά και ως εκείνο το οποίο έχει χρησιμοποιήσει τον δημοσιογράφο ως ήρωά του πολύ περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη κινηματογραφία.
Κι ενώ ρεπόρτερ-κυνηγοί της αποκλειστικότητας κυκλοφορούν στην οθόνη από νωρίς («Ο Κινηματογραφιστής» του Μπάστερ Κίτον), ως πρωταγωνιστές μπαίνουν στο κάδρο στις δεκαετίες του ’30 και του ’40 με ταινίες όπως τα «Front Page Woman» του Μάικλ Κέρτιζ, «Nothing Sacred» του Γουίλιαμ Γουέλμαν, «Η Πρώτη Σελίδα» του Λιούις Μάιλστοουν και το ριμέικ της «His Girl Friday» του Χάουαρντ Χοκς, «The Philadelphia Story» του Τζορτζ Κιούκορ ή «Η Γυναίκα τα Χρονιάς» του Τζορτζ Στίβενς.
Είναι η εποχή που μετά το μεγάλο κραχ ο κόσμος αρχίζει να επιστρέφει στην τακτοποιημένη καθημερινότητα, η αμερικανική οικονομία αναπτύσσεται ραγδαία, οι εφημερίδες αυξάνουν την κυκλοφορία τους, ο πόλεμος ξαναφέρνει την είδηση στην πρώτη γραμμή, ενώ παράλληλα είναι η χρυσή εποχή του ραδιοφώνου και οι πρώτες ημέρες της τηλεόρασης. Σχεδόν σε όλες τις ταινίες του Φρανκ Κάπρα, του χαρακτηριστικότερου σκηνοθέτη της περιόδου του New Deal, ένας δημοσιογράφος είναι πάντα παρών είτε σε πρώτο είτε σε δεύτερο ρόλο.
Ο άνθρωπος για όλες τις εποχές
Ο ρεπόρτερ είναι μια πολύ εξυπηρετική φιγούρα για τη χολιγουντιανή αφήγηση έτσι κι αλλιώς, καθώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ερευνητής-ντετέκτιβ («Ξένος Ανταποκριτής» του Χίτσκοκ), ως εξομολόγος σε μια βιογραφική ταινία («Πολίτης Κέιν»), ή ως κατάσκοπος-τυχοδιώκτης («Comrade X» του Κινγκ Βίντορ).
Επίσης ως σύμβολο της μοντέρνας εποχής της πληροφόρησης, ως σύμβολο εξουσίας φυσικά, ακόμα και ως σύμβολο μιας «μεταμφίεσης», δηλώνοντας ότι άλλα είναι αυτά που βλέπουμε κι άλλα εκείνα που πραγματικά συμβαίνουν – όπως στα οσκαρικά «Συμφωνία Κυρίων» του Ηλία Καζάν και «Όλοι οι Άνθρωποι του Βασιλιά» του Ρόμπερτ Ρόσεν. Διόλου τυχαία, ο γεννημένος εκείνη την εποχή μεγαλύτερος φανταστικός ήρωας της Αμερικής, ο Σούπερμαν, είναι κι αυτός δημοσιογράφος.
Στις επόμενες δύο δεκαετίες οι κυνηγοί της είδησης επιβάλλονται ως πρωταγωνιστές κωμωδιών («Διακοπές στη Ρώμη» του Γουίλιαμ Γουάιλερ), καταγγελτικών δραμάτων («Ace in the Hole» του Μπίλι Γουάιλντερ), εξωτικών ρομάντζων («Love Is a Many-Splendored Thing» του Χένρι Κινγκ) και φυσικά θρίλερ που θίγουν καυτά κοινωνικά θέματα («While the City Sleeps» του Φριτζ Λανγκ, «Shock Corridor» του Σάμιουελ Φούλερ). Για να φτάσουμε στη σημερινή εικόνα του δημοσιογράφου, όμως, μεσολαβεί η κρίσιμη δεκαετία του ’70 και η υπόθεση Γουότεργκεϊτ:
Μια διάρρηξη στα γραφεία του Δημοκρατικού Κόμματος στο κτίριο Watergate στην Ουάσινγκτον που εξελίχθηκε σε γιγαντιαίο πολιτικό σκάνδαλο, οδηγώντας τον Αύγουστο του ’74 τον πρόεδρο Νίξον στην παραίτηση. Είναι η σκοτεινή κορύφωση μιας σειράς τραυματικών για την αμερικανική κοινωνία γεγονότων, τα οποία έχουν ξεκινήσει από τη δολοφονία των Κένεντι και του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, τον πόλεμο του Βιετνάμ και τη διαπίστωση πως το νεολαιίστικο ξέσπασμα της δεκαετίας του ’60, η χίπικη επανάσταση και όλο το κίνημα της αντικουλτούρας διαψεύδονται με τον πιο πικρό τρόπο.
Ήδη από τα τέλη των ’60s μέχρι τα μέσα των ’70s, όλο αυτό το κλίμα έχει αποτυπωθεί προφητικά σε ουκ ολίγες απαισιόδοξες mainstream περιπέτειες, θρίλερ και ταινίες τρόμου, από το «Μωρό της Ρόζμαρι» και το «Chinatown» μέχρι τον «Εξορκιστή» και τον «Άνθρωπο από τη Γαλλία». Σε αυτήν την ανησυχητική και μεταβατική περίοδο (όπου ο «Ρόκι», ο «Πόλεμος των Άστρων» και η ριγκανική εκδοχή του αμερικανικού ονείρου βρίσκονται ήδη στο δρόμο), «σκάει» το Γουότεργκεϊτ. Η κρισιμότερη μάχη στην πραγματικότητα του πολέμου δύο εξουσιών, ο οποίος ξεκίνησε από την επίθεση της δεύτερης εξουσίας, της κυβερνητικής, στην τέταρτη, τον Τύπο.
Η κυβέρνηση Νίξον είχε από την αρχή της θητείας της ανοίξει σφοδρό μέτωπο με τους δημοσιογράφους, οι οποίοι τώρα περνούν αποφασιστικά στην αντεπίθεση και παίρνουν την αποτελεσματική, ολοκληρωτική εκδίκησή τους. Όπως πολύ εύστοχα ειπώθηκε τότε, «μετά το Γουότεργκεϊτ κανείς δεν θα τολμήσει να τα ξαναβάλει με τον αμερικάνικο Τύπο για τα επόμενα εκατό χρόνια».
Ποιος κυβερνά αυτή τη χώρα;
Αυτό το γεγονός αναδεικνύει κοινωνικά και πολιτικά τον δημοσιογράφο ως τον ήρωα της νέας εποχής. Μια σειρά ταινιών έρχεται να το επιβεβαιώσει πανηγυρικά, με τις περισσότερες απ’ αυτές να είναι φιλελεύθερα πολιτικά θρίλερ, γεμάτα οσκαρικές υποψηφιότητες (η καλλιτεχνική αποδοχή εκ μέρους της ίδιας της βιομηχανίας). Πρώτη και πολύ χαρακτηριστική, η εμπνευσμένη από τη δολοφονία του Κένεντι «Υπόθεση Parallax» (1974) του Άλαν Πάκουλα με τον Γουόρεν Μπίτι.
Ένα χρόνο μετά, οι «Τρεις Μέρες του Κόνδορα» του Σίντνεϊ Πόλακ τελειώνουν έξω από τα γραφεία των «New York Times», όπου ο τίμιος πράκτορας της CIA (Ρόμπερτ Ρέντφορντ) έχει μόλις παραδώσει τα στοιχεία μιας μεγάλης πολιτικής συνωμοσίας. «Πώς το ξέρεις όμως ότι θα το δημοσιεύσουν;» τον ρωτά ο υπεύθυνος της πλεκτάνης.
Στο «Δίκτυο» (1976) του Σίντνεϊ Λιούμετ το σύστημα απορροφά τον «επαναστάτη» anchorman (Πϊτερ Φιντς) και στο τέλος όχι μόνο τον σκοτώνει, αλλά μέσα από τη θεαματικότητα της όλης αναστάτωσης το κανάλι ξαναστήνεται και συνεχίζει να παράγει τα προγράμματά του. Στο «Σύνδρομο της Κίνας» (1979), αντίθετα, οι τολμηροί δημοσιογράφοι καταφέρνουν να βγάλουν την τρομερή οικολογική αλήθεια προς τα έξω, έστω και με οδυνηρό τίμημα.
Το εμβληματικότερο φιλμ του είδους, όμως, είναι το «Όλοι οι Άνθρωποι του Προέδρου» (1976) του Άλαν Πάκουλα, η κινηματογραφική μεταφορά της υπόθεσης Γουότεργκεϊτ. Ξαναγυρίζουμε λοιπόν στην πραγματική ιστορία των δύο ρεπόρτερ που αποκάλυψαν το σκάνδαλο, των δυο ηρώων - κυνηγών της αλήθειας. Είναι οι πρωταγωνιστές ενός θρίλερ στημένου σαν γουέστερν, στο οποίο εκείνοι σαν άλλοι σερίφηδες υπερασπίζονται το δίκιο της κοινότητας, μονομαχούν με τους κακούς, τους νικούν και αποκαθιστούν την τάξη. Πρόκειται για το ιδανικό αφήγημα μιας καινούργιας πραγματικότητας και για τη γέννηση ενός νέου ηρωικού role model, το οποίο κυριαρχεί κοινωνικά χρησιμοποιώντας αμιγώς κινηματογραφικούς όρους.
Ακολουθεί η οικοδόμηση αυτής της εικόνας μέσα από κάθε είδους ταινίες: εξωτικές πολιτικές περιπέτειες («Αποστολή στη Νικαράγουα», «Σαλβαδόρ», το βρετανικό και οσκαρικό «Κραυγές στη Σιωπή»), κομεντί χαρακτήρων που εξελίσσονται πίσω από τις τηλεοπτικές κάμερες («Το Δίκτυο» του Τζέιμς Μπρουκς, «Ερωτικά Κυκλώματα», ήτοι το τέταρτο ριμέικ της «Πρώτης Σελίδας»), αγωνιώδη δράματα που αποκαλύπτουν κάθε λογής σκάνδαλα («The Insider» του Μάικλ Μαν, «Λέοντες Αντί Αμνών» του Ρόμπερτ Ρέντφορντ, τα πρόσφατα «Ο Άνθρωπος που Πούλησε τον Κόσμο» και «Ο Αγγελιοφόρος Πρέπει να Πεθάνει»).
Ακόμα κι όταν υπάρχει διάθεση σαρκασμού απέναντι στο «λειτούργημα», που έχει εξελιχθεί σε αμοραλιστική αποστολή ανόδου της θεαματικότητας/αναγνωσιμότητας με κάθε μέσο («Mad City» του Κώστα Γαβρά, «Ραγισμένο Γυαλί» του Μπίλι Ρέι, «Νυχτερινός Ανταποκριτής» του Νταν Γκιλρόι), σπανίως η εικόνα συμπεριλαμβάνει όλο τον καλολαδωμένο μηχανισμό και όχι μόνο τα ελαττωματικά γρανάζια του («Λος Άντζελες: Εμπιστευτικό» του Κέρτις Χάνσον, «Το Κορίτσι που Εξαφανίστηκε» του Ντέιβιντ Φίντσερ).
Down by law
Τελευταίο και απόλυτα επεξηγηματικό παράδειγμα: το «Frost/Nixon» του 2008 (ξαδελφάκι τού επίσης based on a true story «Καληνύχτα και Καλή Τύχη» του Τζορτζ Κλούνεϊ). Η ταινία του Ρον Χάουαρντ αναπαριστά τη συνέντευξη που είχε πάρει το 1977 ο Ντέιβιντ Φροστ, ένας Βρετανός δημοσιογράφος ελαφρών προγραμμάτων, από τον αρνούμενο να μιλήσει μετά την παραίτησή του Ρίτσαρντ Νίξον. Δυο αντίπαλοι αντιπαρατίθενται σ’ αυτό το μοντέρνο γουέστερν.
Η παραδοσιακή πολιτική και η τηλεόραση. Η πρώτη έχει κύρος και γνώση, καθώς ο Νίξον είναι πολύ έμπειρος ομιλητής, με πολύ εμπεριστατωμένες απαντήσεις. Επίσης… φοράει παπούτσια με κορδόνια. Από την άλλη μεριά, ο Φροστ είναι ένας άνθρωπος που αντιπροσωπεύει την ελαφρότητα της εικόνας, τις εύκολες εντυπώσεις, τη γοητεία της αμεσότητας. Στο τέλος, μάλιστα, χαρίζει στον Νίξον τα ιταλικά παντοφλέ παπούτσια που φοράει. Τι συμβαίνει μεταξύ τους λοιπόν;
Ο Φροστ στριμώχνει τελικά τον Νίξον, ο οποίος σε ένα καταπληκτικό κοντινό πλάνο ομολογεί ότι πράγματι έγινε κατάχρηση εξουσίας και εξηγεί πώς του τη χάρισε ο πρόεδρος Τζέραλντ Φορντ. Δηλαδή όσα δεν μπόρεσαν οι δικαστικές αρχές να ανακαλύψουν τόσα χρόνια, το αποκαλύπτει ένα τυχαίο(;) τηλεοπτικό γκρο πλαν! Είναι το τέλος μιας ολόκληρης εποχής, αυτό που ήταν ουσιαστικά και το Γουότεργκεϊτ. Μαζί και το τέλος ενός τρόπου σκέψης, μιας ολόκληρης πολιτικής πρακτικής και μιας ενδυματολογικής σημειολογίας.
Τα τελευταία 40 χρόνια, λοιπόν, ο σημαντικότερος δραματικός σταρ του αμερικανικού σινεμά δεν είναι παρά ένας ρετουσαρισμένος ήρωας γουέστερν. Αυτός ο οποίος κάποτε συμβόλιζε το τέλος της Άγριας Δύσης και την ανάδυση ενός οργανωμένου έθνους, που χτίζει πόλεις και φτιάχνει νόμους. Ο δημοσιογράφος είναι ο σερίφης της καινούργιας πραγματικότητας και του καινούργιου έθνους, που είναι το έθνος της πληροφόρησης. Πίσω από το χάος της πληροφορίας, από τη συνωμοσία, από την ανεξέλεγκτη εξουσία, υπάρχει μια άναρχη Άγρια Δύση.
Ο δημοσιογράφος είναι αυτός ο οποίος θα αναζητήσει την αλήθεια, θα πολεμήσει τη διαπλεκόμενη ανομία και θα αποκαταστήσει την τάξη. Και μιας και μιλάμε για το Χόλιγουντ, ο δημοσιογράφος θα είναι Αμερικανός, η αλήθεια θα είναι αμερικανική και η νέα εποχή θα μιλάει φυσικά… αμερικανικά («print the legend!»).
