Με αφορμή την κυκλοφορία του «Δικτάτορα», της νέας τολμηρής κωμωδίας που ενορχηστρώνει ο πανούργος Βρετανός Σάσα Μπάρον Κοέν, αποκαλύπτουμε τις στενές σχέσεις της σάτιρας της πολιτικής επικαιρότητας με την 7η τέχνη. Ξεκινώντας από τους αδελφούς Μαρξ και φτάνοντας στο σήμερα, ξεδιαλέγουμε τις καλύτερες στιγμές της αγγλοσαξονικής πολιτικής κωμωδίας, αναλύουμε την πορεία της μέσα στο χρόνο και εντέλει απαντάμε στο ερώτημα από πού ξεφύτρωσε το «φαινόμενο Κοέν».
Μπορεί να έχει ηλικία μερικών χιλιάδων χρόνων, αλλά η πολιτική σάτιρα δείχνει αγέραστη. Εξάλλου πότε ακριβώς ο άνθρωπος έλυσε τα πολιτειακά του προβλήματα, ποια ήταν ακριβώς η ιστορική στιγμή που κάποιο πολιτικό σύστημα κατάφερε να απαλείψει τη διαφθορά, το νεποτισμό, την αυθαιρεσία της εξουσίας, την αναξιοκρατία; Από την εποχή που ο Αριστοφάνης σχολίαζε με κωμική αυθάδεια τα κακώς κείμενα της αθηναϊκής δημοκρατίας, ακρογωνιαίου λίθου του κατοπινού δυτικού κόσμου, δεν έχουν αλλάξει και πολλά. Οι κοινωνίες συνεχίζουν να διέπονται από δομικές παθογένειες κι από εμφανείς αδικίες και η πολιτική σάτιρα εξακολουθεί να είναι ένα πανίσχυρο καλλιτεχνικό όπλο στα χέρια των πολιτών, που μπορούν έτσι να πουν τις πιο σκληρές αλήθειες με τον πιο ανάλαφρο τρόπο. Το σινεμά, τέχνη λαϊκή και ατίθαση, έδειξε από τις πρώτες δεκαετίες της ύπαρξής του ότι δεν επρόκειτο να χαριστεί στην εξουσία. Με μεγάλες διακυμάνσεις στην ιστορική της διαδρομή, η κινηματογραφική πολιτική σάτιρα κατάφερε να γεννήσει αρκετά αξιόλογα φιλμ και να παραμείνει μέχρι σήμερα ακμαία και καλλιτεχνικά ζωντανή, πάντοτε έτοιμη να ξετινάξει κάθε λογής κατεστημένο στην οθόνη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο κωμικός Σάσα Μπάρον Κοέν, ο Βρετανός πνευματώδης προβοκάτορας που στράγγιξε τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία από την πλούσια ιστορία της κινηματογραφικής σάτιρας για να φτιάξει το δικό του εκρηκτικό, πολιτικά ανορθόδοξο κοκτέιλ… Εμείς θα ψαχουλέψουμε την ιστορία της 7ης τέχνης, για να αποκαλύψουμε τα κρυφά συστατικά του.
Από τους αδελφούς Μαρξ στον Γούντι Άλεν
Όπως ανέφερε το 1970 ο Αμερικανός πανεπιστημιακός Ρόντερικ Νας, «το χιούμορ είναι ένας από τους καλύτερους ανιχνευτές της λαϊκής σκέψης. Αν θέλεις να κατανοήσεις τι επικρατεί σε κάθε περίοδο ως “αστείο” θα πρέπει να διερευνήσεις τις βαθύτερες αξίες και προτιμήσεις». Με άλλα λόγια, η σάτιρα αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό το κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο παράχθηκε. Καθόλου τυχαίο δεν είναι λοιπόν ότι μερικά από τα καλύτερα έργα πολιτικής κωμωδίας δημιουργήθηκαν στις ΗΠΑ από τον Μεσοπόλεμο μέχρι το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου, εποχή κατά την οποία το Χόλιγουντ έχει εποικιστεί από τα λαμπρότερα και προοδευτικότερα μυαλά όχι μόνο της Αμερικής αλλά και της πνευματικά αποδεκατισμένης από το φασισμό Ευρώπης. Σπουδαίοι πρόδρομοι του είδους το οποίο σήμερα ονομάζουμε πολιτική κωμωδία ήταν οι αδελφοί Μαρξ, μια από τις ευφυέστερες περιπτώσεις κινηματογραφικού χιούμορ που γνώρισε ποτέ η άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Πίσω από τον κωμικό σουρεαλιστικό οίστρο της «Σούπας Πάπιας» του 1933 η οικογένεια-όργιο θα κάνει οξύτατη κριτική στη μωρία που κρύβεται πίσω από το στέμμα της βασιλείας, τον παραλογισμό του πολέμου και την αλαζονεία της εξουσίας. Λίγα χρόνια μετά ο Τσάρλι Τσάπλιν θα πάρει τη σκυτάλη από τους αδελφούς Μαρξ παρουσιάζοντας το 1940 τον «Μεγάλο Δικτάτορα», ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματά του. Ο 50χρονος τότε κωμικός θα απαγγείλει στον διάσημο μονόλογό του τον απόλυτο κινηματογραφικό ύμνο στον ουμανισμό, μια από τις πιο εμβληματικές σκηνές της 7ης τέχνης.
Ένα μόλις χρόνο αργότερα ο Φρανκ Κάπρα παραδίδει με τη γνωστή του feelgood διάθεση το «Mr Smith Goes to Washington», μια screwball κωμωδία με πρωταγωνιστή τον νεαρό τότε Τζέιμς Στιούαρτ που σπάει κόκαλα με την κριτική της απέναντι στο πελατειακό πολιτικό σύστημα των ΗΠΑ. Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου τα πράγματα αλλάζουν στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Ο Ψυχρός Πόλεμος αρχίζει σιγά σιγά να εδραιώνεται, ο μακαρθισμός θριαμβεύει, ενώ κάθε προσπάθεια πολιτικής σάτιρας βαφτίζεται «κομουνιστικός κίνδυνος». Ο αμερικανικός υπερ-συντηρητισμός θα επικρατήσει μέχρι τις αρχές των ’60s, τότε που το μικρόβιο της αμφισβήτησης αρχίζει να τρυπώνει ύπουλα σε κάθε έκφανση της αμερικανικής κουλτούρας. Ο Βρετανός Πίτερ Σέλερς γίνεται η αιχμή του δόρατος της νέας, γεμάτης νόημα κινηματογραφικής σάτιρας. Το 1959 η αγγλική παραγωγή «Το Ποντίκι που Βρυχάται» θα γίνει μια από τις πρώτες κωμικές βολές ενάντια στον ψυχροπολεμικό παροξυσμό. Πέντε χρόνια αργότερα ο στιλίστας Στάνλεϊ Κιούμπρικ δημιουργεί ένα αμερικανικό αντιπολεμικό αριστούργημα, το «SOS: Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα», με το παραληρηματικό one man show του Πίτερ Σέλερς να αποτελεί την κορυφαία πολλαπλή ερμηνεία στην ιστορία του σινεμά. Επιπλέον, η ατάκα «Gentlemen, you can't fight in here. This is the War Room!» είναι ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα κωμικά μότο όλων των εποχών. Η θύελλα του αντιπολεμικού κινήματος για το Βιετνάμ, η επέλαση των χίπις και η φυσιολογική φθορά του μακαρθισμού θα ποτίσουν με ελευθεριακό πνεύμα και την οθόνη. Είναι η ώρα που ένας καχεκτικός, νευρωτικός Νεοϋορκέζος έρχεται να αλλάξει το αμερικανικό χιούμορ στο σινεμά. Το 1971 ο πρώιμος ακόμη Γούντι Άλεν παρουσιάζει το φιλμ «Μπανάνες», με το οποίο σατιρίζει όχι μόνο την αμερικανική υστερία απέναντι στο φαινόμενο Κάστρο, αλλά και την επιφανειακότητα του μεσοαστικού ακτιβισμού.
Ρέιγκαν και 9/11 σκοτώνουν το χιούμορ
Η δεκαετία του ’70 έχει τη σφραγίδα του σκανδάλου Γουοτεργκέιτ και της κατάρρευσης της εμπιστοσύνης του αμερικανικού λαού απέναντι στους πολιτικούς του ηγέτες. Το Χόλιγουντ περνά την πιο ενδιαφέρουσα αλλά παράλληλα και πλέον εσωτερική και σκοτεινή περίοδό του, κάτι που ευνοεί ελάχιστα την πολιτική κωμωδία. Η εποχή επιτάσσει ευθύβολες καταγγελτικές ταινίες σαν το «Όλοι οι Άνθρωποι του Προέδρου» παρά υπαινικτικές κωμωδίες για την πολιτική διαφθορά. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα, πάντως, θα δούμε αξιόλογες σατιρικές προσπάθειες, όπως το εναλλακτικό μιούζικαλ «Nashville» (1975) του Ρόμπερτ Άλτμαν αλλά και τη γλυκόπικρη σάτιρα «Να Είσαι Εκεί, Κύριε Τσανς» του Χαλ Άσμπι με τον Πίτερ Σέλερς να δίνει την πιο μεστή ερμηνεία της καριέρας του. Την ίδια εποχή στην Ευρώπη οι Μόντι Πάιθον, μια ανατρεπτική παρέα κωμικών, έρχονται να αλλάξουν το τοπίο της βρετανικής κωμωδίας με ένα μείγμα αριστοφανικής αυθάδειας και σουρεαλιστικής τρέλας. Το 1979 παρουσιάζουν το «Ένας Προφήτης μα τι Προφήτης», το πιο ολοκληρωμένο φιλμ τους, ένα οργιώδες κωμικό αντάρτικο απέναντι σε κάθε πολιτικο-θρησκευτικό ιερό και όσιο, από το οποίο επηρεάστηκε έντονα ο Σάσα Μπάρον Κοέν. Η βουτηγμένη στην πολιτική ορθότητα δεκαετία του ’80 έρχεται παρέα με το νεο-συντηρητικό αέρα του Ρόναλντ Ρέιγκαν, από τη μία πλευρά του Ατλαντικού, και της Μάργκαρετ Θάτσερ, από την άλλη. Πού διάθεση για καυστική σάτιρα;
Στα ’90s το είδος της πολιτικής κωμωδίας αναγεννιέται και γνωρίζει την παραγωγικότερη περίοδό του στο Χόλιγουντ. Ένας από τους κυριότερους λόγους αυτής της σατιρικής έξαρσης υπήρξε η διαπλοκή των ΜΜΕ με την πολιτική εξουσία, η οποία αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο εμφανής, ολοένα και πιο ενοχλητική για κάθε σκεπτόμενο πολίτη. Η ποιότητα της πολιτικής κωμωδίας, όμως, κινείται τις περισσότερες φορές σε χαμηλά επίπεδα, εγκλωβισμένη κυρίως στο αδιάφορο σεξο-σκάνδαλο Λεβίνσκι. Τα «Ντέιβ: Πρόεδρος για μια Μέρα» (1993), «Ο Έρωτας του Προέδρου» (1995) και «Όλες οι Γυναίκες του Προέδρου» (1998) δεν αποτελούν τίποτα περισσότερο από πιασάρικες κωμωδίες που κλείνουν νωθρά το μάτι στο διαβρωμένο πολιτικό status. Υπάρχουν, βέβαια, και εξαιρέσεις… Το «Wag the Dog» (1997) του Μπάρι Λέβινσον ήταν ένα διασκεδαστικό φιλμ-καταπέλτης για τους πανούργους spin doctors της Ουάσινγκτον, ενώ το «Bulworth» (1998), με τον Γουόρεν Μπίτι σε ρόλο παραγωγού, σκηνοθέτη, σεναριογράφου και πρωταγωνιστή, ξεμπρόστιασε την υποκρισία των πολιτικών με ριζοσπαστικά απολαυστικό τρόπο. Όλα αυτά μέχρι την 11η Σεπτεμβρίου, οπότε το πατριωτικό αίσθημα πλημυρίζει το Χόλιγουντ και κάθε είδους σάτιρα φιμώνεται, την ίδια στιγμή που η αστερόεσσα κυματίζει σε πρώτο πλάνο…
Η εμφάνιση του Σάσα Μπάρον Κοέν
Στη δεκαετία του 2000 η τηλεόραση γίνεται το δημιουργικό πεδίο όπου θα ανθήσουν τα πιο τολμηρά κωμικά εγχειρήματα. Από τη μία ο Τζον Στιούαρτ και αργότερα ο Στίβεν Κόλμπερτ με τα αντισυμβατικά ψευδο-δελτία τους προσπαθούν να αποσυμπιέσουν την υπερ-πατριωτική υστερία που επικρατεί στα media. Από την άλλη, στη Βρετανία τον ίδιο ρόλο αναλαμβάνει από τα τέλη της δεκαετίας του ’90 ένας ψηλόλιγνος εβραϊκής καταγωγής κωμικός. Με σπουδές στο Κέιμπριτζ και φοβερές ικανότητες στη μίμηση, καταφέρνει σε χρόνο-ρεκόρ να επαναθεµελιώσει τη βρετανική κωµωδία προσφέροντας μια νέας κοπής ακραία σάτιρα που κινείται πέρα από τα όρια του πολιτικά ορθού. Ο Άλι Τζι, η τηλεοπτική περσόνα που κάνει διάσημο τον Σάσα Μπάρον Κοέν, αποτελεί μια απόλυτα πετυχημένη καρικατούρα της αποπροσανατολισμένης working class βρετανικής νεολαίας που παραμένει ακαλλιέργητη, ανιστόρητη και εθισμένη στον αμερικανόφερτο καταναλωτισμό. Το 2006 ο Λονδρέζος κωμικός θα πιάσει στον ύπνο τους Αμερικανούς κάνοντας ένα ξεκαρδιστικό road trip στην πολιτισμικά αλλοπρόσαλλη ενδοχώρα ως Καζάχος ρεπόρτερ στο «Μπόρατ». Μετά το χλιαρό «Μπρούνο» του 2009, ο Σάσα Μπάρον Κοέν βρίσκεται για ακόμη μία φορά στην αιχμή των πολιτικών εξελίξεων ερμηνεύοντας τον στρατηγό ναύαρχο Αλαντίν, μια μείξη Σαντάμ Χουσεΐν και Μουαμάρ Καντάφι. Ο «Δικτάτορας», το πιο ακριβό και φιλόδοξο κινηματογραφικό εγχείρημα του Βρετανού κωμικού, δεν αφήνει κανέναν να γλιτώσει από τη σατιρική του επέλαση. Τα απολυταρχικά καθεστώτα που σαρώθηκαν από την Αραβική Άνοιξη και η ανοχή των αναπτυγμένων κρατών απέναντι σ’ αυτά με αντάλλαγμα την εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών των χωρών τους μπαίνουν στο στόχαστρο του Άγγλου μάστερ της πρόκλησης. Όλα αυτά βέβαια με φόντο μια ερωτική ιστορία, ένα απίθανο σάουντρακ και μια εναλλακτική κωμική ξενάγηση στη Νέα Υόρκη… Μια ολοκληρωμένη feelgood κινηματογραφική πρόταση για το φετινό καλοκαίρι.
Πολιτική σάτιρα χωρίς ηθοποιούς
Team America: World Police (2004)
Οι δημιουργοί του «South Park» παρουσιάζουν μια κινηματογραφική περιπέτεια στην οποία πρωταγωνιστούν μαριονέτες! Όλα τα κλισέ των χολιγουντιανών action movies κονιορτοποιούνται και η αμερικανική εξωτερική πολιτική κανιβαλίζεται.
South Park: Bigger, Longer, Uncut (1999)
Τα στρογγυλοπρόσωπα παιδάκια του τηλεοπτικού μύθου «South Park» επισκέπτονται τις κινηματογραφικές αίθουσες, για να αποδείξουν ότι ο διάβολος είναι... καναδικής καταγωγής. Η ενήλικη κόμικς σάτιρα στα
καλύτερά της.
You’re not Elected, Charlie Brown (1972)
Λίγο πριν από τις προεδρικές εκλογές του 1972 και το θρίαμβο του Νίξον, το κολλητάρι του Τσάρλι Μπράουν Λάινους βαν Πελτ βάζει υποψηφιότητα για πρόεδρος του σχολείου, με τον Σνούπι να έχει αναλάβει ρόλο spin-doctor.
