Ο πολύπειρος Έλληνας σκηνοθέτης Στέλιος Χαραλαμπόπουλος («Τη Νύχτα που ο Φερνάντο Πεσσόα Συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη») μιλά για το καινούργιο του ντοκιμαντέρ «Μαραθώνιος μιας Ημιτελούς Άνοιξης: Γρηγόρης Λαμπράκης».
Ποια ήταν η αφορμή για να γυρίσετε το ντοκιμαντέρ;
Πάντα με απασχολούσε η έννοια του ήρωα και της παραδειγματικής αξίας του. Ο Γρηγόρης Λαμπράκης δεν έγινε μόνο σύμβολο αγώνων, αλλά αποτέλεσε και μια τομή στη σύγχρονη ιστορία του τόπου. Παρότι μετεμφυλιακά υπήρξαν πολλές αφορμές για μια γενικευμένη εξέγερση, όπως ότι λειτουργούσε το στρατόπεδο του Άη Στράτη μέχρι το 1963 ή ότι υπήρξαν νεκροί στις διαδηλώσεις για το Κυπριακό το 1955-56 και στις εκλογές του 1961, κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Η δολοφονία και η κηδεία του Λαμπράκη ήταν μια τομή. Από εκεί και μετά μπαίνει ένα τέρμα στην ασυδοσία του μετεμφυλιακού παρακράτους και οι μάζες μπαίνουν δυναμικά στο προσκήνιο. Εξάλλου, οι εξελίξεις μετά τη δολοφονία είναι ραγδαίες αφού πέφτει η κυβέρνηση Καραμανλή και έρχεται μετά από διπλή εκλογική αναμέτρηση ο Γιώργος Παπανδρέου στην εξουσία με αυτοδυναμία. Ξεκινάει μια Άνοιξη στην Ελλάδα με αιχμή του δόρατος τον πολιτισμό, όπου η μουσική, οι λέσχες ανάγνωσης και ο κινηματογράφος ανθούν. Πολύ σημαντική είναι βέβαια η συνεισφορά της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη, ιδιαίτερα στην συντηρητική επαρχεία. Γίνονται τεράστιες ανατροπές στην Ελλάδα, σημάδια μιας ημιτελούς, όμως, Άνοιξης που θα ανακόψει η Δικτατορία των Συνταγματαρχών το 1967.
Ο Λαμπράκης είναι μια γνωστή προσωπικότητα και τα γεγονότα της δολοφονίας του είναι, λίγο έως πολύ, ειπωμένα. Εσείς τι παραπάνω θέλατε να δώσετε με το φιλμ σας;
Ήθελα να δώσω λόγο στον ίδιο τον Λαμπράκη. Ήθελα να δείξω ποιος είναι ο άνθρωπος που έγινε σύμβολο, μέσα από τις ομιλίες και τα γραπτά του. Με ποιον τρόπο επηρέασε τις εξελίξεις ο Λαμπράκης στη νεοελληνική ιστορία και το πώς συνέπλευσε το ατομικό με το συλλογικό στην συγκεκριμένη περίπτωση. Στην ταινία παρουσιάζω στιγμές από τη ζωή του, παράλληλα με σημαντικούς σταθμούς της νεοελληνικής ιστορίας – Δικτατορία Μεταξά, Κατοχή, Δεκεμβριανά, Εμφύλιος. Δίνοντας λόγο στο Λαμπράκη, δίνω λόγο και σε μια γενιά ανθρώπων που βίωσαν αυτές τις σημαντικές ιστορικές στιγμές της πατρίδας μας. Επίσης, ήθελα να μιλήσουν στην ταινία άνθρωποι που τον είχαν γνωρίσει ή ήταν παρόντες σε γεγονότα –δεν ήθελα σε καμία περίπτωση δευτερογενείς μαρτυρίες. Αυτό που διαπίστωσα και έχει μεγάλο ενδιαφέρον είναι ότι ο Γρηγόρης Λαμπράκης ήταν ένα χωριατόπαιδο που ξεκίνησε από ένα χωριό της Αρκαδίας και μια οικογένεια που είχε 18 παιδιά! Ξεκινώντας από αυτήν την αφετηρία, ο Λαμπράκης έγινε πρωτοπόρος ακτιβιστής, πάρα πολύ ευαίσθητος σε κοινωνικά ζητήματα. Πάντοτε έμπαινε με ορμή νεοφώτιστου στα πράγματα. Γι’ αυτό και όταν δολοφονείται πενηνταενός ετών, μια ηλικία δηλαδή που ήταν ήδη μεσόκοπος, στη συνείδηση του λαού περνά ως το παλικάρι και το γελαστό παιδί.
Μέσα από την έρευνα που κάνατε, γιατί πιστεύετε ότι το παρακράτος επέλεξε να σκοτώσει συγκεκριμένα τον Λαμπράκη;
Εκείνη την εποχή η Δεξιά χτυπούσε περισσότερο τους συνοδοιπόρους, παρά τους ίδιους τους κομουνιστές. Αυτοί την πείραζαν περισσότερο. Δεν ήθελε η Αριστερά να ανοιχτεί σε ένα ευρύτερο ακροατήριο. Ιδιαίτερα αν οι συνοδοιπόροι ήταν άνθρωποι που είχαν μια κάποια κοινωνική εμβέλεια και ήταν αναγνωρίσιμοι στον κόσμο. Η Δεξιά ήθελε να παρουσιάζει τους κομουνιστές σαν παρακατιανούς εργάτες, οικοδόμους, τσαγκάρηδες… Όταν επιστήμονες, καλλιτέχνες, ακόμη και αθλητές πήγαιναν κοντά στις ιδέες τους, τότε αυτοί μετατρέπονταν σε νούμερο ένα στόχο. Ακόμη περισσότερο, ο Λαμπράκης με τον πρωτόγνωρο ακτιβισμό του, που ξέφευγε από τα κομματικά θέσφατα, τους είχε μπει στο μάτι. Όπως λέει και ο Μανώλης Γλέζος στην ταινία: “για εμάς η Πορεία Ειρήνης έγινε έστω και με τον Λαμπράκη να κρατά μόνος του το πανό. Όμως, το γεγονός αυτό καθόρισε την ίδια στιγμή στα σκοτεινά παρακρατικά και πιθανώς κρατικά κέντρα τη μοίρα του». Η δολοφονία του ήταν σίγουρα ένα οργανωμένο σχέδιο. Πιθανόν, να μην ήθελαν να τον σκοτώσουν, αλλά να τον τρομάξουν. Ας μην ξεχνάμε, όμως, ότι οι αντισυγκεντρώσεις της εποχής γίνονταν με επίσημη υποστήριξη του Κράτους, ως σχέδιο του Υπουργείου Προεδρίας και της περίφημης επιτροπής Γωγούση της ΚΥΠ. Επίσης, αν δεν είχε βρεθεί ο Μανώλης Χατζηαποστόλου να βουτήξει στην καρότσα, η υπόθεση Λαμπράκη θα είχε περάσει σαν τροχαίο. Ούτε οι παρακρατικοί μηχανισμοί θα είχαν φανερωθεί, ούτε ο Σαρτζετάκης θα είχε ασκήσει τις μετέπειτα διώξεις. Ποτέ δεν θα μάθουμε, βέβαια, από πού και πόσο ψηλά ήρθε η εντολή δολοφονίας του.
Όταν κάνετε μια ταινία για έναν ήρωα, όπως είναι ο Γρηγόρης Λαμπράκης, δεν φοβόσαστε την αγιογραφία;
Όταν επιλέγω να μιλήσω για το έργο και τη δραστηριότητα μιας προσωπικότητας, το κάνω γιατί αυτή με έχει εμπνεύσει. Είτε αυτός λέγεται Σεφέρης, Πεσσόα, Καβάφης ή Λαμπράκης. Ως εκ τούτου όταν ξεκινάω να γυρίσω μια ταινία το κάνω γιατί κάποια πράγματα με ενθουσίασαν στο έργο τους. Σαφώς γνωρίζω ότι υπάρχουν αρνητικές πτυχές σε αυτούς, αλλά επιλέγω να ασχολούμαι με αυτό που άφησαν σαν πνευματικό κληροδότημα πίσω τους. Την ίδια στιγμή δεν μου αρέσει να δίνω και μασημένη τροφή στους θεατές. Για παράδειγμα αφήνω ασχολίαστο στην ταινία μου για τον Σεφέρη, ότι κατά τη διάρκεια της Δικτατορίας του Μεταξά υπηρετεί ως υψηλόβαθμο στέλεχος κάτω από τον Υπουργό Τύπου Νικολούδη, την ίδια στιγμή που ο άντρας της αδελφής του βρίσκεται στην εξορία. Ο Σεφέρης ήταν ένας άνθρωπος που δεν αντιδρούσε. Σαν μια χύτρα ταχύτητας καταπίεζε τον εαυτό του και έβγαζε όλη του την πίεση στο καλλιτεχνικό του έργο. Θα μου άρεσε ο καλύτερος ποιητής να είναι ο Τσε Γκεβάρα, αλλά τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά…
Ποιες είναι οι αναλογίες της δολοφονίας του Λαμπράκη στο σήμερα; Τι σχέση έχουν οι παρακρατικοί του τότε με τα σημερινά Τάγματα Εφόδου της ακροδεξιάς που δολοφονούν; Δυστυχώς η ταινία έγινε επίκαιρη. Στην Ελλάδα βιώνουμε σήμερα μια ακραία κατάσταση, κατά την οποία συντελούνται κοσμοιστορικές αλλαγές. Βεβαίως, μοιάζει η ιστορία να επαναλαμβάνεται και η υπόθεση του Γρηγόρη Λαμπράκη γίνεται τραγικά επίκαιρη. Άλλά έπρεπε και πάλι να υπάρξει ένας ήρωας και να χυθεί το αίμα του Παύλου Φύσσα για να κινητοποιηθεί η αστυνομία –έστω και σ’αυτό το ελάχιστο- απέναντι στην δράση του παρακράτους.
