© Χάρης Ακριβιάδης
Δύο πολύ ενδιαφέρουσες συναυλίες με προγράμματα αρθρωμένα γύρω από τη φρίκη του πολέμου και το ζόφο του θανάτου απολαύσαμε πρόσφατα σε αθηναϊκές αίθουσες συναυλιών.
Προ ημερών (3/5), με αφορμή τη συμπλήρωση 80 χρόνων από τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Φιλαρμόνια Ορχήστρα Αθηνών υπό τον καλλιτεχνικό της διευθυντή Βύρωνα Φιδετζή έδωσε στη μισογεμάτη "Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης" του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών μία θαυμάσια συναυλία με έργα που γεννήθηκαν μέσα στα δραματικά χρόνια του αγώνα και συγκινούν με τα οικουμενικά τους μηνύματα. Στον πρόλογο του -όπως πάντοτε, εξαιρετικά φροντισμένου- προγραμματικού τεύχους ο Πρόεδρος της ορχήστρας, Καθηγητής Νίκος Μαλιάρας αναφέρθηκε στην επέτειο ως "μια πολύ σημαντική αφορμή μνήμης και αναστοχασμού πάνω στις πανανθρώπινες αξίες του ευρωπαϊκού πολιτισμού που έλκουν την καταγωγή τους από την Ελλάδα".
Η βραδιά άνοιξε με τρία σχεδόν σύγχρονα έργα Ελλήνων και ξένων συνθετών που γράφτηκαν τη διετία 1943-1944. Αρχικά ακούσθηκε το ολιγόλεπτο "Επικό τραγούδι" του Θεόδωρου Καρυωτάκη, μια καλογραμμένη συμφωνική εικόνα, σκοτεινής διάθεσης και ελληνικού χρώματος, αφιερωμένη στη μνήμη των νεκρών του αγώνα του Ελληνικού λαού για την ελευθερία στα χρόνια της σκληρής γερμανικής κατοχής. Η εκτέλεση υπήρξε πολύ προσεγμένη και αξιοποίησε κυρίως -μετά το αρχικό καλλιεπές σόλο φαγκότου του Πριόβολου- το εστιασμένο παίξιμο των εγχόρδων (βιολοντσέλων και βιολιών) αλλά και τις μαλακές συνεισφορές των χάλκινων πνευστών στις δραματικές κορυφώσεις.
Στη μνήμη των θυμάτων της τρομερής θηριωδίας στο χωριό Λίντιτσε της Τσεχοσλοβακίας, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού του οποίου θανατώθηκε αποτρόπαια από τις ναζιστικές δυνάμεις, ήταν αφιερωμένο και το εξίσου σύντομο συμφωνικό ποίημα "Μνημείο για το Λίντιτσε" του Μαρτινού, που δόθηκε ακολούθως. Σ’αυτήν την αντιπροσωπευτική της γνωστής νεοκλασικής του τεχνοτροπίας σύνθεση με την ιδιαίτερα θρηνητική διάθεση έγιναν με σαφήνεια ορατές οι διαφορετικές εθνικοσχολικές πινελιές (παραδοσιακές μελωδίες της Βοημίας και της Μοραβίας) και ο ιδιότυπος λυρισμός. Από πλευράς ερμηνείας ξεχώρισαν το προσεκτικό κτίσιμο των θεμάτων από τα πολύ καλά έγχορδα αλλά και η σταθερότητα των χάλκινων, που εν προκειμένω ήχησαν, πάντως, πιο εκτεθειμένα στα κρεσέντι.
Το πρώτο μέρος ολοκληρώθηκε με τα "Πέντε τραγούδια από το 4ο βιβλίο της "Πολιτείας και μοναξιάς” του Κωστή Παλαμά για φωνή και ορχήστρα" του Μανόλη Καλομοίρη, που γράφτηκαν στον απόηχο της κηδείας του ποιητή, η οποία αποτέλεσε, ως γνωστόν, μία πρωτοφανή εκδήλωση αντίστασης κατά του κατοχικού καθεστώτος. Η ακρόαση επιβεβαίωσε την ομορφιά και την ανυπέρβλητη καλλιτεχνική αξία του κύκλου (και δη του συγκλονιστικού "Ναού") στην όλη δημιουργία του Καλομοίρη, την κορωνίδα της οποίας αποτελούν, κατά τη γνώμη μας, τα τραγούδια του, λόγω της μουσικά εμπνευσμένης συμπόρευσης με τον ποιητικό λόγο.
Έχοντας στη διάθεσή του μία ορχήστρα εξαιρετικά ευέλικτη, ο Φιδετζής φώτισε υποδειγματικά την άλλοτε λεπταίσθητη και αισθησιακή (στα τρία ενδιάμεσα τραγούδια) άλλοτε πιο πυκνή ενορχήστρωση, διαπλάθοντας μια ονειρική συνοδεία για τη σολίστ Μυρτώ Παπαθανασίου. Η διακεκριμένη Λαρισαία υψίφωνος απέδωσε άρτια τον λυρισμό των τραγουδιών, αξιοποιώντας την εμπειρία και τη μουσικότητά της (αιθέρια πιάνι), αλλά και την καλή άρθρωση του λόγου. Παρότι σταθερή σε ψηλές και χαμηλές νότες, η φωνή έχει, πάντως, απωλέσει την ομοιογένειά της, ενώ στερείται της δραματικής ματιέρας για την οποία βοά ο συγκεκριμένος κύκλος (π.χ. στη "Νεραϊδοπαρμένη").
Μετά το διάλειμμα προσφέρθηκε αρχικά η "Συμφωνία δωματίου" που ο πρόωρα χαμένος Θεσσαλονικιός συνθέτης Κώστας Νικήτας έγραψε το 1981 πάνω στο περίφημο 8ο κουαρτέτο εγχόρδων του Σοστακόβιτς. Πηγή έμπνευσης του κουαρτέτου αποτέλεσε το σοκ που βίωσε ο Σοβιετικός συνθέτης όταν αντίκρισε -κατά τη διάρκεια επίσκεψής του στη Δρέσδη το 1960- τα αποτελέσματα του φρικτού βομβαρδισμού της το 1945. Στο πρότυπο ενός Ρούντολφ Μπαρσάι, ο Νικήτας προέβη σε μια πολύ ωραία συμφωνική ανάπλασή του, με γνώση και σεβασμό του πρωτοτύπου και έξυπνη δημιουργική αξιοποίηση όλων των ορχηστρικών υποομάδων. Η άρτια εκτέλεση της μεταγραφής αυτής για ορχήστρα δωματίου, την οποία χρωμάτισαν τα ωραία σόλι όλων των πνευστών πάνω στο μαλακό καμβά των εγχόρδων, μετέδωσε με σπάνια ευγένεια τη διάχυτη αίσθηση του πένθους.
Η συναυλία ολοκληρώθηκε, σε πιο αισιόδοξους τόνους, με τις "Παραλλαγές και φούγκα πάνω σε ένα θέμα του Χένρυ Πέρσελ" (άλλως γνωστότερες ως "Οδηγός ορχήστρας για νέους") του Μπρίττεν. Ο Βρετανός συνθέτης έγραψε το εκπαιδευτικής διάστασης έργο αμέσως μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου απευθυνόμενος στους νέους ανθρώπους της Ευρώπης και μεταφέροντας συμβολικά το μήνυμα της ελπίδας για ένα φωτεινό και ειρηνικό μέλλον χωρίς πολέμους, αγριότητες και αιματοχυσία. Μετά την αρχική έκθεση του θέματος -ενός μελωδικού ροντό από τη σουίτα "Αμπελαζάρ"- από τη μεγάλη ορχήστρα, αυτό αποδίδεται στη συνέχεια σε σειρά 13 παραλλαγών από όλες τις οικογένειες των οργάνων, παρέχοντας την ευκαιρία σε κάθε αναλόγιο να λάμψει. Και αυτό πράγματι συνέβη αποδεικνύοντας το πολύ καλό σημερινό επίπεδο της "Φιλαρμόνιας". Από τις εξαιρετικές επιμέρους συνεισφορές κρατάει κανείς αυτές της υποομάδας των κοντραμπάσων αλλά και αυτές του συνόλου των ξύλινων πνευστών (με κορυφαίο το φαγκότο του Πριόβολου) και το κύρος του εξάρχοντα Γιαρεσλάβ Τοκάρεφ. Η ερμηνεία υπήρξε ακριβής (ιδίως στην καταληκτική φούγκα), αλλά θα κέρδιζε από ένα λιγότερο επίσημο βηματισμό και από περισσότερο χιούμορ.
Μια συναφούς θεματικής συναυλία είχαμε παρακολουθήσει λίγες εβδομάδες νωρίτερα (15/4) στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ στο πλαίσιο του 3ου Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής. Σε αυτήν αναμετρήθηκαν με την αριστουργηματική 14η Συμφωνία του Σοστακόβιτς η βουλγαρική ορχήστρα εγχόρδων "Drop Down Community" και δύο σολίστ, η μεσόφωνος Θεοδώρα Μπάκα και ο μπασοβαρύτονος Τίμος Σιρλαντζής, υπό τη μουσική διεύθυνση του Μάρκελλου Χρυσικόπουλου. Εάν δεν σφάλλουμε, κατά τη φετινή χρονιά που γιορτάζουμε την επέτειο 50 χρόνων από το χαμό του μεγάλου Σοβιετικού συνθέτη, αυτή ήταν η …πρώτη (!) εκτέλεση μιας συμφωνίας του, και μάλιστα όχι μίας από τις πιο δημοφιλείς ή τις πιο εύκολα προσιτές.
Η 14η συμφωνία (1969) είναι ένα εξαιρετικά ιδιαίτερο έργο, που συνιστά μία από τις νηφαλιότερες και γενναιότερες μουσικές ενατενίσεις της "εμπειρίας" του θανάτου, και δη αυτού πρόωρου ή άδικου. Όχι τυχαία ίσως, βασίζεται σε ρωσικές μεταφράσεις 11 ποιημάτων των Λόρκα, Απολλιναίρ, Κύχελμπεκερ και Ρίλκε, που είχαν όλοι …έναν πρόωρο ή αφύσικο θάνατο!
Εν προκειμένω αυτά ακούσθηκαν στην εκδοχή της "επαναμετάφρασης" στις πρωτότυπες γλώσσες από τη ρωσική απόδοσή τους, με την εξαίρεση -για λόγους καλύτερης μελοποίησης- δύο ποιημάτων, της "Loreley" του Απολλιναίρ (που δόθηκε στα γερμανικά – σε χρήση έτερης, γερμανόφωνης εκδοχής του έργου) και του μοναδικού του Κύχελμπεκερ (το οποίο αποδόθηκε στη ρωσική μετάφραση).
Την αντισυμβατική ενορχήστρωση με τη χρήση ιδιαίτερων τεχνικών (όπως για παράδειγμα τα ηχητικά clusters) για μικρή ορχήστρα εγχόρδων με δύο κρουστά και τσελέστα (Σουλαδάκης) απέδωσε εξαιρετικά το βουλγαρικό σύνολο υπό τη σαφή και αρκετά ρευστή καθοδήγηση του Χρυσικόπουλου. Σ’ένα έργο όπου ελάχιστοι ίσως τον ανέμεναν, ο αρχιμουσικός κατάφερε να "διαπλάθει" συνεχώς ατμόσφαιρες και κλίματα αξιοποιώντας τα διαφορετικά ηχοχρώματα των οργάνων, αλλά τα σχετικά μετρημένα τέμπι και η απουσία πιο γλαφυρών αντιθέσεων δεν επέτρεπαν πάντοτε την ανάδειξη του εύρους του ζόφου του.
Πολύ καλοί ήταν και οι δύο σολίστ, μολονότι έκαστος διέθετε τις ποιότητες που έλειπαν από τον άλλον! Έτσι, αν το ιδανικό, σκούρο αλλά και άκρως φωνογενές τίμπρο του Σιρλαντζή δικαίωνε εντελέστερα την σκοτεινή/πένθιμη διάσταση των κομματιών, αναζητούσε κανείς συχνά μιαν ευρύτερη εκφραστική παλέτα και κατά τόπους (στα γαλλικά τραγούδια) μια καλύτερη προφορά. Η πολύ εμπειρότερη Μπάκα, χωρίς να αποτελεί την σοπράνο που απαιτεί η παρτιτούρα, διέθετε μεγάλη ευχέρεια στην υψηλή φωνητική περιοχή, ιδιωματική άρθρωση του αδόμενου λόγου και ιδιαίτερα οξυμμένη αίσθηση των εκφραστικών μεγεθών της μουσικής. Υπήρξε εντυπωσιακή στο γλυκόπικρο δίπτυχο της "Σκοπιάς", ενώ μετέτρεψε την "Loreley" σε μια μικρή θεατρική σκηνή!
Παρά τις όποιες επιφυλάξεις, μία όλως ευπρόσδεκτη εμπειρία που καλό θα ήταν να παρακινήσει τις αρκετές -και πολύ καλές πια- συμφωνικές μας ορχήστρες να παρουσιάσουν μέχρι το τέλος της χρονιάς όσες περισσότερες συμφωνίες του σπουδαίου Σοβιετικού δημιουργού μπορούν...
Κεντρική φωτογραφία: Η υψίφωνος Μυρτώ Παπαθανασίου ερμηνεύει ένα από τα "Πέντε τραγούδια από το 4ο βιβλίο της "Πολιτείας και μοναξιάς" του Κωστή Παλαμά για φωνή και ορχήστρα" του Καλομοίρη, συνοδευόμενη από τη Φιλαρμόνια Ορχήστρα Αθηνών υπό τον αρχιμουσικό Βύρωνα Φιδετζή ("Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης" Μεγάρου Μουσικής, 3/5).
