© Patricio Cassinoni
Πιστό στον out of the box προγραμματισμό σπάνιων λυρικών έργων, που είναι εγγεγραμμένος στο DNA του από την ίδρυσή του το μακρινό 1951, το Φεστιβάλ Όπερας του Γουέξφορντ (WFO) εστίασε φέτος στο "θέατρο μέσα στο θέατρο". Αντίθετα απ’ό,τι ίσως θα νόμιζε κανείς, δεν είχαμε να κάνουμε με τη χρήση της συγκεκριμένης τεχνικής στη σκηνοθεσία των παραστάσεων των 3 καθιερωμένων οπερατικών παραγωγών, αλλά με την …ίδια την θεματική των λυρικών έργων!
Η Ιταλίδα καλλιτεχνική διευθύντρια Ροζέτα Κούκκι πρότεινε δύο σχετικά σπάνια παρουσιαζόμενες ιταλικές όπερες και μία σχεδόν άγνωστη βρετανική, επιστρατεύοντας σκηνοθέτες και μονωδούς της νεώτερης γενιάς, δίνοντας έμφαση στην ανάδειξη του ανερχόμενου εγχώριου καλλιτεχνικού δυναμικού. Η μακρά σχέση της με το περίφημο "Φεστιβάλ Όπερας Ροσσίνι" του Πέζαρο την έχει οδηγήσει στην υιοθέτηση της ίδιας φιλοσοφίας, κυρίως μέσω του "Wexford Factory", ενός δυναμικού workshop που συμβάλλει στην εκπαίδευση και αξιοποίηση ταλαντούχων Ιρλανδών μουσικών, όχι μόνο μέσα από μικρότερες εκδηλώσεις, όπως π.χ. δημοφιλείς όπερες σε εκδοχή "τσέπης" ή λυρικά ρεσιτάλ, αλλά και στις βασικές παραγωγές.
Κατά τα λοιπά, ντόπιοι και ξένοι φιλόμουσοι συνέρρευσαν και φέτος (μεταξύ 18/10 και 2/11) στη μικρή πόλη των νοτιοανατολικών ακτών της Ιρλανδίας με τη μελαγχολική ατμόσφαιρα, φορώντας τα καλά τους για να παρακολουθήσουν στην υπερσύγχρονη "Αίθουσα O’Reilly" της Εθνικής Όπερας του Γουέξφορντ τις παραστάσεις, που ξεκίνησαν -όπως πάντα!- με τη ζωντανή ανάκρουση του εθνικού ύμνου του Έϊρε.
Την κορυφαία στιγμή της φετινής διοργάνωσης αποτέλεσε (28/10) η κωμική όπερα "Θεατρικές συμβάσεις και απρόοπτα" ("Le convenienze ed inconvenienze teatrali") του Ντονιτζέττι, που χάρισε την περισσότερο αναμενόμενη ματιά "θεάτρου εν θεάτρω". Σ’αυτήν την πρώην μονόπρακτη φάρσα, που ο συνθέτης διέπλασε τελικά (1831) σε δίπρακτο dramma giocoso (με ρετσιτατίβι και αποσπάσματα από άλλα έργα), παρουσιάζεται με εξαιρετική οξύνοια αλλά και κριτική ματιά η "κακή" όψη του κόσμου της όπερας, με αφορμή το ανέβασμα από έναν περιφερειακό και μάλλον αποτυχημένο θίασο της όπερας του Μυσλίβετσεκ "Ρόμολος και Ερσίλια", η εισαγωγή της οποίας χρησιμοποιήθηκε στη φετινή παραγωγή στο …μπαλέτο της Β’ πράξης.
Οι "συμβάσεις" αναφέρονται στους εθιμικούς κανόνες που υφίστανται στο χώρο της όπερας, με τους πρώτους και δεύτερους ρόλους (και τους αναπόφευκτους βεντετισμούς ή ζήλιες), τον αριθμό αριών που έκαστος των τραγουδιστών καλείται να τραγουδήσει, τις δύσκολες σχέσεις τους στις πρόβες (που ενίοτε μπορεί να οδηγήσουν μέχρι και στο να υποσκάψουν την ίδια την παραγωγή) ή ακόμη τον παραδοσιακό -εκείνη την εποχή!- και εξισορροπητικό ρόλο του σκηνοθέτη. Τα "απρόοπτα" αφορούν αποχωρήσεις τραγουδιστών, ματαιώσεις παραστάσεων, κυρίως όμως τις προσπάθειες των ανθρώπων της όπερας να ανατρέψουν τις παγιωμένες αυτές συμβάσεις υπέρ τους ή υπέρ συγγενικών προσώπων, όπως εν προκειμένω έπραξε η μαμά Άγκατα, που επιθυμώντας διακαώς να αυξήσει το ρόλο της δευτεραγωνίστριας κόρης της, έφθασε μέχρι του σημείου να αναγορευθεί …η ίδια ως βασική αντίζηλος της πρωταγωνίστριας!
Το έργο αποτελεί μία από τις σπάνιες περιπτώσεις όπερας γραμμένης τον 19ο αιώνα, όπου ο βασικός γυναικείος ρόλος (εν προκειμένω αυτός της μαμάς Άγκατα) γράφτηκε για ανδρική φωνή (βαρύτονου). Χαρακτηριστικό δείγμα του λεγόμενου "ρόλου-τραβεστί", ο συγκεκριμένος, εξόχως χιουμοριστικός και καρικατουρίστικος, έχει τις ρίζες του στην παράδοση των καστράτων, των ευνουχισμένων δηλ. αγοριών, η πολύ λεπτή φωνή των οποίων χρησιμοποιούνταν μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα για την ανάληψη γυναικείων ρόλων, επειδή ακριβώς η εμφάνιση γυναικών επί σκηνής απαγορευόταν στα παπικά κράτη για λόγους ηθικής.
Διαθέτοντας τον ιδανικό πρωταγωνιστή (εν προκειμένω τον έμπειρο Ιταλό μπασοβαρύτονο buffo Πάολο Μπορντόνια), η Ιρλανδή σκηνοθέτιδα Όρφα Φέλαν έστησε γύρω του μία κλασσική, παραδοσιακής όψης παράσταση που μετέφερε τη δράση στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, σκορπίζοντας άφθονο γέλιο. Προς τούτο βασίσθηκε ιδιαίτερα στη λεπτομερή θεατρική δουλειά με ένα ευέλικτο σύνολο μονωδών, χορωδών και χορευτών. Διαθέτοντας επίσης σχετική ελευθερία και άδεια από τον εκδοτικό οίκο-κάτοχο των πνευματικών δικαιωμάτων, η Φέλαν ενέταξε/χρησιμοποίησε στην παράσταση τη δική της επιλογή μουσικών δανείων, όπως π.χ. την δεξιοτεχνική άρια της Κυνεγκόντ από τον "Καντίντ" του Μπέρνσταϊν ή αποσπάσματα από τη "Μελωδία της ευτυχίας".
Από επόψεως μουσικής, η παράσταση ήταν εξίσου επιτυχημένη κατ’αρχάς λόγω της ευέλικτης μουσικής διεύθυνσης της νεαρής Ιταλίδας αρχιμουσικού Ντανίλας Γκράσσι, παρά τα σαφή περιθώρια για ένα ακρόαμα ακόμα μεγαλύτερου παλμού. Έτερο ατού η ομοιογενής πολυπληθής, κεφάτη διανομή νεαρών μονωδών, από την οποία ξεχώρισαν δύο Ιταλοί, ο μπάσος Τζουζέππε Τόϊα (Πρόκολο) και η σοπράνο Πάολα Λεότσι (Λουιτζία), όπως και ο Μεξικανός τενόρος Αλμπέρτο Ρομπέρ (ως Γερμανός τενόρος). Την παράσταση όμως έκλεψαν οι πιο έμπειροι, όπως η Καναδέζα κολορατούρα υψίφωνος Σαρλήν Τζόυντ στο ρόλο της πριμαντόνας Ντάριας με τη δεξιοτεχνική της άνεση (παρά ένα ελάχιστα "ιταλικό" τραγούδι), κυρίως δε ο Μπορντόνια, φωνητικά ευέλικτος και θεατρικά συναρπαστικός στο ρόλο της ανεκδιήγητης μαμάς Άγκατα, τον οποίο ανέδειξε με ευρεία εκφραστική -και όχι μόνο φωνητική- παλέτα (από μπαλαρίνα μέχρι … Δυσδαιμόνα στον "Οθέλλο" του Ροσσίνι), μοναδική σκηνική άνεση και υποδειγματική υπόκριση, που φρόντιζε ευπρόσδεκτα να αποφευχθεί η μετατροπή του σε καρικατούρα. Οι ενθουσιώδεις, αυτόματες standing ovations του κοινού του θεάτρου "O’Reilly" αντάμειψαν το σίγουρα μείζον ερμηνευτικό επίτευγμα της φετινής διοργάνωσης!
Θαυμάσιες εντυπώσεις άφησε μία μέρα νωρίτερα (27/10) η παραγωγή της σπανιότατα παρουσιαζόμενης κωμικής όπερας "Ο Κριτικός" του Στάνφορντ. Με αφορμή τη φετινή επέτειο 100 χρόνων από το θάνατο του σπουδαίου Ιρλανδο-Βρετανού συνθέτη (1858-1924), το Φεστιβάλ ανέθεσε σε μιαν ομάδα σχεδόν αποκλειστικά Ιρλανδών συντελεστών την προτελευταία (1915) από τις 9 όπερες του, η οποία συνιστά μια εντελώς διαφορετική, …επί σκηνής ματιά του "θεάτρου στο θέατρο"! Η υπόθεσή της (που βασίζεται σε ελεύθερη διασκευή του ομότιτλου έργου του επίσης σπουδαίου Ιρλανδού θεατρικού συγγραφέα του 18ου αιώνα Σέρινταν) ανάγεται στην παρακολούθηση της πρωινής πρόβας της νέας όπερας "Η Ισπανική αρμάδα" από τον έγκυρο κριτικό Σνηρ, τον οποίο υποδέχονται (σ’ένα 10λεπτης διάρκειας αμιγώς θεατρικό Πρόλογο) ο συνθέτης Ντανγκλ και ο λιμπρετίστας, σκηνοθέτης και ιμπρεσάριος Πουφ. Μπροστά στα μάτια του έκπληκτου κριτικού εκτυλίσσεται όχι μόνο η προετοιμασία του ανεβάσματος της όχι ιδιαίτερα ...συνεκτικής νέας όπερας με όλα τα απρόοπτα και τις δυσκολίες στις -σουρεαλιστικές- σχέσεις μεταξύ καλλιτεχνών και σκηνοθέτη, αλλά και οι αναπόφευκτες συγκρούσεις προσωπικοτήτων μεταξύ συνθέτη, σκηνοθέτη (που ήδη από τότε φαίνεται να διεκδικεί σημαντικότερο ρόλο από τον μουσουργό!) και μουσικοκριτικού. Αυτή η πνευματώδης, διεισδυτική, φλεγματικού χιούμορ και λεπτής ειρωνείας αποκωδικοποίηση σχέσεων και χαρακτήρων όλων των συντελεστών μιας οπερατικής παραγωγής διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον και την επικαιρότητά της μέχρι σήμερα!
Ο Ιρλανδός σκηνοθέτης Κόνορ Χάνραττυ έστησε μιαν εξαιρετικά καθαρή, παραδοσιακή πλην καλόγουστη παράσταση με έξοχα σκηνικά (!) και κοστούμια εποχής (των Τζων Κόμισκυ και Μάσσιμο Καρλόττο αντίστοιχα), η οποία έμεινε απόλυτα πιστή στο λιμπρέτο. Παράλληλα, καθοδήγησε με ρυθμό και στυλιζαρισμένη ακρίβεια την υπόκριση και κίνηση μιας νεανικής διανομής, την οποία πλαισίωσαν στους ρόλους των Σνηρ, Ντανγκλ και Πουφ 3 έμπειροι Ιρλανδοί ηθοποιοί (οι Άρθουρ Ρίορνταν, Τζόναθαν Γουάιτ και Μαρκ Λάμπερτ αντίστοιχα). Το χιούμορ και η αναψυκτική διάθεση της όλης δουλειάς πέρασαν άνετα στο κοινό, δικαιώνοντας τη βούληση του συνθέτη να μην παρουσιάζεται το έργο ως φάρσα.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίασε και το μουσικό σκέλος της παράστασης, κυρίως για την όμορφη μουσική που συνέθεσε ο -συχνά θεωρούμενος ως "ακαδημαϊκός"- Στάνφορντ: ρομαντικής μελωδικότητας, ανάλαφρη, ιδανική για τις φωνές, με έξυπνη δραματουργικά και συνάμα χιουμοριστική αξιοποίηση/παρωδία μουσικών "αναφορών" συνθετών όπως οι Χαίντελ, Μπετόβεν, Μάγερμπεερ, Βέρντι, Βάγκνερ αλλά ακόμα Ντονιτζέττι (στη "σκηνή τρέλας" της πρωταγωνίστριας!) και Ροσσίνι. Η ευέλικτη μουσική διεύθυνση του νεαρού Ιρλανδού αρχιμουσικού Κίαραν ΜακΏλευ επέτρεψε τη γλαφυρή ανάδειξη της ενορχήστρωσης από την Ορχήστρα του Φεστιβάλ και συντόνισε άψογα τα ουκ ολίγα σκηνικά δρώμενα.
Από την πολύ ισορροπημένη, νεανική διανομή ξεχώρισαν η θαυμάσια Τιλμπουρίνα της Ιρλανδής υψιφώνου Άβας Ντοντ, ο ηδύφωνος Ντον Φερόλο του Αμερικανού τενόρου Ντέιν Σουάρεθ και ο μουσικοδραματικά επιβλητικός Κόμης του Λέστερ του Ουγγρο-Ιρλανδού βαρύτονου Γκιούλα Νάγκυ. Επιτυχημένη ήταν και η σύμπραξη της ανδρικής Χορωδίας του Φεστιβάλ.
Αν αναλογισθεί κανείς τη σχετικά ελάσσονα ιρλανδική οπερατική παράδοση, η τόσο φροντισμένη απόδοση του "Κριτικού" (που αξίζει να ανεβαίνει συχνότερα στα λυρικά θέατρα) από συντριπτικά εθνικές δυνάμεις αποτέλεσε ένα σημαντικό φόρο τιμής στον πιο διάσημο συμπατριώτη τους συνθέτη, έστω και αν αυτός παρέμεινε υπέρμαχος της …ένωσης του Έϊρε με την Μεγάλη Βρετανία, προλαβαίνοντας πάντως να βιώσει την ανεξαρτησία του!
Τις λιγότερο ισχυρές εντυπώσεις άφησε η παρακολούθηση (26/10) της όπερας "Οι Μάσκες" που συνέθεσε ο Μασκάνι στο τέλος του 19ου αιώνα, σε μια προσπάθεια να πάρει αποστάσεις από τον κυρίαρχο τότε στα λυρικά δρώμενα βερισμό (στην παγίωση του οποίου συνέβαλε τα μάλα με την συναρπαστική "Καβαλλερία ρουστικάνα"!) και να αναζητήσει την έμπνευση σε πεμπτουσιακά "ιταλικού" στίγματος θεματικές.
Εν προκειμένω, αυτή προέκυψε από τη μεγάλη παράδοση της Κομμέντια ντελ’άρτε που άνθησε στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα (αν και με ρίζες αναγόμενες στην αρχαία Ρώμη) και την ιταλική κωμική όπερα (opera buffa) που απογείωσε ένας Ροσσίνι στον "Κουρέα της Σεβίλλης".
Το έργο αποτέλεσε μία ξεκάθαρη αποτυχία, όταν πρωτοπαρουσιάσθηκε το 1901 και δεν βρήκε έκτοτε, παρά κάποια σποραδικά ανεβάσματα, μια σταθερή θέση στο δραματολόγιο. Σίγουρα, εν πολλοίς αυτή οφειλόταν στη σαφή θεατρική αδυναμία του λιμπρέτου του -γνωστού από τις συνεργασίες του με τον Πουτσίνι- Ίλλικα, αλλά και στη μεγάλη -3ωρη- διάρκεια, την οποία ο συνθέτης περιόρισε σημαντικά στη νεώτερη εκδοχή του 1931, που παίχθηκε και στο Γουέξφορντ.
"Οι Μάσκες" αποτελούνται από 3 πράξεις με έναν Πρόλογο, στον οποίο ο ιμπρεσάριος ενός περιπλανώμενου θιάσου της Κομμέντια ντελ’άρτε (ο ηθοποιός Πήτερ ΜακΚάμλεϋ σε ρόλο …ψυχαναλυτή!) παρουσιάζει τους 9 ηθοποιούς και τους ισάριθμους "αρχετυπικούς" -και στερεοτυπικούς- χαρακτήρες που αυτοί καλούνται να ερμηνεύσουν: νεαρούς εραστές και ξεροκέφαλους ή συμφεροντολόγους ηλικιωμένους , το γνωστό ζεύγος πονηρών υπηρετών (Κολομπίνα-Αρλεκίνος) και αρκετούς δευτερεύοντες χαρακτήρες που κατάγονται από ιταλικές επαρχίες και μιλούν τις τοπικές διαλέκτους. Το χιούμορ και το γέλιο, δυστυχώς, παραμένει εδώ μόνιμο ζητούμενο…
Ο Ιταλός σκηνοθέτης Στέφανο Ρίτσι έστησε μίαν αρκετά κλασική παράσταση, η πρωτοτυπία της οποίας έγκειτο στο ότι -αντίθετα απ’ό,τι θα ανέμενε κανείς- ο θίασος της Κομέντια Ντελ άρτε φορούσε τα παραδοσιακά κοστούμια και τις μάσκες μόνο στον …Πρόλογο, ενώ το έργο εκτυλίχθηκε στο σήμερα, σ’ένα σύγχρονο κέντρο ευεξίας (spa) minimal αισθητικής, απ’όπου ήσαν ορατά τα παρασκήνια του θεάτρου. Αν η παραπομπή στο αντίστοιχο σκηνικό της περίφημης παραγωγής του Εμίλιο Σάτζι για το ροσσίνειο "Ταξίδι στην Ρενς", που παρουσιάζεται εδώ και μία 25ετία στο Φεστιβάλ Όπερας Ροσσίνι (από σπουδαστές της Academia Rossiniana) ήταν έντονα ορατή, η δικαιολογία εδώ ήταν ότι μόνο σ’έναν τέτοιο χώρο δεν χρειάζεται κανείς -σωματικά και πνευματικά- μάσκες… Η νεανική διανομή ανταποκρίθηκε με σκηνική άνεση, κέφι και συλλογικό πνεύμα στην επιτυχημένη θεατρική διδασκαλία, αποδίδοντας γλαφυρά τη διάδραση μεταξύ των ηθοποιών και των χαρακτήρων που αυτοί καλούνται να ενσαρκώσουν, μολονότι η ανάθεση σε νεώτερης ηλικίας μονωδούς των χαρακτηριστικών ρόλων πατεράδων δεν λειτούργησε από δραματικής άποψης.
Σε μουσικό επίπεδο, τα πράγματα κύλησαν πολύ καλύτερα. Η μουσική διεύθυνση του Ιταλού Φραντσέσκο Τσιλλούφο (βασικού προσκεκλημένου αρχιμουσικού του Φεστιβάλ) αποκωδικοποίησε σε γενικές γραμμές άρτια μια ενδιαφέρουσα πλην ενίοτε φλύαρη παρτιτούρα χωρίς ξεκάθαρο στίγμα, λόγω -και παρά- των έντονων επιρροών πρωτίστως από τον Ροσσίνι και δευτερευόντως από το βερισμό και τον ύστερο ρομαντισμό. Ούτε η βατή, χωρίς ιδιαίτερες απαιτήσεις από πλευράς υπερβατικής δεξιοτεχνίας φωνητική γραφή έθεσε προβλήματα στην εννεαμελή διανομή νέων, ακμαίων τραγουδιστών. Εύλογα, αληθινή πολυτέλεια υπήρξε η ανάθεση στον εμπειρότερο όλων, τον Ιταλό μπασοβαρύτονο Τζόρτζο Καοντούρο, του καρατερίστικου ρόλου του τραυλίζοντος Ταρτάλια, που έδωσε ρεσιτάλ …κολορατούρας μόλις κατάπιε την κρίσιμη για την πλοκή του έργου μαγική σκόνη!
Με την εξαίρεση του Αμερικανού τενόρου Άντριου Μόρσταϊν, που ερμήνευσε επαρκώς αλλά με ένα ελάχιστα σαγηνευτικό τίμπρο τον Φλορίντο, η υπόλοιπη διανομή διέθετε και ιταλικό τραγούδι και καθαρή άρθρωση του λόγου και θεατρικότητα. Ιδιαίτερα ευχαρίστησαν οι δύο υψίφωνοι, η Ιταλίδα Λαβίνια Μπίνι (Ροζάουρα) και η Ρουμάνα Ιωάννα Κονσταντίν Πιπελέα (Κολομπίνα) με τα πλούσια και διακριτά ηχοχρώματα, ενώ από τους άνδρες ξεχώρισαν ο Ιταλός βαρύτονος Ματτέο Μαντσίνι (Καπετάν Σπαβέντο) και ο Ισπανός τενόρος Γκιλλέν Μουνγκούια (Μπριγκέλλα). Πολύ καλή ήταν η συμμετοχή τόσο της Ορχήστρας όσο και της Χορωδίας του Φεστιβάλ, ενώ πιο συμβατική υπήρξε αυτή μιας ομάδας χορευτών.
Παρά τη συνολικά φιλότιμη προσπάθεια, οι "Μάσκες" δύσκολα πείθουν ότι αξίζουν συχνότερων σκηνικών ευκαιριών…
Την επόμενη χρονιά το φεστιβάλ θα παρουσιάσει τρεις όπερες γύρω από "Μύθους και θρύλους", και δη τη γαλλική εκδοχή του "Τροβαδούρου" του Βέρντι, τη σπάνια "Μαγική πηγή" του Ντήλιους, κυρίως όμως την "Διηδάμεια" του Χαίντελ σε συμπαραγωγή με το Διεθνές Φεστιβάλ Χαίντελ του Γκέττινγκεν. Ο διευθυντής του, ο εκλεκτός Έλληνας αρχιμουσικός Γιώργος Πέτρου θα αναλάβει, όπως συνηθίζει εσχάτως, τη μουσική διεύθυνση και τη σκηνοθεσία!
Υπότιτλος Κεντρικής Φωτογραφίας: Η μαμά Άγκατα (Πάολο Μπορντόνια) αναλαμβάνει μέχρι και ρόλο …μπαλαρίνας για να σώσει την παράσταση! - Σκηνή από την B’ Πράξη της όπερας "Θεατρικές συμβάσεις και απρόοπτα" του Ντονιτζέττι (Φεστιβάλ Όπερας Γουέξφορντ, 28/10/2024)
