Οι παράδοξες βραχογραφίες των Ψηλών Μορφών από το φαράγγι Horseshoe της Γιούτα (δυτικές Η.Π.Α.)· o τριώροφος πύραυλος "Saturn V" της NASA, που έπαιξε κρίσιμο ρόλο στην ιστορική πτήση του Apollo 11 στο Φεγγάρι· θάμπωμα σε ένα ερημικό τοπίο.
Επρόκειτο για μια αξέχαστη σεκάνς, που άνοιγε θεαματικά την ταινία "Koyaanisqatsi" του Godfrey Reggio (1982), θίγοντας το απρόσμενα σαγηνευτικό φαντασιακό των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών προγόνων μας, το μέλλον της Ανθρωπότητας στα άστρα, μα και τον κίνδυνο που ενέχουν οι πράξεις μας, καθώς αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον. Παράλληλα, η λιτή μουσική του Philip Glass, τα χορωδιακά μέρη της The Western Wind Vocal Ensemble και η επιβλητική, μπάσα φωνή του Albert De Ruiter, συνηγορούσαν σε μια αίσθηση απόκοσμου δέους. Η οποία ενίσχυε την εντύπωση ότι βρισκόσουν απέναντι σε μια φιλοσοφική ενατένιση κοσμικών διαστάσεων, δοσμένη με εικόνα και ήχο.
Η υπόλοιπη διάρκεια των 86 λεπτών της ταινίας δεν κλόνισε αυτή την αρχική υποψία. Ίσα-ίσα, την ενίσχυσε και εν τέλει την παγίωσε, κρατώντας τη (λίγο-πολύ) αναλλοίωτη στις τέσσερις δεκαετίες που κύλησαν έκτοτε. Αν κάτι μεταβλήθηκε δραματικά, ήταν το ότι κανείς, πλέον, δεν μπορούσε να διαχωρίσει απόλυτα το οπτικό από το ακουστικό ερέθισμα. Μιλώντας δηλαδή για το "Koyaanisqatsi", δεν αναφερόσουν πλέον ούτε στο φιλμ του Godfrey Reggio, ούτε στο soundtrack του Philip Glass, αλλά σε μια καλλιτεχνική ενότητα. Η οποία έπρεπε να βιωθεί ως αδιάσπαστο όλον, προκειμένου να κοινωνηθεί επιτυχώς το γοητευτικό στοιχείο της όλης εμπειρίας.
Πράγματι, η δέσμευση της μουσικής στην εικόνα (και τούμπαλιν) αποτυπώνεται αριστοτεχνική, σε βαθμό που μας βάζει σε πειρασμό να αποφανθούμε ότι ο Philip Glass παρέδωσε ένα από τα τελειότερα soundtracks στην ιστορία των ηχογραφήσεων. Το δικό του "Koyaanisqatsi", δηλαδή, είναι ένα έργο που, παρά τον μετρημένο, απέριττο μινιμαλισμό του, εκφράζεται με αδρές συναισθηματικές γραμμές, θαυμάσια δοσμένες από τα βιρτουόζικα παιξίματα του συνόλου The Philip Glass Ensemble. Διαθέτοντας πλήρη αίσθηση συνόλου, ακράδαντη πίστη στην απλότητα των συνθετικών δομών, αλλά και οξυδερκή διαύγεια ως προς τη χρήση επαναλαμβανόμενων μοτίβων. Ταυτόχρονα, αποδεικνύεται ικανό να υπηρετήσει στην εντέλεια το εύρος, τον όγκο και τη δραματικότητα των σκηνών, μα και να λειτουργήσει αυτόνομα, ως score που ακούγεται απολαυστικό ακόμα κι αν αγνοείς την ταινία.
Εδώ, βέβαια, θα πρέπει να ανοίξουμε μια παρένθεση και να επισημάνουμε ότι, για αρκετά χρόνια, η δουλειά του Glass υπήρξε κάπως ριγμένη, μένοντας στη σκιά μιας πρωτοκαθεδρίας των εικόνων, η οποία επιβλήθηκε από τις κοπτορραπτικές της βιομηχανίας. Πρώτα-πρώτα, υπήρξε ένα κομμάτι ονόματι "Façades" που τελικά έμεινε εκτός και εντάχθηκε στον δίσκο "Glassworks" (1982). Πιο σοβαρό, όμως, ήταν ότι το soundtrack που κυκλοφόρησε η Island το 1983 δεν περιείχε παρά μόλις 46 λεπτά μουσικής, τη στιγμή που το score διαρκούσε όσο περίπου και η ταινία. Η καταφανής αυτή αστοχία διατηρήθηκε και στην εποχή των CD επανεκδόσεων, για να διορθωθεί τελικά από τον ίδιο τον Glass το 2009, όταν, μέσω της δικής του δισκογραφικής εταιρίας Orange Mountain Music, δημοσιεύτηκε μια remastered εκδοχή με τις πλήρεις ηχογραφήσεις. Στο μεταξύ, το 1998, η Nonesuch είχε βγάλει μια επαν-ηχογραφημένη εκδοχή 73 λεπτών, σε επιμέλεια του ίδιου του Glass.
Ο ίδιος ο Reggio, τώρα, αν και είχε κατά νου μια τριλογία όπως φάνηκε στα μετέπειτα χρόνια, όταν παρέδωσε τα υποδεέστερα "Powaqqatsi" (1988) και "Naqoyqatsi" (2002), απέφυγε να νοηματοδοτήσει τις σκηνές-ραφές του πονήματός του, που βασίστηκαν στις εκθαμβωτικές φωτογραφίες του Ron Fricke (ο οποίος εμπλέχτηκε και στο ευφυέστατο μοντάζ, μαζί με τον Alton Walpole). Η παγίως απεγνωσμένη ανάγκη για ευρέως αναγνωρίσιμες κατατάξεις, βέβαια, το έθεσε τελικά κάτω από την ταμπέλα "ντοκιμαντέρ", μα στην πραγματικότητα το φιλμ έμεινε πιστό στις πειραματικές ρίζες του Αμερικανού σκηνοθέτη: στην avant-garde ματιά της Maya Dern, λ.χ., η οποία ήδη από τη δεκαετία του 1940 ξανοίχτηκε στη συμβολιστική ποίηση και στην εθνογραφία, αλλά και στη δουλειά του Stan Brakhage, που επηρέασε ακόμα και αμιγώς μουσικούς καλλιτέχνες σαν τους Sonic Youth ή τους Stereolab.
Κάτι τέτοιο, ασφαλώς, μας θέτει σε μεταμοντέρνες τροχιές, αφήνοντας τη νοηματοδότηση στον θεατή και στις προσλαμβάνουσές του. Όμως, όποια οπτική ματιά κι αν υιοθετούσε κανείς απέναντι στο φιλμ, ορισμένες τελείες ήταν αδύνατον να μην ενωθούν. Η ίδια η λέξη "koyaanisqatsi", ας πούμε, προερχόταν από τη γλώσσα των ιθαγενών Χόπι της Βορείου Αμερικής και μεταφραζόταν σε μια ζωή δίχως ισορροπία (με μια έννοια που περιλάμβανε και την καθημερινή διάσταση των πραγμάτων, αλλά και την ηθική) –κάτι που μετέφερε στο κοινό και ο αγγλικός υπότιτλος "Life Out of Balance".
Αμέσως, λοιπόν, σε εποχές που ακόμα ο κόσμος δεν μιλούσε μαζικά για παγκοσμιοποίηση, δημιουργήθηκε μια αίσθηση του πανανθρώπινου. Έπειτα, η απόφαση του Reggio να μη χρησιμοποιήσει καθόλου διάλογο και η εξήγηση την οποία έδωσε, μιλώντας για την απέραντη εξαθλίωση του εργαλείου της γλώσσας, έδωσε περαιτέρω λαβή ώστε πολλές από τις σκηνές να εξηγηθούν με όρους σύγκρουσης Ανθρώπου και Φύσης· παρά την αποτύπωσή τους σε ένα μεταίχμιο μεταξύ ρεαλισμού και μιας αισθητικής που έδειχνε να πηγάζει από την αμερικάνικη ψυχεδελική εμπειρία των ύστερων 1960s.
Ως αποτέλεσμα, η ταινία αποτιμήθηκε ως προφητική και ανανοηματοδοτήθηκε ως τέτοια στο πλαίσιο των επίκαιρων ανησυχιών για την κλιματική αλλαγή και την καταστροφή του περιβάλλοντος, η οποία θέτει ευθέως τον Άνθρωπο σε τραγική σύγκρουση με τον ίδιο τον εαυτό του, αποκαλύπτοντας, έτσι, την παράλληλη ηθική πτώση που εμπεριέχει η Χόπι έννοια του "koyaanisqatsi". Δεν είναι τυχαίο, ας πούμε, ότι στην Ελλάδα το φιλμ πρωτοπροβλήθηκε το 1985 από την ΕΡΤ για την τότε Ημέρα Περιβάλλοντος, σε εποχές που υπήρχε διαρκής δημόσιος διάλογος για το νέφος και την τρύπα του όζοντος.
Πέρα από τις όποιες αναλύσεις, πάντως, παραμένει και το απτό γεγονός μιας μαζικής και διαχρονικής δημοφιλίας, που επέτρεψε στον Philip Glass και στους Philip Glass Ensemble του να περιοδεύουν ανά τον κόσμο, στήνοντας βραδιές στις οποίες έπαιζαν ζωντανά το soundtrack ενόσω προβαλλόταν η ταινία. Διατηρώντας, έτσι, την αδιάσπαστη καλλιτεχνική ενότητα που χαρακτηρίζει το "Koyaanisqatsi".
Ευτυχήσαμε να τους δούμε και στο παρελθόν στην Αθήνα –στον Λυκαβηττό, ας πούμε, τον Ιούλιο του 2002– και κάτι ανάλογο θα συμβεί και φέτος. Ο ίδιος ο Glass, βέβαια, έχοντας φτάσει στα 86, δεν μετέχει πια σε διεθνείς περιοδείες, οπότε είναι το Ensemble που ξαναφέρνει την "Koyaanisqatsi" εμπειρία στην Ελλάδα. Για μια βραδιά κάτω από την Ακρόπολη (30/9), στην οποία θα συμπράξουν με την Academia Athens Youth Choir υπό τη διεύθυνση του Michael Riesman, φιλοδοξώντας να χρησιμοποιήσουν το Ηρώδειο με όρους μοντέρνου installation.
Διαβάστε Επίσης
