Η μουσικοθεατρικά «αναρχική» όπερα «Europeras 1 & 2» και η προβολή της αποκατεστημένης ιστορικής κινηματογραφικής ταινίας «Οι Απάχηδες των Αθηνών» αποτέλεσαν δύο από τις πλέον απρόσμενες και ερεθιστικές προτάσεις της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο διάστημα προ της έλευσης του κορωνοϊού.
Η όλως τελευταία εκδήλωση που έλαβε χώρα στην ΕΛΣ, και δη στην Εναλλακτική Σκηνή (παρακολουθήσαμε την παράσταση της 6/3, καθώς αυτή της επομένης ακυρώθηκε), ήταν το ανέβασμα της όπερας του Τζων Κέϊτζ «Europeras 1 & 2».
Με το γραμμένο στη δεκαετία του ’80 και πρωτοπαρουσιασμένο στην Φρανκφούρτη (το 1987) έργο, ο εκ των ηγετών της Αμερικανικής μεταμοντέρνας μουσικής πρωτοπορίας αμφισβήτησε με αυθάδεια το κλασικό/ευρωπαϊκό μοντέλο όπερας και τη βαγκνέρια θεώρησή της ως «συνολικό έργο τέχνης». Προσπαθώντας να αποδομήσει το είδος μουσικά, σκηνοθετικά, σκηνικά και ερμηνευτικά, το αποδέσμευσε από την έννοια της πλοκής/αφήγησης, αντικατέστησε τον αρχιμουσικό με …ηλεκτρονικό ρολόι/χρονόμετρο και άφησε τους τραγουδιστές ελεύθερους να διαλέγουν ποιες άριες θα αποδίδουν στο εκάστοτε «παράθυρο» διαθέσιμου χρόνου.
Πρόκειται ουσιαστικά περί ενός μουσικοθεατρικού «μπουρλέσκ» χάπενινγκ που ρευστοποιεί/ακυρώνει τις συνιστώσες του είδους και τον καθιερωμένο τρόπο παρουσίασής τους. Η συγκεκριμένη πρόταση δεν στερείται ενδιαφέροντος τόσο για τον ερασιτέχνη ή το νεόκοπο φιλόμουσο (καθώς ενεργοποιεί με απλοϊκό/ανάλαφρο τρόπο τα αναγκαία για την πρόσληψη του λυρικού θεάτρου αντανακλαστικά), όσο και για τον πιο ψαγμένο, αφού ανατρέπει βεβαιότητες ή διεγείρει λυτρωτικά αισθήσεις και νου γύρω από τη φόρμα (αλλά όχι και το περιεχόμενο) της όπερας...
Βέβαια, η σταθερή άνθηση και η με ποικίλους τρόπους εξέλιξη/ανανέωση της όπερας ως είδος μουσικού θεάτρου κατά την τελευταία 30ετία έχει ουσιαστικά περιορίσει -αν όχι αχρηστεύσει!- τη φιλόδοξη, παιγνιωδώς ασεβή στόχευση του Κέϊτζ. Από αυτήν κρατάει κανείς τελικά μια χαλαρή -και δοσμένη με συνειδητούς όρους τυχαιοποίησης- διαδοχή εντυπώσεων γύρω από όλα τα συστατικά μιας οπερατικής παράστασης (τραγούδι και ορχηστρική συνοδεία, λόγος και υπόκριση, σκηνικά και κοστούμια κλπ).
Η όλη παραγωγή έτυχε θαυμάσιας, διεξοδικής επεξεργασίας από μια πολυμελή δημιουργική ομάδα, η οποία δούλεψε με μεγάλη σοβαρότητα και επαγγελματισμό. Σε μουσικό επίπεδο, έπαινος πρέπει στον αρχιμουσικό Μιχάλη Παπαπέτρου, ο οποίος προετοίμασε άρτια την Αθηναϊκή Συμφωνική Ορχήστρα Νέων (ΑΣΟΝ) να ερμηνεύσει -χωρίς την επί σκηνής παρουσία του!- με εγρήγορση και ακρίβεια την γεμάτη σπαράγματα παρτιτούρα, συνοδεύοντας οπερατικές άριες. Τούτες τραγούδησαν με συγκέντρωση και προσήλωση 14 νέοι μονωδοί από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της ΕΛΣ «Οι νέοι της όπερας», το οποίο υλοποιείται με ευθύνη του τενόρου Βαγγέλη Χατζησίμου και χορηγία του «Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Λάτση». Η αποστολή τους δεν ήταν αυτονόητη, τόσο λόγω της έλλειψης εμπειρίας (εξαιρουμένου του ταλαντούχου βαθύφωνου Γιώργου Παπαδημητρίου, που εύκολα ξεχώρισε), όσο και λόγω των δύσκολων συνθηκών που επέβαλε ο συνθέτης (όπως π.χ. το αποσπασματικό και εκ παραλλήλου εκτυλισσόμενο τραγούδι ή ακόμη την έλλειψη σαφούς, υποστηρικτικής ορχηστρικής συνοδείας).
Αντιθέτως, η δουλειά απογειώθηκε σε θεατρικό επίπεδο. Η σκηνοθέτις Ζωή Χατζηαντωνίου όχι μόνο δάμασε το ετερόκλητο υλικό που τις παρέσχε ο Κέϊτζ, αλλά το (αναδι)οργάνωσε με λογική μικροεπεισοδίων, στα οποία συνυπήρχαν διαφορετικές και συχνά αντικρουόμενες αισθητικές/εικαστικές και νοηματικές προσεγγίσεις. Πολύτιμη στάθηκε εδώ η σύμπραξη του Πέτρου Τουλούδη, ο οποίος επιμελήθηκε εικαστικά, με μεγάλη φαντασία, τον σκηνικό χώρο. Τοποθέτησε τραγουδιστές και μουσικούς στην εν είδει σκακιέρας/αρένας ισόγεια επίπεδη σκηνή, και το όρθιο κοινό στους δύο εξώστες, κατά τρόπο που του επέτρεπε να παρακολουθεί «διαφορετικά» και διατηρώντας ελευθερία κινήσεων το σκηνικό δρώμενο.
Επίσης, καθώς η δίωρη παράσταση εντάχθηκε στο πλαίσιο του εορτασμού των 80 χρόνων λειτουργίας της ΕΛΣ, χρησιμοποίησε χαρακτηριστικά ιστορικά κοστούμια από το βεστιάριο της. Σε μια προσπάθεια γόνιμης συνύπαρξης παράδοσης και σύγχρονης τεχνολογίας, αφενός αξιοποιήθηκαν φωτογραφίες και ηχογραφήσεις από το αρχείο της Λυρικής (επιμέλεια: Γιάννης Σβώλος), αφετέρου διασφαλίσθηκε μια τεχνολογικά προσηκόντως εκσυγχρονισμένη οπτικοακουστική συνοχή του θεάματος μέσα από τις συνεισφορές των Παντελή Μάκκα (video mapping), Γιώργου Μιζήθρα (λογισμικό, επιμέλεια ηλεκτροακουστικού ήχου) και Ελίζας Αλεξανδροπούλου (φωτισμοί).
Μια συνολικά άκρως ερεθιστική παραγωγή που ανταποκρίθηκε ιδανικά στους ιδρυτικούς σκοπούς και την αποστολή της Εναλλακτικής Σκηνής!
Μία διαφορετική αλλά εξίσου σημαντική εκδήλωση, η πρώτη παγκόσμια προβολή της αποκατεστημένης ταινίας του Δημήτρη Γαζιάδη «Οι Απάχηδες των Αθηνών», φιλοξενήθηκε στις 15/2 στην κατάμεστη «Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος» της Λυρικής.
Φθαρμένη κόπια της μέχρι πρόσφατα θεωρούμενης ως χαμένης ταινίας του 1930 εντοπίσθηκε προ τετραετίας στην Ταινιοθήκη της γαλλικής Βρετάνης. Κατόπιν μεσολάβησης του διάσημου σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά, η πλήρης -και υποδειγματική!- ψηφιακή αποκατάστασή της (υπεύθυνη έργου: Ηλέκτρα Βενάκη) σε εξειδικευμένο ιταλικό εργαστήριο πραγματοποιήθηκε με συνέργεια μεταξύ των Ταινιοθηκών Γαλλίας και Ελλάδος και της ΕΛΣ, και γενναιόδωρη χρηματοδότηση από το «Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος».
Αν από κινηματογραφικής πλευράς το γεγονός είχε μείζονα σημασία αφενός σε επίπεδο γόνιμης σύμπραξης ευρωπαϊκών δημοσίων θεσμών και ιδιωτικών φορέων, αφετέρου -και κυρίως- σε επίπεδο ανάδειξης της αξίας της διαδικασίας της αποκατάστασης και μάλιστα ενός σημαντικού κρίκου της ιστορίας του πρώιμου ελληνικού κινηματογράφου, το ενδιαφέρον υπήρξε αξιοσημείωτο και από μουσικής πλευράς. Όχι μόνο γιατί το φιλμ βασίσθηκε στη γνωστή ομώνυμη οπερέτα των Νίκου Χατζηαποστόλου και Γιάννη Πρινέα, ο οποίος έγραψε και το σενάριό της (και ανέλαβε το ρόλο του Καρούμπα). Αλλά και γιατί οι «Απάχηδες» αποτέλεσαν την πρώτη «άδουσα και ηχητική» ελληνική ταινία (υπό την έννοια της συνοδείας από συγχρονισμένη ηχογράφηση μουσικής και τραγουδιών), έστω κι αν το ηχητικό της μέρος μάλλον χάθηκε οριστικά.
Για την περίσταση οι εκλεκτοί μουσικοί και μουσικολόγοι Γιάννης Τσελίκας και Γιάννης Σαμπροβαλάκης του «Κέντρου Ελληνικής Μουσικής» ανασυνέθεσαν -με βάση την οπερέτα του Χατζηαποστόλου και με στέρεη γνώση (ιδίως για την αντιμετώπιση των αναντιστοιχιών μεταξύ ταινίας και οπερέτας)- ένα soundtrack ορχηστρικής μουσικής και τραγουδιών, στο οποίο εντάχθηκαν εμβόλιμα, για τις σκηνές χορού στον κήπο του Παραλή, αποσπάσματα μεσοπολεμικών ηχογραφήσεων τζαζ που επέλεξε ο Μηνάς Αλεξιάδης.
Τη μουσική αυτή, που «έδεσε» αβίαστα με την κινηματογραφική προβολή, ερμήνευσε ζωντανά η Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ υπό τον αρχιμουσικό Αναστάσιο Συμεωνίδη. Στους κινηματογραφικούς πρωταγωνιστές (την Βέρα της Στέλλας Χριστοφορίδου, την Τιτίκα της Μαίρης Σαγιάνου και τον Πρίγκιπα του Πέτρου Επιτροπάκη) δάνεισαν αντίστοιχα τις φωνές τους -ατυχώς, μέσα από την ορχηστρική τάφρο!- η υψίφωνος Άννα Στυλιανάκη, η μεσόφωνος Μιράντα Μακρυνιώτη και ο τενόρος Χρήστος Κεχρής.
Όπως ήταν αυτονόητο, η προσοχή εστιάσθηκε στην ίδια την -περίπου 100λεπτης διάρκειας- ταινία. Κατ’αρχάς, για την ιστορία της (αυτή του ρομάντζου δύο φτωχών νέων στη μεσοπολεμική Αθήνα), που απλοποιήθηκε μεν αρκετά σε σχέση με το λιμπρέτο της οπερέτας ώστε να συνάδει με τα τότε ήθη, αλλά χωρίς να χάνει την αφηγηματική της συνοχή ή να αποφεύγει -εύστοχο- σχολιασμό των κοινωνικών τάξεων της δεκαετίας του ’20, και μάλιστα στην εκφραστική γλώσσα του βωβού κινηματογράφου.
Ακολούθως, για τις σκηνές που αναδεικνύουν το υψηλής αισθητικής και τεχνικής αρτιότητας επίπεδο κινηματογράφησης, σκηνοθεσίας και μοντάζ και καταγράφουν έξοχα τα σημαντικότερα τοπόσημα Αθηνών και περιχώρων, από τις φτωχογειτονιές των προσφύγων με φόντο την Ακρόπολη μέχρι τα Ανάκτορα του Τατοΐου. Τέλος, για την παρουσία θρυλικών μορφών του μουσικού θεάτρου της εποχής, προεξάρχοντος του σπουδαίου τενόρου Πέτρου Επιτροπάκη, ο οποίος, πέραν της μοναδικής ηδύτητας φωνής, διέθετε και καθηλωτική κινηματογραφική παρουσία…
Την ιστορική αυτή ταινία με ενσωματωμένη τη νέα ηχητική μπάντα θα έχει σύντομα την ευκαιρία να απολαύσει το ευρύ κοινό στην ελληνική τηλεόραση, ενώ προβολές της έχουν προγραμματισθεί και σε φεστιβάλ του εξωτερικού.
