Ένα έργο-ορόσημο, ένας εικοσαμελής θίασος πρωταγωνιστών και μια σπουδαία παράσταση που παρακολουθεί την πορεία ενός ηθοποιού από τα πρώτα χρόνια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης μέχρι την άνοδο του Τρίτου Ράιχ και από το «φλερτ» του με τον κομουνισμό μέχρι το «γάμο» του με το ναζισμό, πάντα για χάρη της καριέρας του.
Δεκατρία χρόνια: τόσα χρειάστηκε ο εθνικοσοσιαλισμός ώστε από το αποτυχημένο Πραξικόπημα της Μπιραρίας να φτάσει στην κατάλυση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και την οικοδόμηση του Τρίτου Ράιχ, με την αναγόρευση του Χίτλερ σε καγκελάριο και από εκεί στο φασιστικό μακελειό του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Στο μεγάλο αυτό θέατρο του κόσμου υπήρξαν πολλοί πρωταγωνιστές και ακόμη περισσότεροι κομπάρσοι και θεατές. Το «Μεφίστο» λειτουργεί σαν κοσμοείδωλο εκείνων των δεκατριών χρόνων (1923-1936).
Οι τραγικωμικοί ήρωες του έργου τα διατρέχουν κι εμείς, εκτός από τη ζωή και την τύχη τους, παρακολουθούμε το πώς ο ναζισμός, με ιμπεριαλιστικές στρατηγικές κι ένα μεθοδευμένο προσηλυτισμό των απανταχού απελπισμένων, συνέθλιψε τα πάντα. Όπως μονολογεί και ο Άλκης Παναγιωτίδης, ως ώριμος συγγραφέας, στην επικήδεια προφητεία του προς τους νέους του έργου: «Ήμασταν ένας λαός από ποιητές και πολεμιστές και καταλήξαμε μπακάληδες και ξεράσματα. Βλέπω την καταστροφή που έρχεται. Θα είναι πρωτοφανής. Σας λυπάμαι, παιδιά μου. Δεν θα τη ζήσετε τη ζωή σας. Θα σαπίσετε σαν τα λουλούδια. Έχετε ήδη αρχίσει να σαπίζετε».
Το θέατρο και η πραγματικότητα, ο ρόλος και ο ηθοποιός, η φασιστική Ευρώπη του τότε κι εκείνη του σήμερα αντανακλώνται διαρκώς στο παιχνίδι κατόπτρων που στήνει ο Νίκος Μαστοράκης, έχοντας τοποθετήσει και μια δεύτερη αυλαία πίσω από την κανονική, ώστε να σηματοδοτεί τη λογική του θεάτρου εν θεάτρω. Γιατί το «Μεφίστο» αφορά την περιπέτεια ενός θεατρίνου κι εκείνη της Γερμανίας του Τρίτου Ράιχ – επομένως στο συλλογικό τραύμα της Ευρώπης του 20ού αιώνα, ηχώντας και σαν προμήνυμα για την αποφυγή ενός εξίσου δυσοίωνου 21ου αιώνα.
«Μεφίστο» λοιπόν από τον «Μεφιστοφελή», τον διάβολο στον «Φάουστ» του Γκαίτε. Ερμηνεύοντας τον Μεφιστοφελή διαπρέπει, εξάλλου, ο Γερμανός ηθοποιός Χέντρικ Χέφγκεν, το κεντρικό πρόσωπο στη συναρπαστική πινακοθήκη ηρώων που σκιαγράφησε το 1936 στο «Μεφίστο, το μυθιστόρημα μιας καριέρας» ο Κλάους Μαν, ο συγγραφέας και γιος ενός από τους σπουδαιότερους συγγραφείς του 20ού αιώνα, του Τόμας Μαν. Η παράσταση του Εθνικού Θεάτρου που παίζεται αυτήν την περίοδο στον Πειραιά ακολουθεί σε μεγάλο βαθμό τη διασκευή που έκανε η σκηνοθέτις Αριάν Μνουσκίν στο μυθιστόρημα για την παράστασή της στο Θέατρο του Ήλιου το 1979. Μέχρι τότε το «Μεφίστο» βρισκόταν στην αφάνεια, καθώς έθιγε αληθινά πρόσωπα και γεγονότα. Ο Μαν εμφανίζει τον πατέρα, την αδερφή και, βέβαια, τον πρώην σύζυγο της αδερφής του, έναν αμφιλεγόμενο –λόγω της σχέσης του με το φασιστικό καθεστώς– διάσημο ηθοποιό και σκηνοθέτη της Γερμανίας του 1930-40.
Έχοντας ως εφαλτήριο αυτό το πολυδύναμο δραματουργικό υλικό, ο Νίκος Μαστοράκης συνθέτει αυτό που απαιτείται από ένα εθνικό θέατρο: μνημειώδες, μοντέρνο αστικό θέατρο με συνείδηση, κριτική διάθεση κι εύφλεκτο πολιτικό υπόστρωμα. Εκθέτει επί σκηνής τα πρόσωπα και συνάμα τα πιστεύω και τα πεπρωμένα τους. Οικοδομεί σκηνές συνόλου κι έπειτα, απομονώνοντας δυο-τρεις χαρακτήρες, εγκαθιδρύει νέες σκηνικές σχέσεις και αλληλουχίες. Εισάγει στοιχεία αποστασιοποίησης και καμπαρέ, ακόμη κι επιθεώρησης, επιτρέποντας στη θεατρικότητα να εισβάλλει από παντού. Κάποτε υπερτονίζει πρόσωπα και γεγονότα –η αμφισεξουαλικότητα του Χέφγκεν προβάλλεται εκ νέου όταν η Αφρικανή ερωμένη γίνεται ερωμένος (Στέφανος Μουαγκιέ)– και άλλοτε διαποτίζει με σκαμπρόζικο χιούμορ το σκεπτόμενο ρεαλισμό της λογοτεχνικής πρόζας, όπως στη σκανδαλιστική –και καταπληκτικά χορογραφημένη– σκηνή των δύο γυμνόστηθων κορασίδων.
Πρωτίστως όμως ο Μαστοράκης δημιουργεί μια ανεπανάληπτη παράσταση συνόλου. Καθένας από τους είκοσι ηθοποιούς ανάγεται σε πρωταγωνιστή, δίνοντας το δικό του ρεσιτάλ δεξιοτεχνίας, δίχως να χάνει την προσωπικότητά του πίσω από το προπέτασμα του ρόλου, αλλά προβάλλοντάς τη με αυτοδιάθεση, ένστικτο και αμεσότητα. Η Κωνσταντίνα Τάκαλου επιστρατεύει με οίστρο την γκροτέσκα σωματικότητά της, η Βίκυ Βολιώτη βρίσκει τη φλέβα του τραγικού ναρκισσισμού της Εβραίας ντίβας, ο Αλέξανδρος Λογοθέτης εντοπίζει το πάθος του αγωνιστή τραγουδώντας σαν να μην υπάρχει αύριο, ο Νίκος Ψαρράς και η Μαρία Ζορμπά πετυχαίνουν τη συναρπαστική εκείνη σκηνική χημεία που χρειαζόταν για να πείσουν ως το πιο τραγικό ζευγάρι του έργου. Η δε Ζορμπά τραγουδά δεόντως περιπαικτικά και το έξοχο άσμα «Η βλακεία», ενώ εξίσου εύστοχα τραγουδά η Γιούλικα Σκαφιδά το εξόδιο άσμα της παράστασης.
Θα θυμόμαστε καθέναν από τους υπόλοιπους (Δανάη Κατσαμένη, Θύμιος Κούκιος, Υβόννη Μαλτέζου, Γιώργος Παπαπαύλου, Τάκης Πυργιέρης, Γιάννης Στόλλας, Χάρης Τζωρτζάκης, Ένκε Φεζολάρι, Μηνάς Χατζησάββας) για τουλάχιστον μία σκηνή. Η καλλιτεχνική αρτιότητα απαντάται επίσης στην αξιέπαινη μετάφραση της Λουίζας Μητσάκου, στους μοντερνιστικούς καμβάδες που δημιουργεί ο φωτιστής Σάκης Μπιρμπίλης, στις εξπρεσιονιστικές χορογραφίες της Αμάλια Μπένετ και, κυρίως, στα πανέξυπνα τραγούδια του Σταύρου Γασπαράτου (με τη Λήδα Μανιατάκου στο πιάνο και τη Μελίνα Παιονίδου στη διδασκαλία).
Η παράσταση πάντως μπορεί να δουλευτεί περαιτέρω. Οι χρόνοι της αντέχουν μια συμπύκνωση και η παρατακτική της δομή μια ανασύνθεση, ούτως ώστε να μειωθεί η άστοχα μεγάλη διάρκεια και να απαλειφθούν οι επιμέρους ατέλειες σε επίπεδο ανάπτυξης, να διορθωθεί το «άχαρο» τέλος της και να «βγουν προς τα έξω» οι φωνές των ηθοποιών. Και τότε ίσως δεν θα μιλάμε απλώς για μια σπουδαία παράσταση, αλλά για μία από τις πιο επιβλητικές εμπειρίες του ελληνικού θεάτρου.
ΝΕΟΙ ΚΑΙ ΒΡΑΒΕΥΜΕΝΟΙ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ
Θάνος Τοκάκης
Ο κάτοχος του Βραβείου «Δημήτρης Χορν» 2011 ρωτά την Έρικα: «Γιατί δεν με ερωτεύεστε απόψε; Τι καλύτερο έχετε να κάνετε;» κι ερμηνεύει τον Χέντρικ Χέφγκεν με ύπουλη μειλιχιότητα.
Μαρίνα Ασλάνογλου
Η διακεκριμένη στα Θεατρικά Βραβεία του «α» το 2010 και κάτοχος του Βραβείου «Μελίνα Μερκούρη» γραπώνει τον μποέμικο μεγαλοαστισμό της Έρικα Μαν με τη στιβαρότητα ώριμης ντάμας.
Χάρης Φραγκούλης
Ο κάτοχος του Βραβείου «Δημήτρης Χορν» 2013 ερμηνεύει τον συγγραφέα Κλάους Μαν με ένα μπλαζέ ύφος που θυμίζει... Χορν – πλέει αντί να βαδίζει και λικνίζεται αντί να στέκεται. Φοβερός!
Η κριτική γράφτηκε με την ευκαιρία της πρεμιέρας της παράστασης στο Δημοτικό θέατρο Πειραιά τον περασμένο Μάιο. Φέτος ο Δημήτρης Μαύρος αντικαθιστά τον Αλέξανδρο Λογοθέτη.
Ημερομηνία πρώτης δημοσίευσης: 12/6/2014
Περισσότερες πληροφορίες
Μεφίστο
Η άνοδος του ναζισμού στη Γερμανία του Μεσοπολέμου δοκιμάζει την ιδεολογία και την ηθική ενός θιάσου: κάποιοι αιφνιδιάζονται, κάποιοι αντιστέκονται και κάποιοι πληρώνουν με τη ζωή τους
