Αναδημοσιεύουμε μια συζήτηση με τον Γιώργο Χαρωνίτη από το αρχείο του Αθηνοράματος όταν το 2009 ο Διονύσης Σαββόπουλος, ετοιμαζόταν να γιορτάσει τα 40 χρόνια από την κυκλοφορία του άλμπουμ του "Το περιβόλι του τρελού" μπαίνοντας ξανά στο πνεύμα των ’60s. Τον συναντήσαμε ανάμεσα σε πρόβες και πιεσμένο χρόνο. Ανάβει ένα πούρο και αρχίζουμε...
Μια ερώτηση καθαρά "σαββοπουλική", την οποία κάνω συχνά και στον εαυτό μου: "Τι γιορτάζουμε;" Ακόμη κι αν έχουν περάσει 40 χρόνια από "κάτι" –ικανή χρονική απόσταση για να "θυμηθούμε" ή να "νοσταλγήσουμε"–, δικαιούμαστε τη χαρά της γιορτής; Γίναμε καλύτεροι ως άνθρωποι και ως κοινωνία; Βελτιωθήκαμε; Και για να γίνω πιο σαφής: εσύ τη δικαιούσαι τη γιορτή, εμείς τη δικαιούμαστε;
Γιορτάζουμε οι άνθρωποι επειδή έχουμε ελπίδα αναστάσεως. Χωρίς αυτήν την ελπίδα, οποιαδήποτε γιορτή ή επέτειος θα ήταν εθιμοτυπικό κουφάρι. Δεν μπορώ να φανταστώ άνθρωπο να μην έχει ελπίδα. Επομένως, εντέλει, κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα στη γιορτή. Στη λαχτάρα να γίνουν όλα ένα.
Ο Σαββόπουλος και ο Άκης Πάνου
Κάθομαι και κοιτάζω τους παλιούς σου δίσκους –τους μεγάλους, τα βινίλια– και βλέπω ότι ο καθένας τους είναι κι ένα στιγμιότυπο, μια εικόνα της Ελλάδας τη συγκεκριμένη εποχή. Παρά ταύτα, ο καθένας τους μοιάζει να είναι και μια "παραφωνία" σε σχέση με το (ελληνικό) τραγούδι που κυριαρχεί εκείνη την περίοδο. Μήπως ζώντας, περιγράφοντας και καταγράφοντας την Ελλάδα, ήσουν (τελικά) πιο συντονισμένος με τα διεθνή, με αυτά που συνέβαιναν έξω και (ίσως) μας αφορούσαν περισσότερο;
"Όλα τα ποπ/ροκ συγκροτήματα της δεκαετίας του ’60 στην Ελλάδα ήταν εντελώς αστεία. Δεν λέω ότι δεν είχαν ταλέντο, δεν έπαιζαν καλά. Λέω ότι δεν άφηναν ελεύθερη την ψυχή τους. Δεν ανοίγονταν. Μαϊμουδίζανε τα ξένα."
Είναι χρήσιμο να το επισημάνουμε αυτό. Ευχαριστώ! Όλα τα ποπ/ροκ συγκροτήματα της δεκαετίας του ’60 στην Ελλάδα ήταν εντελώς αστεία. Δεν λέω ότι δεν είχαν ταλέντο, δεν έπαιζαν καλά. Λέω ότι δεν άφηναν ελεύθερη την ψυχή τους. Δεν ανοίγονταν. Μαϊμουδίζανε τα ξένα. Δεν ήταν δηλαδή ελεύθεροι ως καλλιτέχνες, αλλά εμιμούντο την ελευθερία – και μάλιστα με πολύ φορμαλιστικό τρόπο. Δηλαδή αν δεν ήταν ο Γιάννης Σπάθας, που μας έκανε να νιώσουμε με την ωραία μουσική του ότι γινόμαστε σύγχρονοι, χωρίς να χάνουμε την ψυχή μας, θα αισθανόμουν ολομόναχος. Αυτά όσον αφορά τον ηλεκτρικό ήχο και τα συγκροτήματα. Τα ελληνικά τραγούδια, βέβαια, ανακύκλωναν τον εαυτό τους. Εκεί η μεγάλη εξαίρεση ήταν ο Άκης Πάνου. Τον Άκη τον αισθάνθηκα αληθινό συνοδοιπόρο.
Δεν συνεργαστήκατε, όμως, ποτέ. Εξάλλου, ο Άκης Πάνου δεν ήταν άνθρωπος των συνεργασιών…
Όταν έγραψα το τραγούδι του Μενιδιάτη για το "Happy Day", μου είπαν: "Έλα από το σπίτι να το συζητήσουμε". Πήγα εκεί κι αρχίσαμε να μιλάμε. Μιλούσαμε, μιλούσαμε, τους έλεγα ν’ ακούσουμε την κασέτα, όμως το αναβάλανε! Είχαν βγάλει ουίσκια, φουντούκια, είχαν ντύσει τις γυναίκες τους στην τρίχα – αν και ήταν απόγευμα. Τελικά χτυπάει η πόρτα, μπαίνει μέσα ο Άκης Πάνου! Αυτόν περιμένανε – ήταν ο γκουρού τους! Αυτός έπρεπε ν’ ακούσει το τραγούδι για να πει αν πρέπει να το πει ο Μιχάλης! Μετά το κατάλαβα. Τον αντιμετώπιζε με μεγάλο σεβασμό όλη η οικογένεια Μενιδιάτη. Κάθισε ο Άκης Πάνου, συζητήσαμε λιγάκι, είπαμε λόγια εκτιμήσεως ο ένας προς τον άλλον, βάλαμε ν’ ακούσουμε και το τραγούδι. Κι όπως το ακούγαμε, πιάνω τον Κοσμά και τον Μιχάλη να κοιτάνε πλάγια τον Άκη κι αυτόν να τους κάνει νεύμα ικανοποίησης κι έγκρισης. Έτσι "πήραμε το πράσινο" και ηχογραφήθηκε το τραγούδι.
Θα ήταν χαζό να σε ρωτήσω αν ξαναζούσες αυτά τα 40 –ή 50 ή οσαδήποτε– χρόνια, αν θα έκανες ακριβώς τα ίδια. Θα είχε, όμως, κάποιο νόημα να σου ζητούσα να φτιάξεις κάποιο "σενάριο": πώς θα είχε εξελιχθεί η τραγουδοποιία σου αν η Ελλάδα δεν είχε βιώσει μετεμφυλιακό κλίμα, κράτος της Δεξιάς, χούντα, κυπριακή τραγωδία κ.λπ.
Δεν ξέρω πως θα ’τανε, οπωσδήποτε θα επηρεαζόταν πάλι η δουλειά μου. Αλλά η ματιά δεν θα άλλαζε, πάλι με το μάτι της καρδιάς θα έβλεπα. Πάλι σαν χαζός θα προσέγγιζα τα πράγματα. Θέλω να πω, χωρίς να έχω μια ιδέα έτοιμη από πριν.
Σήμερα ποια είναι η εικόνα, η κατάσταση της χώρας μας – και του χώρου μας ίσως. Είναι πραγματικά ζοφερή ή απλώς βιώνουμε μια "τρομοκρατία" καταστάσεων (οικονομικές, πολιτικές, πολιτιστικές κ.λπ.) που μπορούμε –αν θέλουμε– να ανατρέψουμε; Τουλάχιστον μέσα μας...
Η εικόνα είναι χάλια. Δεν θυμάμαι χειρότερη τα τελευταία χρόνια. Αναφέρομαι και στη διεθνή κατάσταση. Εδώ και χρόνια η οικονομία έχει πάρει το πάνω χέρι. Η πολιτική έχει γίνει θεραπαινίδα της οικονομίας. Μέχρι τώρα κάθε γενιά πίστευε ότι το μέλλον θα είναι καλύτερο και συνήθως έτσι ήταν. Αυτή είναι η πρώτη που είναι σίγουρη ότι το μέλλον θα είναι χειρότερο. Λιγότερες δουλειές, λιγότερο νερό, λιγότερος αέρας και πολιτική πρόταση δεν υπάρχει. Είναι η εποχή της απελπισίας. Σε αντίθεση με τα ’60s που ήταν η εποχή της ελπίδας. Είναι απαραίτητη μια μεγάλη ηθική αλλαγή. Αλλά δεν ξέρω πώς θα γίνει.
Και κάποιο από τα "πιασιάρικα" tips που συνηθίζονται. Πες μου πέντε-έξι δίσκους χωρίς τους οποίους το "Φορτηγό", το "Περιβόλι", ο "Μπάλος" κ.λπ. θα ήταν αδιανόητα. Το ίδιο και για πέντε-έξι ταινίες...
Η "Ιεροτελεστία της Άνοιξης" του Ιγκόρ Στραβίνσκι, το "Time Out" του Dave Brubeck –με το "Take Five"–, το "West Side Story" του Leonard Bernstein, οι "Όρνιθες" του Μάνου Χατζιδάκι, το "Revolver" των Beatles, το "J’ ai rendes-vous avec vous" του Georges Brassens. Από ταινίες το "Jules et Jim" του Francois Truffaut, ο "Κλέψας, του κλέψαντος" του Mario Monicelli, το "8 ½" του Federico Fellini, ο "Θείος μου" του Jacques Tati, ο "Μόργκαν ο τρελός εραστής" του Karel Reisz, το "Pierrot le Fou" του Jean-Luc Godard.
Το περιβόλι του τρελού και του '60 οι εκδρομείς...
Το "Περιβόλι του τρελού" κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 1969 και ήταν το δεύτερο άλμπουμ ενός ιδιό-μορφου όσο και ιδιοφυούς καλλιτέχνη, ο οποίος με τον εντελώς δικό του τρόπο είχε ταράξει τα νερά της ελληνικής μουσικής. Ήδη με το "Φορτηγό", σχεδόν τρία χρόνια νωρίτερα, ο Διονύσης Σαββόπουλος ανέτρεπε το "καθιερωμένο" (αν όχι κατεστημένο) καλλιτεχνικό τοπίο σε μια περίοδο "μακράς" πολιτικής ανωμαλίας, στην οποία είναι αρκετά συζητήσιμο το αν η δικτατορία επέφερε "φυσική" ασυνέχεια ή αν ήταν η κορύφωση. Ούτως ή άλλως, τα ’60s πήγαιναν στη δική τους κορύφωση – και ειδικά το 1969 διέθετε το δικό του mainstream soundtrack, κάτι ανάμεσα στο "What a Wonderful World" του Louis Armstrong και το "My Way" του Frank Sinatra.
Φυσικά, το "Περιβόλι" ήταν ένα ψυχεδελικό snapshot που συγγένευε περισσότερο με το "Nashville Skyline" του Bob Dylan ή το "Abbey Road" των Beatles παρά με Jefferson Airplane και Quicksilver Messenger Service. Απείχε από την επιθετική στεγνότητα –και διαμαρτυρία– του "Φορτηγού", είχε πλούσιο ήχο και πιο διάχυτο συναίσθημα και, φυσικά, ήταν πιο ακατανόητο! Αν εξαιρέσουμε την "Άννα" και τη "Θαλασσογραφία" (και βγάλουμε έξω τα hits "Συννεφούλα" και "Ντιρλαντά"), όλα τα άλλα τραγούδια έπρεπε να αποκρυπτογραφηθούν στην πορεία. Ήταν ένα ταξίδι που, πέρα από τα προφανή (ο τρέχων πόλεμος στο Βιετνάμ και ο πρόσφατος Μάης του ’68), περνούσε ασυναίσθητα τα πράγματα που μόνο στην ΕΤ1, στα ράφια της βιβλιοθήκης μας ή στις καταβυθίσεις του νου μας επαναφέρουμε: π.χ. το θάνατο του φοιτητή Jan Palach, ο οποίος αυτοπυρπολήθηκε στην "κόκκινη" πλατεία της Πράγας, τη θεϊκή ομορφιά της Veruschka, τα σκελετωμένα από την πείνα παιδιά της Biafra, τη Βορειοϊρλανδή ακτιβίστρια βουλευτίνα Bernadette Devlin.
Αν όλα αυτά είναι άγνωστες λέξεις, η κορύφωση αυτής της δεκαετίας έχει τα συμβολικά της νοήματα στη σφαγή τόσο του βιετναμέζικου χωριού MyLai όσο και της Sharon Tate από τη συμμορία του Charles Manson, στο φεστιβάλ της νήσου Wight (καλλιτεχνικά ανώτερο του υπερτιμημένου Woodstock) και στο θάνατο του Χο Τσι Μινχ, στις αντιπολεμικές διαδηλώσεις αλλά και τις αντιρατσιστικές κινητοποιήσεις στα αμερικάνικα πανεπιστήμια. Και, φυσικά, στα πρώτα βήματα του ανθρώπου στη Σελήνη ή στο σύνθημα "Make love, not war", το οποίο ο John Lennon και η Yoko Ono φρόντισαν να "επικοινωνήσουν" ειρηνικά κι ερωτικά από το "bed in" τους στην προεδρική σουίτα του "Hilton" στο Άμστερνταμ.
Το πολύχρωμο εξώφυλλο που έφτιαξε ο Στέργιος Δελιαλής για το "Περιβόλι" σηματοδοτεί έναν πολύμορφο κόσμο που –εκτός από το τείχος του Βερολίνου και την Κρίση των Πυραύλων– βλέπει τη ζωή να πηγαίνει μπροστά, να έχει μέλλον. Οι διαδηλώσεις για την Κύπρο και το 1-1-4 σμίγουν με τις συναυλίες και τα πάρτι, η ανησυχία τροφοδοτεί τη δημιουργικότητα, το όραμα είναι μπροστά και μπορεί να επιλεγεί. Ο Διονύσης Σαββόπουλος τραγουδάει τη "Θεία Μάρω", τα "Παιδιά που χάθηκαν", την "Ωδή στον Γεώργιο Καραϊσκάκη" την ίδια εποχή που ο Γιασέρ Αραφάτ ηγείται της PLO, ο συνταγματάρχης Καντάφι (το σωστό είναι Γκαντάφι) παίρνει την εξουσία στη Λιβύη και ο πρόεδρος Νίξον χαιρετίζει τους αστροναύτες του που επιστρέφουν από τη Σελήνη λέγοντας: "Αυτή ήταν η μεγαλύτερη εβδομάδα στην Ιστορία του κόσμου από την εποχή της δημιουργίας". Ωστόσο, ο Σαββόπουλος εξακολουθεί να τραγουδάει: "Τα πιο ωραία παραμύθια απ’ όσα μου ’χεις διηγηθεί, αχ, είναι ’κείνα που μιλούσαν για τα παιδιά που ’χουν χαθεί". Και υπάρχει πολύς δρόμος μπροστά...
Πρώτη δημοσίευση: 17 Δεκεμβρίου 2009
