Πώς αντιδρά μια ιέρεια – σύμβολο πίστης και εξουσίας – όταν ο άντρας που αγαπά, και ταυτόχρονα εκπροσωπεί τον κατακτητή, στρέφεται σε μια νεότερη γυναίκα; Όταν η προδοσία απειλεί όχι μόνο την καρδιά της, αλλά και τον ίδιο της τον ρόλο στον κόσμο;
Αυτό είναι το πυρακτωμένο ερώτημα της "Νόρμα" (1831), της συγκλονιστικής όπερας του Βιντσέντζο Μπελλίνι, που ζωντάνεψε με σπαραγμό και δύναμη μέσα στο αρχαίο θέατρο της Μεσσήνης, όπου και μας ταξίδεψε το Μέγαρο Μουσικής, το Σάββατο 12 Ιουλίου, ένα βράδυ που η μουσική φαινόταν να ξεπηδά μυσταγωγικά απευθείας από το παρελθόν, συνομιλώντας με τη γη, τις πέτρες και τις μνήμες του τόπου.
Βαδίζοντας προς το Αρχαίο Θέατρο της Μεσσήνης -από τα μεγαλύτερα της αρχαιότητας- η αίσθηση είναι σχεδόν τελετουργική. Ο ήλιος κατεβαίνει αργά πίσω από τους λόφους της Ιθώμης, χρυσίζοντας τις πέτρες και μαλακώνοντας το τοπίο. Η διαδρομή μέσα από τους αρχαιολογικούς δρόμους της καλοδιατηρημένης Αρχαίας Μεσσήνης -έργο ζωής του αρχαιολόγου Πέτρου Θέμελη- είναι από μόνη της μια είσοδος σε άλλον χρόνο: δέντρα που μουρμουρίζουν απαλά, κολώνες και αρχαία θραύσματα σκόρπια στο έδαφος, και γύρω-γύρω η ησυχία που μόνο ένας ιερός τόπος μπορεί να προσφέρει. Κάπως έτσι κατηφορίζει και ο κόσμος, σαν να ακολουθεί κάποιο μυστήριο.
Το θέατρο -λιτό, πέτρινο, σχεδόν ταπεινό στην πρώτη ματιά- σα να ξεφύτρωσε από τη γη, ανοίγεται μπροστά μας σαν μια κοίλη αγκαλιά. Μπορεί να μην εντυπωσιάζει με τη θεαματική συμμετρία που χαρακτηρίζει την Επίδαυρο ή την κοσμική φήμη του Ηρωδείου, αλλά κερδίζει τις εντυπώσεις με τη σιωπηλή του δύναμη, με την αίσθηση ότι εδώ, μέσα σ’ αυτή τη γήινη κόγχη, κάτι αληθινό και δυνατό θα ειπωθεί. Καθώς ανεβαίνω τα σκαλοπάτια για να βρω τη θέση μου στις πέτρινες κερκίδες, τα πόδια μου πατάνε πέτρες που κάποτε φιλοξένησαν πολίτες μιας άλλης εποχής – ο τόπος όπου άλλοτε αντηχούσαν ικεσίες στον Ασκληπιό, μας προσκαλεί να γίνουμε μέρος αυτής της άχρονης αλυσίδας ακροατών.
Απέναντί μου, ετοιμοπόλεμοι στις θέσεις τους οι μουσικοί της Καμεράτα- Ορχήστρα των Φίλων της Μουσικής, ντυμένοι στα μαύρα, σαν μια ζωντανή σκιά που περιμένει υπομονετικά τη στιγμή να ξεδιπλώσει τα μυστικά της μουσικής, με την ενέργεια δεκάδων εγχόρδων, ξύλινων πνευστών και κρουστών. Τα βλέμματα των μουσικών είναι εστιασμένα στον μαέστρο, τον Γιώργο Πέτρου, που κάνει την είσοδό του στη σκηνή με την επιβλητική σιγουριά ενός αρχηγού που κρατά στα χέρια του την ισορροπία ανάμεσα στην τέχνη και το πάθος.
Η μουσική του Μπελλίνι, με τη λεπτεπίλεπτη μελωδικότητα και τη βαθιά συναισθηματική φόρτιση, βγαίνει μέσα από τα όργανα σαν αναπνοή αρχαίας ανάμνησης. Ήταν σαν η ίδια η πέτρα να αντηχεί τους ήχους, σαν το θέατρο να θυμάται· όχι μόνο την Κάλλας που ερμήνευσε τη Νόρμα πάνω από 90 φορές, αλλά και όλες τις γυναίκες –πόσο διαχρονικό, άλλωστε, το θέμα της Νόρμα!- που έζησαν, έκλαψαν, θυσιάστηκαν, σιώπησαν ή τραγούδησαν για τον προδομένο έρωτα από τότε μέχρι σήμερα.
Η νύχτα έχει απλωθεί για τα καλά στο Αρχαίο Θέατρο της Μεσσήνης και το σχεδόν ολόγιομο φεγγάρι αιωρείται πάνω από το θέατρο, σαν άγρυπνος φρουρός μιας αρχαίας σκηνής που αρνείται να σβήσει στον χρόνο. Και τότε, εμφανίζεται ο μπάσος Χριστόφορος Σταμπόγλης. Όχι απλώς ως Οροβέζο, πατέρας της ηρωίδας και αρχιερέας των Δρυίδων. Αλλά σαν μια κινητή αρχή του κόσμου που έρχεται να επιβάλει τον νόμο των θεών και των παραδόσεων. Η είσοδός του στο θέατρο της Αρχαίας Μεσσήνης δεν είναι απλώς σημειολογική· είναι τελετουργική. Σαν να ανταποκρίνεται ο ίδιος ο τόπος στη βαθύφωνη παρουσία του. Με το πρώτο του μέτρο, η φωνή του -πλούσια, στιβαρή, επιβλητική, με εκείνη τη χαρακτηριστική πατίνα εμπειρίας- διασχίζει τις κερκίδες και κάθεται βαριά στις πλάτες των θεατών, σαν ιερατικό βάρος.
Η Καρίν Ντεέ (Karine Deshayes), από τις καλύτερες μετζοσοπράνο της γενιάς της, προσήλθε στον ρόλο της Νόρμα, αρχιέρειας των Δρυΐδων και μητέρας των παιδιών του Πολλιόνε, με σεβασμό στη φωνητική γραμμή του Μπελλίνι, τεχνική αρτιότητα, βαθιά μουσικότητα και μια ήρεμη, αριστοκρατική συγκίνηση τόσο στη φωνή, όσο και στις εκφράσεις του προσώπου της-στις λυρικές στιγμές. Όμως προσωπικά, δεν ένιωσα εκείνη την ανατριχίλα που περιμένεις από μια Νόρμα - μια τραγική φιγούρα που λυγίζει και λυγίζει και εμάς μαζί της. Η φωνή της παρέμεινε πιο γήινη, πιο συγκρατημένη, ίσως δεν είχε το μέταλλο μιας σπαρακτικής ηρωίδας που αντηχεί δυναμικά σε κάθε γωνιά του θεάτρου. Εκείνο το φεγγάρι πάνω από το θέατρο, αντί να ανταγωνιστεί τη φωνή της, φάνηκε να την ακολουθεί σε μια ερμηνεία περισσότερο εσωτερική και λυρική, παρά δραματικά σπαρακτική.
Περισσότερο τολμηρή στην ερμηνεία της, η Ραφαέλλα Λουπινάτσι (Raffaella Lupinacci) ως Ανταλτζίζα, η νεαρή ιέρεια που άθελά της μπλέκεται στο ίδιο ερωτικό τρίγωνο με τη Νόρμα, είναι ένας ρόλος γεμάτος αντιθέσεις: αθωότητα και ενοχή, τρυφερότητα και εσωτερική αναταραχή. Η Ραφαέλα Λουπινάτσι έδωσε φωνή σε αυτήν τη σύγκρουση με έναν τρόπο που ξάφνιασε –μια φωνητική ζεστασιά και μια γλυκιά μελαγχολία που αγκάλιαζε τις φράσεις του Μπελλίνι με στέρεη ισορροπία, χωρίς υπερβολή αλλά και χωρίς δισταγμό. Χάρισε έτσι στην ηρωίδα της ένα βάθος απρόσμενο, σχεδόν πρωταγωνιστικό.
Ο Ισπανός τενόρος Μοϊσές Μαρίν (Moisés Marín) ως Πολλιόνε, ο Ρωμαίος ύπατος που έχει σταλεί στη Γαλατία την εποχή της ρωμαϊκής κατοχής και υπαίτιος του ερωτικού τριγώνου, ξεχώρισε για την σκηνική του αυτοκυριαρχία και τη μεστή παρουσία του. Ερμήνευσε τον ήρωα με εσωτερική ένταση, παγιδευμένο ανάμεσα στο καθήκον και την επιθυμία. Αν και η ερμηνεία του ήταν ουσιαστική και καλοδουλεμένη, προσωπικά θα επιθυμούσα στιγμές μεγαλύτερης δραματικής εξωτερίκευσης -μιας πιο εκρηκτικής έντασης που θα ταίριαζε με το πάθος του ρόλου και τον αρχαίο θεατρικό του απόηχο.
Η Διαμάντη Κριτσωτάκη, στον ρόλο της Κλοτίλδης –της έμπιστης της Νόρμα– μπορεί να είχε περιορισμένο σκηνικό χρόνο, αλλά κατάφερε να αφήσει θετική εντύπωση. Με καθαρή άρθρωση και μια ήρεμη, σεμνή παρουσία, ενίσχυσε διακριτικά τη συνολική ατμόσφαιρα της παράστασης και υποστήριξε επάξια το σύνολο. Ομοίως και ο τενόρος Ιωάννης Καλύβας στο ρόλο του Φλάβιο, προσέδωσε φρεσκάδα και σταθερότητα, με ευκρινή άρθρωση και ήρεμη σκηνική παρουσία. Παρότι ο χαρακτήρας του δεν έχει μεγάλη έκταση, η απόδοσή του υπήρξε στιβαρή, υποστηρίζοντας με ευαισθησία τη δράση γύρω από τον Πολλιόνε.
Αλλά δεν ήταν μόνο η μουσική και οι φωνές των ερμηνευτών που ακούστηκαν εκείνο το βράδυ. Από τις πρώτες κιόλας νότες, σαν απόηχος αρχαίας χορικής ειρωνείας, το επίμονο κροτάλισμα των βατράχων έγινε αθέλητος ηχητικός καμβάς της παράστασης, μια υπόγεια συμμετοχή της φύσης στο ανθρώπινο δράμα. Αρχικά προκλήθηκε ένα αμήχανο γέλιο αλλά μετά σα να νιώσαμε τη σύνδεση: η φύση, η ιστορία, ο άνθρωπος, η μουσική και τα πλάσματα του νερού έπαιξαν μαζί –όπως το είχε φανταστεί ο Θέμελης.
"Ο Πέτρος Θέμελης επειδή ήταν ολιστικός αρχαιολόγος ήθελε να οργανώσει τον χώρο του ήσυχα για να μπορεί να κάνει απερίσπαστος το έργο του. Και δούλευε μάλιστα με προοπτική πολλών ετών μπροστά. Τι διαπίστωσε λοιπόν όταν πήγε, γιατί ήταν ερειπιώνας η Μεσσήνη. Ο Πέτρος εκεί δεν πήγε τιμώμενος, πήγε εξόριστος. Αλλά όπου πήγαινε, την εξορία την έκανε πατρίδα, όπως έκανε πατρίδα του και την αρχαία Μεσσήνη. Πήγε πίσω λοιπόν, όπως είπαν και οι τοπικοί, και μετά από έρευνα έμαθε, ότι κατεβαίνουν πάρα πολλά νερά από το βουνό επάνω της Ιθώμης και καταστρέφουν τον αρχαιολογικό χώρο.
Και τι έκανε; Το πρώτο έργο που έκανε είναι να αναζητήσει το αρχαίο αποχετευτικό δίκτυο των όμβριων υδάτων, των βρόχινων νερών. Και το βρήκε. Και δεν ήταν αρχαιολογικό το πρώτο έργο που έκανε, ήταν αυτό. Το δίκτυο ήταν και αυτό αρχαίο και μέρος της ανακάλυψης στην ανασκαφή. Λοιπόν το αρχαίο αυτό σύστημα είχε και έναν αγωγό στο θέατρο, το οποίο το βρήκε, το θεράπευσε και το νεράκι κυλάει κάτω από το θέατρο και κάτω από την ορχήστρα. Το νερό αυτό λοιπόν που κυλάει, από την περίοδο που ζούσε ο Πέτρος, ήταν η αφορμή για να ξαναγυρίσουν τα βατραχάκια.
Και κάποτε, αυτό που σας λέω τώρα είναι τόσο συγκινητικό, όταν βλέπαμε μια παράσταση μαζί, μου λέει "Σταύρο, θέλω να ζήσω τη στιγμή που τα βατραχάκια, θα κάνουν τη δική τους συναυλία δίπλα σε μια όπερα που θα έρθει κάποια στιγμή στην Αρχαία Μεσσήνη". Και σήμερα αισθάνθηκα ότι αυτό που έγινε ήταν η επίσκεψη του πνεύματος του Πέτρου εκεί. Αυτό που έγινε στη συναυλία μου φάνηκε σαν να ήταν παρόν το πνεύμα του Πέτρου." θα μας πει αργότερα ο Σταύρος Μπένος, Πρόεδρος του Σωματείου "ΔΙΑΖΩΜΑ".
Όταν το έργο τελείωσε και οι τελευταίοι ήχοι ξεθώριασαν στη σιγή, αντί να επιστρέψουμε στον εαυτό μας, νιώθαμε πως ανήκαμε εκεί από πάντα. Η συναυλία κλείστηκε μ' ένα (μεταμεσονύκτιο) δείπνο στο Εστιατόριο "Ιθώμη", όπου η μεσσηνιακή αυθεντικότητα και νοστιμιά έδωσαν βαθιά αίσθηση ολοκλήρωσης.
Αυτή η βραδιά στη Μεσσήνη δεν ήταν ποτέ απλά μια συναυλία. Ήταν μια προσωπική κατάδυση –στο μύθο, στην ιστορία, στη φωνή, στο χώμα∙ μια στιγμή που συνάντησε την ουσία της τέχνης και του αρχαίου μας πολιτισμού υπό τον ουράνιο καμβά της μεσσηνιακής γης. Και ίσως αυτό να είναι το βαθύτερο νόημα της τέχνης: να μας επιστρέφει εκεί όπου όλα ξεκίνησαν.
Θερμές ευχαριστίες απευθύνονται στους χορηγούς της συναυλίας, το Ίδρυμα Γεωργίου και Βικτωρίας Καρέλια καθώς και το Ίδρυμα Ιωάννου Φ. Κωστόπουλου για την υποστήριξη. Επίσης στο Δήμο Μεσσήνης, το Σωματείο ΔΙΑΖΩΜΑ, την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας και την Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών για τη συμβολή τους στην υλοποίηση της εκδήλωσης και την παραχώρηση του αρχαιολογικού χώρου.
