© Άννα Φερατίδου
Τη γνωρίσαμε από την εγχώρια alternative rock σκηνή χάρη στη δράση της με τους Yeah!, τώρα, όμως, μας συστήνει μια νέα της δημιουργική πλευρά, κυκλοφορώντας μια σειρά από Ηχητικά Χαϊκού. Ρωτήσαμε, λοιπόν, για να μάθουμε περισσότερα –κι εκείνη μας ξενάγησε πρόθυμα στο δημιουργικό τους σύμπαν, μιλώντας μας (μεταξύ άλλων) για τη σχέση της με αυτήν την εκλεκτή ποιητική μορφή της Ιαπωνίας και για την εμπειρία της ζωής στην εξοχή.
Έχεις σπουδές Ηχητικού Σχεδιασμού (Sound Design), αλλά και επαγγελματική ενασχόληση με τον ήχο –και είναι σ' αυτήν την πορεία όπου εντάσσεται και το άλμπουμ Sound Haikus: Sonic Attempts In The Poetic Universe Of Haiku. Πού βρίσκονται τα "σύνορα" ήχου και μουσικής στον 21ο αιώνα; Ποιο είναι το κρίσιμο σημείο όπου αρχίζουμε, πια, να συζητάμε για τέχνη;
H πρόσληψη του ήχου ως υπερκατηγορίας έναντι της μουσικής αποτέλεσε στοιχείο προβληματισμού και έρευνας εκ μέρους των καλλιτεχνών ήδη από τον περασμένο αιώνα. Συνθέτες και μουσικοί χρησιμοποιούν αδόμητους ήχους ή ηχογραφήσεις πεδίου στα έργα τους, ενώ, όσον αφορά την πειραματική τέχνη, συχνά ο όρος "sound art" έρχεται για να δηλώσει την ευρύτητα του ηχητικού φαινομένου και τις καλλιτεχνικές του προεκτάσεις.
Στην περίπτωση των Ηχητικών Χαϊκού που συνέθεσα, η αφετηρία μου ήταν ο πειραματισμός στις ηχητικές αφηγήσεις, δηλαδή στη δυνατότητα να πούμε μία ιστορία αποκλειστικά με τη χρήση ήχων. Όποιος είναι εξοικειωμένος με το περιεχόμενο των κλασικών χαϊκού, θα αναγνωρίσει μέσα στο ηχητικό τους αντίστοιχο την αναφορά σε ένα στιγμιαίο συμβάν στη φύση, που με κάποιον τρόπο συγκινεί τον παρατηρητή. Στην ιαπωνική παράδοση ο όρος για τη δημιουργία του ποιήματος είναι η λέξη "σύνθεση", που παραπέμπει στο λυρικό στοιχείο του έργου και στο πώς αυτό ηχεί.
Πάντως, για εκείνους που σε γνώρισαν μουσικά από τη δράση σου με το συγκρότημα Yeah!, τα Sound Haikus ίσως φανούν αρκετά μακριά από τις ανησυχίες της ανεξάρτητης rock σκηνής του τόπου μας. Πρόκειται για κεφάλαιο που έχει κλείσει, για σένα; Ή έχει απλώς μετατραπεί σε κάτι άλλο;
Στην ελληνική rock σκηνή συνάντησα ανθρώπους ξεχειλισμένους από δημιουργικότητα και αναζήτηση ουσίας, γεμάτους αγωνίες για τον άνθρωπο, τη ζωή, την τέχνη. Με πολλούς συμπορευτήκαμε, απολαύσαμε, συγκινηθήκαμε. Τίποτα από όλα αυτά δεν μπορεί να τελειώσει τραβώντας μία γραμμή. Αντίθετα, όλα αυτά, ακόμα και αν κάποια στιγμή νομίζεις ότι τα άφησες πίσω, δεν σε αφήνουν να το πράξεις. Σε τραβούν από το μανίκι να βρεις τρόπους και εργαλεία να συνεχίσεις.
Πιστεύεις ότι οφείλουμε να επαν-ανακαλύψουμε το γιαπωνέζικο χαϊκού, σε μια εποχή σαν τη δική μας, όπου κατακλυζόμαστε από πληροφορίες και εικόνες, σε βαθμό που καταλήγει να συσκοτίζει και να υποβαθμίζει την ουσία;
Η λιτότητα, η αμεσότητα και η ακριβολογία είναι ιδιότητες του χαϊκού στις οποίες, εάν κάποιος ασκηθεί, καταλήγει σε μία βαθύτητα που οι μελετητές συσχετίζουν με το Ζεν. Στη διάρκεια της έρευνάς μου μελέτησα περισσότερα από 200 χαϊκού της κλασικής περιόδου και μέσα μου ενισχύθηκε η ιδέα ότι μπορεί κανείς να μάθει πολλά από τα λεγόμενα "μικρά πράγματα", δηλαδή από τη στοχευμένη παρατήρηση και τον αποκλεισμό του εκκωφαντικού λευκού θορύβου που μας επιβάλλεται στον σύγχρονο κόσμο. Ο ποιητής και θεωρητικός Eric W. Amann αποδίδει στο χαϊκού ένα καθάρισμα του μυαλού από προκατασκευασμένες ιδέες και έναν επαναπροσδιορισμό της εμπειρίας σε σχέση με το τι βλέπουμε, ακούμε ή αισθανόμαστε.
Φυσικά, όσον αφορά εμένα, δεν έπεσα ξαφνικά μέσα σε όλα αυτά. Είχε προηγηθεί μία μεγάλη αλλαγή στην προσωπική μου ζωή, αφού την αποχώρησή μου από την έντονη επαγγελματική και καλλιτεχνική ζωή στην πρωτεύουσα ακολούθησε ένα διάστημα αποσυμπίεσης στην εξοχή, όπου πλέον περνώ το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου μου.
Οι επιτόπιες ηχογραφήσεις που ακούμε είναι όλες δικές σου ή προέρχονται (και) από ψηφιακές βιβλιοθήκες με τέτοιο υλικό; Υπάρχει συγκεκριμένος τόπος και συγκεκριμένες συνθήκες γι' αυτές τς ηχογραφήσεις; Ή μάζευες κάθε που σου δινόταν ευκαιρία;
Η χρήση ήχων από βιβλιοθήκες έγινε συμπληρωματικά και κυρίως για κάποιες μεμονωμένες, πολύ εξειδικευμένες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα ο ήχος ενός δέντρου που κόβεται και πέφτει. Το υπόλοιπο υλικό ηχογραφήθηκε στο πεδίο κυρίως με στοχευμένες εξορμήσεις. Η ηχογράφηση στη φύση είναι απρόβλεπτη και επηρεάζεται από τις καιρικές συνθήκες, τις οποίες ο ηχολήπτης θέλει να συμπεριλάβει στο ηχογράφημα. Απαιτεί υπομονή και αντοχή στη μοναχικότητα. Όσο, όμως, η προσπάθεια επαναλαμβάνεται, η προσοχή οξύνεται, η γνώση βαθαίνει και το συναίσθημα αποκτά ευρύτερες χροιές και διαστάσεις. Δεν είναι μόνον η ακοή που βελτιώνεται, όπως θα περίμενε κανείς σε μία τέτοια διαδικασία, αλλά και η όραση, καθώς το βλέμμα πλανιέται στον χώρο όσο διαρκεί η εγγραφή. Όπως και οι άλλες αισθήσεις, που συμμετέχουν στην ανακάλυψη των πηγών του ήχου, στην κίνηση και την υφή ζώων, φυτών και φυσικών φαινομένων.
Βρήκα πολύ ενδιαφέρον ότι στο "Excerpt 8" κράτησες και τη μακρινή βουή ενός διερχόμενου αεροπλάνου, γιατί, ενώ αρχικά μου φάνηκε σαν "παραφωνία", τελικά συνέβαλε στην αίσθηση αρμονίας του αποσπάσματος που το περιέχει. Εσύ πώς το αντιμετώπισες;
Στον κλασικό κανόνα του χαϊκού, του 17ου αιώνα, αποκλείονται οι ανθρωπογενείς, και πολύ περισσότερο οι τεχνικοί ήχοι. Η δύναμη όμως αυτού του ποιητικού είδους, του επέτρεψε να διατηρηθεί στους αιώνες μέσα από την αισθητική και θεματική του ανανέωση. Μέσα από την έρευνά μου ανακάλυψα ότι ήδη από τον 19ο αιώνα οι ποιητές του χαϊκού συμπεριλάμβαναν τη δράση των τεχνολογικών ανακαλύψεων μέσα στα έργα τους.
Το συγκεκριμένο ηχητικό ποίημα στο οποίο το αεροπλάνο προκαλεί την ανακλαστική και ανταγωνιστική δράση των εντόμων, είχε σαν έμπνευση τη συνεχή παρουσία ήχων αεροπλάνου στα ηχογραφήματα. Νομίζουμε ότι ο πιο συχνός τεχνολογικός ήχος που επεμβαίνει στο αυτί μας είναι το αυτοκίνητο, αλλά τελικά, ηχογραφώντας σε πολύ απομακρυσμένες περιοχές, ανακάλυψα ότι οι ουρανοί υποφέρουν από πυκνό και συνεχές μποτιλιάρισμα. Επιπλέον, πρόκειται για ελικοφόρο πυροσβεστικό αεροπλάνο τύπου Canadair, που θέλω να πιστεύω, από ποιητική σκοπιά, πως και τα έντομα το αγαπούν και χαιρετίζουν την παρουσία του, αφού συχνά συμμετέχει στη διάσωση των φυσικών οικοτόπων.
Αλήθεια, όντας στη φύση, παρατήρησες αλλαγές στην ηχητική συμπεριφορά των έμβιων κατοίκων της;
Αναμφισβήτητα παρατήρησα μεγάλες αλλαγές στη δική μου προσέγγιση της ζωής των υπόλοιπων συγκατοίκων μας στον πλανήτη. Η ζωή στην εξοχή φέρνει αναγκαστικά τον άνθρωπο πιο κοντά στο φυσικό περιβάλλον, ενώ και η ωριμότητα διευκολύνει να βλέπουμε τον κόσμο έξω από τον εαυτό μας και τις εγωιστικές μας επιδιώξεις. Σταδιακά μαθαίνουμε να αναγνωρίζουμε τις διαφορετικές ποιότητες του περιβάλλοντος όχι μόνο μέσω της γνώσης και της λογικής, αλλά και μέσω του συναισθήματος και της εμπειρίας. Και κατά κάποιον τρόπο βυθιζόμαστε μέσα σε αυτό και ενσωματωνόμαστε. Με αυτόν τον τρόπο η επαφή μας με τον γύρω κόσμο απαλλάσσεται από την ακαδημαϊκότητα και γίνεται κατανόηση. Με λίγα λόγια, στο τέλος καταλήγεις να συνομιλείς με τα σκαθάρια χωρίς να νιώθεις πως το έχεις χάσει.
Από εκεί και πέρα, αφού συγκέντρωσες το υλικό σου, πώς δούλεψες; Το άφησες να σε εμπνεύσει; Ή είχες εξαρχής κατά νου μια κάποια "αρχιτεκτονική" σύνθεσης;
Η θεματική και η δομή του χαϊκού υπήρξε η βασική πηγή της πρόθεσής μου να ασχοληθώ με τη σύνθεση των αντίστοιχων ηχητικών ποιημάτων. Το θέμα στο χαϊκού είναι ένα συμβάν στη φύση σε συγκεκριμένη εποχή και καιρικές συνθήκες, δηλαδή ξεκινάμε με μία τεράστια πηγή ηχητικών φαινομένων. Το συμβάν αυτό προκαλεί μία μεταβολή, συχνά απειροελάχιστη, που ακολουθείται από μία νέα ισορροπία. Πρόκειται επομένως για μία τρίπρακτη δομή. Σε σχέση με αυτά, καθώς και με τη συντομία και με τη ρυθμολογία, έπρεπε βέβαια να κάνω κάποιες παραδοχές και να ορίσω προδιαγραφές ανάλογες της αυστηρότητας του πρωτοτύπου.
Από 'κει και πέρα επεμβαίνει το συναίσθημα για να εμπνευστεί μέσα από τα διάφορα ηχογραφήματα τα πιθανά συμβάντα και να τα αναδείξει μέσω επεξεργασίας και μίξης. Με λίγα λόγια, το ηχητικό χαϊκού δεν αποτελεί τη "φωτογραφική" αποτύπωση μιας εικόνας στη φύση αλλά είναι μία διανοητική και τεχνολογική κατασκευή, που αναδύεται μέσα από την πολλαπλότητα των ηχητικών γεγονότων χάρη στις ψυχολογικές και δημιουργικές ποιότητες του καλλιτέχνη.
Ηχογραφήσεις με πουλιά εντοπίζονται ήδη από τη δεκαετία του 1930, ενώ και ο ίδιος θυμάμαι να περνάω μια φάση όπου αναζητούσα δίσκους με καταγραφές καταιγίδων, με ροές ποταμών (π.χ. της Annea Lockwood) ή με "τραγούδια" φαλαινών. Τι θα έλεγες ότι μας τραβά προς τα εκεί, στο διάβα των δεκαετιών; Είναι η χαμένη σχέση του Δυτικού ανθρώπου με τη φύση; Ή φταίει, ίσως, και η διαρκής "απομάγευση" του σύγχρονου κόσμου;
Μου θύμησες τον δίσκο Eskimo των Residents, με το συγκλονιστικό κυνήγι της φάλαινας, που όταν το πρωτοάκουσα στο βαθύ παρελθόν έπαθα κάποιου είδους trip. Ως τμήματα αυτού του απέραντου συνεχούς που είναι η φύση νομίζω ότι έχουμε ανάγκη να επανακάμπτουμε, όσον και αν ο πολιτισμός στον οποίο εκπαιδευτήκαμε μας αποτρέπει. Ο εμβληματικός ποιητής του χαϊκού Basho, συμβούλευε "μάθε από πεύκο για το πεύκο, μάθε από το μπαμπού για το μπαμπού", εννοώντας την παύση της προσκόλλησης στον εαυτό και την προσέγγιση της ουσίας χωρίς τις προκαταλήψεις του πολιτισμού.
Στις σημειώσεις γύρω από την έκδοση των Sound Haikus, είδα κάπου να προσδιορίζεσαι ως "κηπουρός του εφήμερου". Και σκέφτηκα ότι βλέπεις το εφήμερο ως κάτι που διαθέτει αξία, ενώ συνήθως –ειδικά στα καλλιτεχνικά– χρησιμοποιούμε τη λέξη για να πούμε (έντεχνα) ότι κάτι στερείται ποιότητας. Ποια είναι, λοιπόν, η δική σου οπτική;
Όποιος έχει δημιουργήσει και συντηρήσει έναν μικρό κήπο αντιλαμβάνεται απόλυτα και φυσικά την έννοια του εφήμερου, αλλά και τη σημασία της διάρκειας για κάθε τι στη φύση. Η μεγάλη διάρκεια της ανθρώπινης ζωής μας κάνει να υποτιμούμε τις μικρές ζωές των λουλουδιών και των εντόμων, για παράδειγμα. Όταν, όμως, κατανοήσεις τη δύναμη της προσπάθειας ενός σπόρου να βλαστήσει και την τοποθετήσεις στον ιδιαίτερο χρόνο ζωής του φυτού, η ιδέα για το εφήμερο αλλάζει.
Αυτό αναδεικνύει και το χαϊκού. Ότι μικρά και φαινομενικά ασήμαντα γεγονότα αποτελούν τέλεια αντίγραφα της ζωής. O βάτραχος που πηδά στη λιμνούλα στο αρχετυπικό χαϊκού του Basho, αφήνει πίσω του μόνο τον ήχο του νερού. Ένα πικρό, πλην σαφές, υπονοούμενο για τη ζωή, που σε δική μας παροιμία θα μπορούσε να είναι "μία τρύπα στο νερό".
Τέλος, αφού έζησες καιρό στην Αθήνα, εδώ και μερικά χρόνια μετακόμισες στη Θεσσαλονίκη. Τι αγαπάς περισσότερο εκεί; Σου λείπουν οι ρυθμοί της πρωτεύουσας;
Για την ακρίβεια, αρχικά μετακόμισα σε έναν παραθαλάσσιο οικισμό αρκετά κοντά στη Θεσσαλονίκη, όπου και περνώ ακόμα το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου μου. Η επιλογή αυτή λειτούργησε θεραπευτικά τον πρώτο καιρό της αποχώρησης από την Αθήνα. Είναι αληθινά δύσκολη η προσαρμογή σε μία άλλη πόλη με εντελώς διαφορετικούς ρυθμούς και δυνατότητες, πολύ περισσότερο που η Θεσσαλονίκη είναι η πόλη που γεννήθηκα και μεγάλωσα και εντέλει εγκατέλειψα για κάτι ζωηρότερο. Στην "επανένταξή" στην πατρίδα συνέβαλαν τα μέγιστα οι παλιές φιλίες, αλλά και η απόφασή μου να φοιτήσω στο Τμήμα Κινηματογράφου του Α.Π.Θ., που με έφερε σε επαφή με καινούριες σχέσεις, άνοιξε νέους ορίζοντες και επανεκκίνησε τη δημιουργικότητά μου.
