Tην τιμητική του είχε ο Μπετόβεν σε πρόσφατες συναυλίες των Κρατικών Ορχηστρών Αθηνών και Θεσσαλονίκης, όπου τρεις από τις δημοφιλέστερες συμφωνίες του έτυχαν διαφορετικών ερμηνευτικών προσεγγίσεων.
Στις 17/12 η Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης έδωσε στο σοσιαλιστικού ρεαλισμού μέγαρο "Βουλγαρία" ("Bulgaria Hall") της Σόφιας, μια μοναδική συναυλία με την 9η Συμφωνία του Μπετόβεν υπό τη διεύθυνση του Εσθονού αρχιμουσικού Μίκελ Κύτσον. Στην εκτέλεση συνέπραξαν κλιμάκιο της Εθνικής Χορωδίας της Φιλαρμονικής της Σόφιας (διεύθυνση: Τσβέταν Κρούμοφ) και ένα κουαρτέτο Ελλήνων και Βουλγάρων μονωδών: η υψίφωνος Μαρία Κωστράκη, η μεσόφωνος Μαριάννα Πέντσεβα, ο τενόρος Μιχαήλ Μιχαήλοφ και ο βαθύφωνος Αλέξανδρος Σταυρακάκης.
Στο πλαίσιο δράσεων του -χρηματοδοτούμενου από το Υπουργείο Πολιτισμού της Ελλάδας- προγράμματος "Θεσσαλονίκη-Σόφια – Βαλκανική Γέφυρα Πολιτισμού", η Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης, υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση του Σίμου Παπάνα, ξεκίνησε το 2023 μία πολυεπίπεδη και πολυετή συνεργασία με τη Φιλαρμονική Ορχήστρα της Σόφιας, το σημαντικότερο συμφωνικό σύνολο της γείτονος χώρας με ιστορία 130 χρόνων. Σκοπό της έχει να δημιουργήσει μία γέφυρα συνεργασίας μεταξύ των δύο αυτών φορέων και να αναπτύξει ποικιλότροπα την καλλιτεχνική τους δημιουργία, με απώτερο στόχο τη σύσφιγξη των Ελληνο-βουλγαρικών σχέσεων, μέσω του πολιτισμού.
Τα δύο σύνολα ενώθηκαν επί σκηνής τον περασμένο Οκτώβρη στη Θεσσαλονίκη, ρίχνοντας την αυλαία στα 58α "Δημήτρια", ενώ η συναυλία της Σόφιας -την οποία παρακολουθήσαμε με ευγενική πρόσκληση της ΚΟΘ- δόθηκε ανήμερα των γενεθλίων του Μπετόβεν, εξ ου και ο τίτλος της "Happy birthday, Beethoven!".
Τον αξιόλογο Εσθονό αρχιμουσικό γνωρίζαμε από παλαιότερες εμφανίσεις του με την ΚΟΑ, με την τελευταία να έχει δοθεί δύο χρόνια πριν από τη συναυλία της Σόφιας, και μάλιστα ...την ίδια ημερομηνία και με το ίδιο έργο! Όπως ήταν αυτονόητο, η προσέγγιση της εμβληματικής 9ης Συμφωνίας από τον Κύτσον δεν άλλαξε.
Η ματιά του υπήρξε απόλυτα "κλασική", εστίασε δε στην αγωγική ανάδειξη -με εύροα τέμπι και διακυμάνσεις δυναμικής, αλλά και ρυθμική ευελιξία- της μουσικής δραματουργίας αυτού του περίπλου από το σκοτάδι στο φως, από τον όλεθρο στην ελπίδα, από το διχασμό στη συμφιλίωση. Όλα τούτα είναι ορατά ήδη από τα δύο πρώτα μέρη που ο Κύτσον διαφοροποίησε και νοηματοδότησε θαυμάσια, βασιζόμενος στο πραγματικό έξοχο - ηχητικά διαυγές, εστιασμένο και καλλιεργημένο- παίξιμο των εγχόρδων της ΚΟΘ (με εξάρχοντα εν προκειμένω τον Αντώνη Σουσάμογλου), των καλύτερων -ας μην ξεχνούμε- όλων των ελληνικών συμφωνικών συνόλων.
Η σταδιακή πύκνωση του ήχου τους και η αντιπαλότητα των ορχηστρικών υποομάδων δικαίωσε την αυξανόμενη ένταση του εναρκτήριου μέρους με χαρακτηριστικά ευγενή απόδοση του εμβόλιμου πένθιμου εμβατηρίου. Με τέμπι αμείλικτης ακρίβειας, ο Κύτσον μερίμνησε για την αδήριτη, εμπροσθοβαρή κλιμάκωση και του σκέρτσου, που ήχησε ως ανάλογου ύψους αγωνιώδης και τραγική επέκταση του α’ μέρους, με το οποίο μοιράζονται εν πολλοίς ένα όμοιο ρυθμομελωδικό υλικό. Η ίδια ρευστότητα και αμεσότητα της συμφωνικής αφήγησης διαφυλάχθηκε και στα δύο άλλα μέρη, το εσωστρεφούς, στοχαστικής διάθεσης αργό τρίτο (παρά τις μάλλον υψηλές ταχύτητες) και το θριαμβευτικό φινάλε με την "Ωδή στην χαρά".
Μια τέτοια προσέγγιση προϋποθέτει, βέβαια, ένα συνεχή διάλογο -με όρους "μουσικής δωματίου"- όλων των ορχηστρικών υποομάδων, και δη των πνευστών, που οφείλουν να "χρωματίζουν" την αφήγηση σε μια λογική ώσμωσης του ορχηστρικού ήχου, και των -δραματουργικά κρίσιμων- κρουστών. Αυτό δεν επετεύχθη εν προκειμένω από τα ξύλινα, κυρίως δε από τα χάλκινα πνευστά. Στη στενή σκηνή της -όχι ισορροπημένης, ενίοτε "επιθετικής" ακουστικής- μεγαλοπρεπούς αίθουσας του "Bulgaria Hall" τα ξύλινα έμειναν "εγκλωβισμένα" μεταξύ εγχόρδων και χάλκινων, με αποτέλεσμα να απαιτούνται εξαιρετικές σολιστικές παρεμβάσεις (όπως από το όμποε του Κίτσου ή το φαγκότο του Πολίτη) για την αντιδιαστολή του ζωηρού, πιο ανάλαφρου "τρίο" στο μέσο του β’ μέρους ή για την ανάδειξη των ποιμενικών μελωδιών του γ’ μέρους, ώστε να αυξηθεί η εκφραστικότητα του διαλόγου με τα έγχορδα.
Αντιθέτως, σ’αυτόν έμειναν αμέτοχα (με την εξαίρεση της τρομπέτας του Δ. Γκόγκα) τα χάλκινα, και δη τα κόρνα, που δεν βρέθηκαν σε καλή βραδιά, ιδίως από πλευράς ελέγχου δυναμικής, αλλοιώνοντας τους συσχετισμούς. Ακριβέστερη, πάντως, εικόνα θα αποκόμιζε κανείς σε μια αίθουσα διαφορετικής ακουστικής, στο βαθμό που και το -σαφούς εστίασης, ομοιογένειας και πλαστικότητας- τραγούδι της Χορωδίας, συμβόλου της συλλογικής φωνής της ανθρωπότητας, δεν ηχούσε απόλυτα ευκρινές. Μάλλον ασυνήθιστη εικόνα, δεδομένης της μακράς παράδοσης των βουλγαρικών χορωδιακών συνόλων που συγκαταλέγονται μεταξύ των διασημότερων του πλανήτη!
Τοποθετημένο σε πρώτο πλάνο, το κουαρτέτο των μονωδών πρόβαλε εξαιρετικά ισορροπημένο, καθώς διέθετε και τα ιδανικά φωνητικά μεγέθη και διακριτά ηχοχρώματα. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει στους Έλληνες τραγουδιστές: την Κωστράκη για την διόλου αυτονόητη ικανότητα να ξεχωρίζει τόσο στα σύνολα όσο και σολιστικά, και τον Σταυρακάκη, με το μοναδικής ομορφιάς τίμπρο, που απηύθυνε χωρίς στόμφο τo μήνυμα χαράς και συναδέλφωσης των στίχων του Σίλλερ…
Αυτή η οπωσδήποτε επιτυχημένη άσκηση εξωστρέφειας της ΚΟΘ ανταμείφθηκε από το υποδειγματικό -κάθε ηλικίας και σύνθεσης- κοινό της βουλγαρικής πρωτεύουσας (που γέμισε ασφυκτικά τη μεγάλη αίθουσα) με το πιο θερμό του χειροκρότημα και ...5λεπτης διάρκειας standing ovation!
Δύο μέρες νωρίτερα (15/12), αποκλειστικά αφιερωμένη στον Μπετόβεν ήταν και η συναυλία της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών στην "Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης" του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών. Υπό τη διεύθυνση του Ισραηλινού αρχιμουσικού Γιόαβ Τάλμι -γνωστού από τις πολλές συμπράξεις του με την …Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης!- το πρόγραμμα της περιελάμβανε την ορχηστρική εισαγωγή "Έγκμοντ", το 5ο Κοντσέρτο για πιάνο, με σολίστ τον Γιώργο-Εμμανουήλ Λαζαρίδη, και την 7η Συμφωνία.
Εντύπωσε προκάλεσε η εξόχως δραματική διεύθυνση του Τάλμι, που, αν και παραδοσιακή, φώτισε ευπρόσδεκτα τη σύνδεση του Μπετόβεν με τους αισθητικούς στόχους του κινήματος "Θύελλα και Ορμή". Η προσέγγιση ταίριαξε γάντι στα δύο από τα τρία έργα της βραδιάς. Εν πρώτοις, απογείωσε την περίφημη εισαγωγή "Έγκμοντ", που εκφράζει -σε 9 μόλις λεπτά!- τα ηρωικά ιδεώδη του αγώνα για ελευθερία και ανεξαρτησία. Κομβικής σημασίας αποδείχθηκαν εδώ ο ωστικός παλμός, τα σβέλτα ανακλαστικά και η μυώδης φραστική που αντλήθηκε από το μεσαίο (70μελές) -και σφιχτά ελεγμένο- ορχηστρικό κλιμάκιο.
Ορμή και αίσθηση του δραματικού επείγοντος αξιοποιήθηκαν, χωρίς όμως τον ίδιο βαθμό επιτυχίας, και στο κυρίως έργο της βραδιάς, την 7η Συμφωνία, την -κατά Ρίχαρντ Βάγκνερ- "αποθέωση του χορού". Τα θυελλώδη τέμπι (ακόμη και στο allegretto) και η πρωτοφανής ένταση της μουσικής διεύθυνσης χάρισαν μια αιχμηρή, όχι πάντοτε άρτια συντονισμένη, αλλά συναρπαστικά ανήσυχη (έξοχο presto!) εκτέλεση με διονυσιακή διάθεση, που έφερε όμως την ΚΟΑ συχνά στα όρια της.
Η διαρκώς σωρευόμενη εν προκειμένω ρυθμική ενέργεια διασφαλίσθηκε από το μεγάλης ευελιξίας (παρά τον για μια ακόμη φορά αρκετά μεστό ήχο) παίξιμο των υπό τον Γραμματικόπουλο εγχόρδων και τις συναρπαστικές παρεμβάσεις του Σπύρου Λάμπουρα στα τύμπανα. Τα χάλκινα πνευστά δοκιμάσθηκαν πάλι σε μεγαλύτερο βαθμό, με αποτέλεσμα συχνές οξύτητες και ορθοτονικές επισφάλειες (ιδίως στο φινάλε από το δίδυμο κόρνων των Σαλβάνου/Γούναρη).
Αν κάτι έλειψε ήταν οι πιο γλαφυρές διαφοροποιήσεις διακυμάνσεων ταχυτήτων και δυναμικής, ή οι πιο σωστά ζυγιασμένες στίξεις-ανάσες που θα υπογράμμιζαν με θεατρικότητα λεπτομέρειες και μεταπτώσεις διαθέσεων, αναδεικνύοντας τις περίτεχνες ισορροπίες της σύνθεσης. Ευτυχώς, τα πολύ καλά ξύλινα (με κορυφαία το φλάουτο του Σταθουλόπουλου και το κλαρινέτο του Μουρίκη) δικαίωσαν τα όποια λυρικά ξέφωτα "επέτρεπε" να αναδειχθούν η συχνά μαστιγωτική μπαγκέτα του Τάλμι.
Αλλαγή εικόνας παρατηρήθηκε στο ενδιάμεσα δοθέν 5ο ("αυτοκρατορικό") Κοντσέρτο για πιάνο, όπου την ερμηνεία οριοθέτησε απόλυτα το παίξιμο του Λαζαρίδη. Οι γνωστές αρετές του έμπειρου 45χρονου Θεσσαλονικιού σολίστ (εντυπωσιακή τεχνική άνεση, ακρίβεια, ζηλευτή καθαρότητα άρθρωσης) επιβεβαιώθηκαν ήδη από το εναρκτήριο allegro, όπως όμως και η αισθητική του παραγόμενου ήχου, με τις αδιάλειπτα στρογγυλές και μεστές νότες. Το αποτέλεσμα ήταν να ρέει μεν με κομψότητα και αμεσότητα η αφήγηση, αλλά -λόγω και των μετριασμένων ταχυτήτων που επέλεξε, ιδιαίτερα στα γρήγορα ακραία μέρη- να απουσιάζουν μια πιο σφριγηλή φραστική, οι εναλλαγές και εντάσεις, που θα άμβλυναν την εν γένει αυστηρότητα της έκφρασης, ανεβάζοντας και τη δραματική θερμοκρασία. Πολλώ δε μάλλον που ο Τάλμι, μετά από την αρχική, πιο ρωμαλέα αντιπαράθεση, επέλεξε την οδό της ήρεμης, κάπως εκ του ασφαλούς ορχηστρικής συνοδείας, συμβάλλοντας στην όλη αίσθηση αποστασιοποίησης…
Τόσο η 7η όσο και η 9η Συμφωνία του Μπετόβεν απηχούν στην εντέλεια την επανάσταση που έφερε στη συμφωνική μουσική η 3η Συμφωνία του, η περίφημη "Ηρωική". Σ’αυτήν γίνεται για πρώτη φορά εστίαση σε κρίσιμα δομικά στοιχεία, όπως η βαθιά οργανική σύνδεση των θεμάτων, η εισαγωγή επεισοδίων στην ενότητα της επεξεργασίας ή ακόμη η ιδιαίτερη βαρύτητα της καταληκτικής ενότητας (coda).
Η "Ηρωική" Συμφωνία αποτέλεσε το κυρίως πιάτο συναυλίας που έδωσε η ΚΟΑ στις 19/11 σε μια κατάμεστη "Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης" του Μεγάρου Μουσικής, υπό τη διεύθυνση του λίαν προβεβλημένου Φινλανδού αρχιμουσικού Χάνου Λίντου, για τον εορτασμό των 70 χρόνων από την ίδρυση του Συλλόγου "Οι Φίλοι της Μουσικής". Την τόσο πολύτιμη προσφορά του θεσμού υπογράμμισε με αξιέπαινη λιτότητα στο σύντομο πρόλογό του ο Πρόεδρος του Διοικητικού του Συμβουλίου Πάνος Δημαράς.
Διευθύνοντας χωρίς παρτιτούρα -και ελέγχοντας σφιχτά- ένα μεσαίο ορχηστρικό κλιμάκιο, ο Λίντου έδειξε βαθιά γνώση και κατανόηση του έργου. Φροντισμένη απόδοση του μουσικού συντακτικού με σαφείς αγωγικές διαφοροποιήσεις, πλαστικότητα φραστικής (κρίσιμη σε ένα έργο με βαθιά οργανική συναρμογή των θεμάτων), ρυθμική ζωντάνια, νηφαλιότητα (ιδιαίτερα ευπρόσδεκτη στο "Πένθιμο εμβατήριο") και αξιόλογες συνεισφορές των πνευστών (κυρίως των ξύλινων, όπως το όμποε του Γιάννη Οικονόμου) χαρακτήρισαν μια επιτυχημένη ερμηνεία με επαρκή αφηγηματική ρευστότητα.
Πάντως, ο για μια ακόμη φορά μεστός, μάλλον βαρύς ήχος των εγχόρδων (με εξάρχοντα τον Γραμματικόπουλο) στερήθηκε ευελιξίας και αιχμών, με αποτέλεσμα την άμβλυνση της εκφραστικής δύναμης της μουσικής, που απαιτεί μεγαλύτερη πνοή και ορμή για να δικαιωθεί. Δεν έλειψαν, εξ άλλου, κατά τόπους αποσυντονισμοί ή και παράγραφοι με πιο νωχελική άρθρωση του συμφωνικού ειρμού. Έτσι, παρά το σφρίγος της όλης εκτέλεσης, αυτό που εν τέλει αναδείχθηκε ήταν η μεγαλοπρέπεια και όχι το επαναστατικό περιεχόμενο του έργου…
Η βραδιά είχε ξεκινήσει με τη συμφωνική εκδοχή της Σουίτας για το χορόδραμα "Ταναγραία" (1957) του Γιώργου Σισιλιάνου, που έτυχε μιας υποδειγματικής εκτέλεσης. Ο αρχιμουσικός ανέδειξε με ευπρόσδεκτη καθαρότητα τα 9 σύντομα μικρά κομμάτια-ασκήσεις ηχοχρωμάτων και ρυθμού με την παστέλ ενορχήστρωση, αξιοποιώντας και τα καλαίσθητα σόλι των ξύλινων πνευστών (Παντελίδου, Γιάννης Οικονόμου).
Την κορυφαία στιγμή της συναυλίας αποτέλεσε μια εντελώς ιδιαίτερη ερμηνεία του πoλυαγαπημένου "Κοντσέρτου για βιολί" του Σιμπέλιους από τον Ντάνιελ Λοζάκοβιτς. Τον εξαίρετο, 22χρονο Σουηδό (αλλά από Λευκορώσο πατέρα και Κιργίσια μητέρα) σολίστ είχαμε πρωτογνωρίσει το καλοκαίρι του 2022 σε συναυλία που έδωσε η ΚΟΘ στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών.
Εν προκειμένω, αιφνιδίασε με την αδόκητης εκφραστικής εσωστρέφειας προσέγγιση, που έδωσε έμφαση στην ανάδειξη του λυρισμού του έργου και της πληθώρας μελωδικών θεμάτων. Έτερος αιφνιδιασμός υπήρξε η επική, δραματική διεύθυνση του Λίντου, η οποία -με την εξαίρεση ενός μαγευτικού αργού μέρους- λειτούργησε εντελώς ανταγωνιστικά, στον αντίποδα του βιολιστή! Η αντίστιξη αυτή υπήρξε απολύτως συναρπαστική σε διανοητικό και συγκινησιακό επίπεδο, διότι επέτρεπε τη "συμβίωση" (και όχι την ώσμωση) των διαφορετικών οπτικών που -δύναται να- εμπνέει η πανέμορφη παρτιτούρα. Η αιχμηρή φραστική του -και πάλι απόλυτα ελεγμένου- ορχηστρικού συνόλου συνέθετε ένα συναισθηματικά νηφάλιο/ψυχρό καμβά (ένα βορινό χειμωνιάτικο τοπίο) εντός του οποίου καλείτο να αναπτυχθεί η τρυφερή βιολιστική αφήγηση. Αυτή οριοθετήθηκε με σπάνια αίσθηση του χρονισμού και σε βάθος λεπτομέρειας ήδη από την αργή εκτύλιξη της μελωδικής φραστικής στο εναρκτήριο allegro moderato (με απόλυτο σεβασμό της αγωγικής ένδειξης) και τη μουσικότητα του αργού μέρους, αναδεικνύοντας την κυρίαρχη μελαγχολία/νοσταλγικότητα της γραφής. Η μεγάλη δεξιοτεχνική ασφάλεια (στις καντέντσες του α’ μέρους και στο ρυθμικότατο καταληκτικό allegro, ma non tanto ή στις ακραίες εκλεπτύνσεις δυναμικής) δεν αποτέλεσε εδώ αυτοσκοπό, αλλά μια διαφορετική ψηφίδα στην προαναφερθείσα εκφραστική παλέτα. Καθαρή απόλαυση!
Στις έντονες επευφημίες του κοινού, ο Λοζάκοβιτς επέμεινε στο ίδιο μήκος κύματος, αντιχαρίζοντας μιαν απέριττης ευαισθησίας διασκευή για σόλο βιολί του γνωστού τραγουδιού του Ουγγρο-Γάλλου συνθέτη Ζοζέφ Κόζμα "Les Feuilles mortes".
Λεζάντα πρώτης φωτογραφίας: Στιγμιότυπο από την εκτέλεση της 9 ης Συμφωνίας του Μπετόβεν από την Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης, κλιμάκιο της Εθνικής Χορωδίας της Φιλαρμονικής της Σόφιας και κουαρτέτο μονωδών (από αριστερά προς τα δεξιά: Σταυρακάκης, Μιχαήλοφ, Πέντσεβα, Κωστράκη) υπό τον Εσθονό αρχιμουσικό Μίκελ Κύτσον στην Σόφια ("Bulgaria Hall", 17/12) © Αμάντα Πρωτίδου
