© Ανδρέας Σιμόπουλος
Την είχα κυκλώσει από καιρό στο καλαντάρι μου αυτήν τη συμπαραγωγή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση και του Ultima Oslo Contemporary Music Festival της Νορβηγίας, όπου και πρωτοπαρουσιάστηκε το "Pytheas Travels". Και την περίμενα πώς και πώς, καθώς είμαι χρόνια γοητευμένος από τα λίγα που ξέρουμε για τον Πυθέα τον Μασσαλιώτη και τα θαυμαστά του ταξίδια. Τα οποία τον πέρασαν στο πάνθεον των μεγάλων ταξιδευτών, ως πρώτο άνθρωπο στη (γνωστή) ιστορία που έγραψε για τον ήλιο του μεσονυχτίου και για τους πάγους της Αρκτικής, φτάνοντας, ίσως, μέχρι τις Φερόες ή και την Ισλανδία ακόμα –αν υιοθετήσουμε τις πιο ευφάνταστες θεωρίες, που κατά καιρούς βρήκαν διαπρεπείς συνηγόρους, σαν π.χ. τον θρύλο των μοντέρνων εξερευνήσεων Richard F. Burton.
Όμως έφυγα απογοητευμένος από την παράσταση στη Στέγη, παρότι στο φινάλε ένωσα κι εγώ το χειροκρότημά μου προς τους συντελεστές, όταν έτρεξαν στη σκηνή και παρατάχθηκαν ενώπιόν μας πιασμένοι χέρι-χέρι. Αν μη τι άλλο, για μια προσπάθεια που είχε ιντριγκαδόρικη αφετηρία και εν γένει καλές προθέσεις, τόσο γι' αυτά που θέλησε να θίξει, όσο και για τις τελείες τις οποίες προσπάθησε να ενώσει. Μα εκεί στη συγκόλληση, κάτι έλειψε· κάτι δεν δούλεψε. Γιατί, δεν μπορώ να πω, επίκαιρες οι ιδέες, λειτουργική η μουσική της Νορβηγίδας συνθέτριας Maja S.K. Ratjke, όμορφη η ταινία και τα εικαστικά των Hypercomf (Γιάννης Κολιόπουλος & Πάολα Παλαβίδη). Πάνω τους, ωστόσο, δεν στήθηκε κάποιο σημαίνον οικοδόμημα.
Ένα παράθυρο στην απόσταση που τελικά δεν διανύθηκε παρέχεται, ίσως, από τις περιγραφές που συντρόφευσαν το "Pytheas Travels". Έγινε λόγος, δηλαδή, για "σουρεαλιστική κρουαζιερα" και για "μια θαλάσσια ιστορία, ένα φανταστικό ταξίδι και μια κριτική ματιά στη βιομηχανία του μαζικού τουρισμού και στις επιπτώσεις του στις περιβαλλοντικές, πολιτιστικές και κοινωνικές δομές". Σουρεαλιστική, ας πούμε, δεν θα την έλεγα την παράσταση. Όχι γιατί δεν υπήρχαν εμφανή σουρεαλιστικά στοιχεία. Απεναντίας, το σκηνικό μετά την αναγγελία του μεγάλου πάρτυ, όπου οι συμμετέχοντες μουσικοί έγιναν μικρές φιγούρες που έπαιζαν τα όργανά τους μέσα σε κολοσσιαία πιάτα με μακαρονάδες και θαλασσινά ή δίπλα σε γιγάντια φρούτα, ήταν κάτι που πράγματι εντάσσεται στην παράδοση της υπεροχής του ονείρου που υπερβαίνει τον ρεαλισμό. Το οποίο και δόθηκε αριστοτεχνικά.
Τέτοιες συλλήψεις, ωστόσο, δεν όρισαν το σύνολο της παράστασης, που, ακριβώς επειδή θέλησε να θίξει (και) επίκαιρα ζητήματα, κράτησε έναν τόνο σατιρικού ρεαλισμού. Το καταλάβαμε άλλωστε ευθύς εξαρχής, με το που αντικρίσαμε το φωτισμένο μεγάφωνο να αναβοσβήνει στο πάνω δεξί μέρος της σκηνής, για την πρώτη αναγγελία προς τους επιβάτες της κρουαζιέρας, που έγινε παράλληλα, σχεδόν, με την κίνηση της εικόνας στην οθόνη απέναντί μας. Η οποία, σιγά-σιγά, μας μετέφερε από τα σταθμευμένα πλοία στο λιμάνι του Πειραιά προς το ανοιχτό πέλαγος, σαν να σαλπάραμε κι εμείς με το πολυτελές κρουαζιερόπλοιο "Pytheas Travels".
Από εκεί και πέρα, θα το βλέπαμε/ακούγαμε συχνά το μεγάφωνο αυτό, με διάφορες αφορμές, πάντα όμως με τους ίδιους χρωματισμούς στη φωνή της Guri Glans, η οποία προσπαθούσε να μεταδώσει ένα κλίμα απέραντης ευδαιμονίας: κάθε τι σχετικό με το ταξίδι που θα ανάπλαθε την αρχαία διαδρομή του Πυθέα παρουσιαζόταν με τον υπερθετικό και φαντεζί τρόπο του lifestyle –δηλαδή με όλες εκείνες τις κουταμάρες και τις υπερβολές με τις οποίες ο χώρος αυτός συγκροτεί ό,τι ονομάζει ως "μοναδική εμπειρία". Ήταν εμφανής, φυσικά, η περιπαικτική διάθεση των συντελεστών απέναντι σε τέτοια φαινόμενα, τα οποία και είναι σύμφυτα, πράγματι, με το πώς δουλεύουν οι μηχανισμοί του βιομηχανοποιημένου τουρισμού.
Ως προς τις υπόλοιπες στοχεύσεις, τώρα, δεν έχω καμία αντίρρηση για το ότι παρακολουθήσαμε μια "θαλάσσια ιστορία", πραγματοποιώντας ένα "φανταστικό ταξίδι". Η θάλασσα, σε διάφορες ημερήσιες μα και νυχτερινές της εκφάνσεις, πρωταγωνίστησε στο οπτικό μέρος της παράστασης και την ένιωθες όντως να αλλάζει από μεσογειακή σε βόρεια, ειδικά στο κομμάτι που γυρίστηκε στα παράλια της Νορβηγίας.
Το δε φανταστικό κομμάτι της κρουαζιέρας σίγουρα εκπροσωπήθηκε επάξια και στα πλάνα του βυθού, χάρη στις γαρίδες-μαριονέτες που ποίησε ο Στάθης Μαρκόπουλος, όπως και στην εντυπωσιακή Μπακαλιαρούπολη (έτσι θα τη χαρακτήριζα, με μία λέξη): ένα κατάφωτο αστικό κέντρο με σύγχρονη όψη, όπου κεφάλια μπακαλιάρου ξεπρόβαλλαν θαρρείς από κάθε κορυφή κτηρίου, ενώ ολόκληρα ψάρια είχαν εγκατασταθεί εδώ κι εκεί σαν διακοσμητικά ή σαν μέρη μοντέρνων installations. Μόνο για το τμήμα της ταινίας με τα ηλεκτροφόρα νερά και τη φόρτιση που έδιναν σε ψυχές και τεχνολογία έμεινα με αμφίρροπα συναισθήματα, ίσως γιατί θεώρησα υπερβολική την έμφαση της κάμερας στο γυμνό (με έξυπνη κάλυψη των γεννητικών οργάνων) κορμί του ξαπλωμένου/νυσταγμένου Ιάσονα Λάιου.
Πολύ εύστοχη, επίσης, βρήκα τη χρήση του όρου "μουσική κρουαζιέρα": αυτή, όντως, ήταν η αίσθηση που σου μετέδιδε η οπτικοακουστική εμπειρία του "Pytheas Travels", καθώς η μουσική της Maja S.K. Ratjke δεν έπαυε ποτέ να είναι εκεί, με διάφορους τρόπους, όσο κι αν κυριαρχούσε στις αισθήσεις η εικόνα. Μάλιστα, αν τη δούμε με τη λογική ενός soundtrack, η δουλειά της Νορβηγίδας δημιουργού κρίνεται ως πλήρως λειτουργική, γιατί μπόρεσε να ντύσει με τον πιο ταιριαστό τρόπο ό,τι αντικρίζαμε, μένοντας συνάμα πιστή σε μια παρακαταθήκη λόγιου πειραματισμού. "Γλώσσα", ασφαλώς, την οποία μιλά άριστα το εγχώριο σχήμα Ergon Ensemble, που ανέλαβε την εκτέλεση, με τους Μάνο Βεντούρα, Ανδρέα-Ρολάνδο Θεοδώρου, Κωνσταντίνο Παναγιωτίδη & Δημήτρη Τραυλό να λαμβάνουν θέσεις στο αριστερό άκρο της σκηνής, παίζοντας με μαεστρία (αντίστοιχα) γαλλικό κόρνο, μπάσο τρομπόνι, βιολί και βιολοντσέλο.
Ωστόσο, δεν γίνεται να μη σημειώσω πως η σύνθεση της Ratjke δεν ήταν και κάτι το σπουδαίο, αν ιδωθεί έξω από το συγκεκριμένο πλαίσιο. Εάν κυκλοφορούσε σε δίσκο, δηλαδή, η αποτίμηση θα ήταν κάπου κοντά στην ευγενή μετριότητα. Μπορεί να εξακολουθούμε να μιλάμε για "πειραματισμό", χάριν συνεννόησης, μα η αλήθεια είναι ότι, πλέον, έχουμε ακούσει πολλή παρόμοια μουσική. Και η Νορβηγίδα συνθέτρια δεν διαφοροποιήθηκε με κάποιον αισθητό τρόπο από τα δεδομένα, παρά τις διακηρυγμένες απόπειρές της για ηχητική έκφραση της κίνησης που κάνει το πλαγκτόν καθώς ταξιδεύει, ώστε να εναρμονιστεί με τη θαλάσσια αίσθηση της ταινίας των Hypercomf. Τέτοιες θεωρήσεις, φοβάμαι, φάνηκαν πιο ενδιαφέρουσες στα λόγια παρά στην πράξη, θυμίζοντας δίσκους σαν το "ORCORARA 2010" της Elysia Crampton (2020), όπου το αφήγημα προοικονομούσε διάφορα συναρπαστικά, τα οποία δεν εκπροσωπήθηκαν, τελικά, στο ό,τι έφτανε στα αφτιά.
Οι κύριες αντιρρήσεις μου, πάντως, δεν αφορούν τη μουσική της Ratjke –όσο κι αν περίμενα κάτι πιο περιπετειώδες εκ μέρους της. Επιστρέφοντας στις στοχεύσεις του "Pytheas Travels", δηλαδή, νομίζω ότι θα ήταν υπέροχα εάν η εστίαση είχε μείνει στο φανταστικό θαλάσσιο ταξίδι. Όμως, τόσο η προαναφερόμενη σάτιρα, η οποία πήγαζε από τα ηχεία κάθε φορά που αναβόσβηνε το χρωματιστό μεγάφωνο, όσο και η εκπεφρασμένη επιδίωξη μιας κριτικής στη βιομηχανία του τουρισμού και "στις επιπτώσεις του στις περιβαλλοντικές, πολιτιστικές και κοινωνικές δομές", σε έκαναν να περιμένεις τη δημιουργία κάποιου οικοδομήματος που θα κορύφωνε την παράσταση με ένα σταράτο σχόλιο για τους καιρούς μας και τις έγνοιές τους γύρω από την παμπάλαιη σχέση Ανθρώπου και Φύσης. Τίποτα τέτοιο δεν συνέβη.
Το "Pytheas Travels", αντιθέτως, έμεινε σε μια επιφανειακή και πρωτόλεια κριτική όλων αυτών των ζητημάτων, αρκούμενο να σατιρίσει τις μάρκετινγκ υπερβολές του τουριστικού lifestyle ή τους συνωστισμούς προνομιούχων ταξιδευτών σε δημοφιλείς προορισμούς όπου βαδίζουν σε ουρές τραβώντας διαρκώς φωτογραφίες. Πέραν τούτων, δεν είδαμε κάτι προφανώς έξυπνο ή καταφανώς καίριο, ικανό να προσφέρει ένα σχόλιο δοσμένο με αρτίστικο μα συνάμα εμφατικό τρόπο. Ξέρουμε λ.χ. τη συνεισφορά των κρουαζιερόπλοιων στην παρούσα οικολογική επιβάρυνση του πλανήτη, αλλά πού ακριβώς το είδαμε αυτό, να θίγεται ξάστερα;
Ίσως, βέβαια, να σκεφτήκαμε κάτι σχετικό στην Πόλη με τους Μπακαλιάρους, αλλά επικράτησε το φανταστικό, όπως συνέβη και με τις γαρίδες στον βυθό, που μάλλον προσπάθησαν να πουν κάτι για την ανθρωπογενή μόλυνση των ωκεανών. Ο δε κόσμος γέλασε, αργότερα, με τις εικόνες των τεμαχισμένων φαλαινών που συνέχιζαν να τσαλαβουτούν στα νερά της βόρειας Ευρώπης, τίποτα όμως δεν τις έδεσε με κάποια ευρύτερη εικόνα συναγερμού: ήταν απλά ένα οπτικό τρικ-εισαγωγή για την τεράστια φάλαινα που κατάπιε ένα κρουαζιερόπλοιο αναίτια παραδομένο στις φλόγες και στην καταστροφή. Σε ένα άτσαλο στρίψιμο της "πλοκής", το οποίο δεν έριξε απλά το "Pytheas Travels" στην κοιλιά του κήτους, μα επιχείρησε να τυλίξει βιαστικά το κουβάρι της όλης ιστορίας με μια εξίσου επίκαιρη μα διαφορετική συζήτηση περί τεχνητής νοημοσύνης, προβάλλοντας τα πάντα σε ένα μέλλον λίγο σαν Matrix. Έτσι, εντούτοις, δεν αυτοακυρώνεται η απόπειρα σχολιασμού πάνω στο τι συμβαίνει με το αληθινό περιβάλλον, στους πραγματικούς μας καιρούς;
Αλλά η μεγαλύτερη απογοήτευση του "Pytheas Travels" ήταν ότι ο Πυθέας απέμεινε ως μια απλώς ιντριγκαδόρικη αφετηρία, η οποία δεν τίμησε την επίκληση που έκανε στη θαυμαστή του περιπέτεια. Ο Πυθέας, βέβαια, υποτίθεται πως ήταν παρών στην κρουαζιέρα, ως βαριεστημένος επιβάτης, αποτραβηγμένος σε ένα ήσυχο μπαρ του πλοίου, από όπου παρατηρούσε τα όσα συνέβαιναν γύρω του. Τον εκπροσώπησε η εκφραστική φωνή του Κώστα Μπερικόπουλου, όχι όμως και οι τρόποι ή τα λεγόμενά του: το μπλαζέ υφάκι, τα κουραστικά παράπονα για τη ζέστη και η απουσία συνείδησης του ποιος είχε υπάρξει –με επισημάνσεις τύπου "έχω ξανάρθει εδώ, αλλά πολύ καιρό πριν"– τον παρουσίαζαν σαν παραστρατημένο χρονοταξιδιώτη, ναυαγισμένο από καιρό σε ένα μέλλον όπου δεν άνηκε. Ποιος ο λόγος; Καλύτερα να ήταν ένας σύγχρονος ταξιδιώτης με κριτικό μάτι, συνεπαρμένος από τον Πυθέα.
Επιπλέον, μια αυτονόητη παρατήρηση είναι ότι ο Πυθέας δεν ξεκίνησε από τον Πειραιά, μα από τη Μασσαλία –καθώς αυτή ήταν η πατρίδα του. Πώς γίνεται, λοιπόν, να έχουμε μια κρουαζιέρα που επιθυμεί να ακολουθήσει τα ίχνη του εκκινώντας από το λιμάνι της Αθήνας; Κι άντε να δεχτούμε την αναγκαιότητα μιας αμεσότερης και πιθανόν βολικότερης σύνδεσης με την Ελλάδα. Πώς εξηγείται, όμως, η πρώτη στάση σε ένα τουριστικό νησί με ηφαίστειο; Δεν γίνεται, φυσικά, να μη σκεφτείς τη Σαντορίνη, βλέποντάς το· τόπο, ωστόσο, που ο Πυθέας ουδέποτε επισκέφθηκε. Ούτε και αναφέρεται να είδε κάτι ανάλογο. Άρα, μήπως προέκυψε, έτσι, κάτι το υπερβολικά αυθαίρετο, από τη στιγμή που ως πλαίσιο ορίστηκε το ταξίδι του;
Τέλος, θα περίμενε κανείς ότι στον ορίζοντα του φανταστικού θα αξιοποιούνταν περισσότερο η αναφορά του αρχαίου εξερευνητή στην Έσχατη Θούλη, που τόσο έχει σαγηνεύσει μέσα στους αιώνες. Η προσδοκία, μάλιστα, καλλιεργήθηκε και στην έναρξη, αφού γίνεται σαφής αναφορά στη Θούλη κατά την πρώτη εξαγγελία προς το επιβατικό κοινό. Αλλά στην εξέλιξη δεν υπάρχει κάτι σχετικό. Εν είδει κατακλείδας, λοιπόν, ξανατονίζω ότι το "Pytheas Travels" θα είχε, ίσως, πολύ καλύτερη τύχη αν έμενε στο τερέν της φαντασίας, ριζώνοντας σε όσα το ενέπνευσαν αρχικά, αντί να καταπιαστεί με τεχνητές νοημοσύνες, τουριστικές βιομηχανίες κλπ. Για τα οποία εγώ τουλάχιστον αισθάνθηκα ότι οι συντελεστές δεν είχαν τίποτα σημαντικό να συνεισφέρουν, πέρα από μια καλών προθέσεων αγωνία σύνδεσης με τον προβληματισμό της εποχής μας για το περιβάλλον.
