Τελικά ποιός ήταν ο Ιάννης Ξενάκης; Αέναη πορεία προς ένα κράμα Τέχνης και Επιστήμης

Το 2013, χάρη σε ένα επαγγελματικό ταξίδι στη Γερμανία, βρέθηκα σε ό,τι είχε απομείνει από το περίφημο Studio für Elektronische Musik της Κολονίας. Η διεθνής μας αποστολή, μάλιστα, είχε την τύχη να ξεναγηθεί εκεί από τον Volker Müller, ο οποίος δούλευε ανελλιπώς ως ηχολήπτης ήδη από τη δεκαετία του 1970, οπότε είχε να διηγηθεί πολλές ιστορίες. Διάλεξε, όμως, να μας πει πρωτίστως για τον Karlheinz Stockhausen και τον Ιάννη Ξενάκη.   

Τελικά, λοιπόν, ποιος ήταν ο Ιάννης Ξενάκης; 

Ακόμα και όσοι αναγνωρίζουν το όνομά του –που, ας μη γελιέται κανείς, παραμένουν λίγοι συγκριτικά με ό,τι λογίζουμε ως "ευρύ κοινό"– δεν έχουν όλες τις απαντήσεις. Με διάφορους τρόπους, δηλαδή, 22 χρόνια μετά τον θάνατό του ο Ξενάκης εξακολουθεί και διαφεύγει, κυρίως γιατί ζούμε σε καιρούς οι οποίοι δεν συμμερίζονται (και δεν πολυκατανοούν) τα ολιστικά οράματα που τον ενέπνευσαν. Κι αυτό συνιστά ένα ισχυρό παράδοξο, αν σκεφτεί κανείς ότι είναι οι ίδιοι καιροί που τιμούν την παρακαταθήκη του, επαναφέροντάς τον ποικιλοτρόπως στο προσκήνιο. 

Μαθημένοι πια σε μικρότερης κλίμακας αφηγήσεις, τείνουμε ίσως να αναζητούμε απαντήσεις πιο απλές από όσο γίνεται να είναι σε περιπτώσεις σαν τη δική του. Μάλιστα, μπορεί και να τον παρεξηγούμε, αποτιμώντας τον ως άνθρωπο που πότε δρούσε με τη μία του ιδιότητα και πότε με την άλλη. Ο Volker Müller, πάντως, με διαβεβαίωσε ότι μόνο έτσι δεν ήταν: ο Ξενάκης υπήρξε δύσκολος συνεργάτης, μου είπε, ακριβώς γιατί ήταν όλα αυτά μαζί –και συνθέτης και αρχιτέκτονας και φιλόσοφος, όχι τη μία συνθέτης, την άλλη αρχιτέκτονας, την παράλλη φιλόσοφος.

Τώρα, όμως, οι δύο εκθέσεις που παρουσιάζονται στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) ως τις 7 Ιανουαρίου 2024 χαρίζουν έναν υποδειγματικό μίτο της Αριάδνης για τον ξενάκειο "λαβύρινθο". Φεύγοντας, θα αισθανθείτε κάπως σοφότεροι, έχοντας γνωρίσει έναν άνθρωπο που ρίχτηκε στη μεγάλη περιπέτεια του μοντερνισμού του 20ού αιώνα και σμίλεψε ό,τι νοούσαμε κάποτε ως αβάν-γκαρντ, πριν ο όρος ξεχειλώσει, κακοπαθαίνοντας στα πληκτρολόγια των αστοιχείωτων που έπεσαν σαν σμάρι στο καλλιτεχνικό ρεπορτάζ. Xαράσσοντας μια αέναη πορεία αναζήτησης προς ένα κράμα Τέχνης και Επιστήμης, με κύριο μέσο έκφρασης τη μουσική.

Ηχητικές Οδύσσειες

Και οι δύο εκθέσεις στηρίζονται σε τεκμήρια και αρχειακό υλικό που δεν έχουν ξαναπαρουσιαστεί δημοσίως και "ίσως να μην ξαναδούμε ποτέ", όπως ανέφερε χαρακτηριστικά στο "α" η Κατερίνα Γρέγου, καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ. Η πρώτη από αυτές, με τίτλο "Ηχητικές Οδύσσειες", απαρτίζεται από 6 "κεφάλαια" και φιλοξενείται στο ισόγειο του μουσείου ως συμπαραγωγή με το Musée de la Musique-Philharmonie de Paris, σε επιμέλεια Μάχης Ξενάκη (κόρη του συνθέτη), Kατερίνας Γρέγου και Thierry Maniguet. 

Η νοερή αυτή Οδύσσεια αποδεικνύεται υπέροχη, καθώς δίνει την ευκαιρία στον επισκέπτη να βιώσει τον Ξενάκη ως όλον. Έτσι, ενώ τα ηχεία παίζουν επιλογές από τα πιο αντισυμβατικά έργα μιας εξ ορισμού αντισυμβατικής καριέρας –καλύπτοντας ένα φάσμα που ξεκινά από τις "Μεταστάσεις" του 1953 και φτάνει ως το "Gendy3" του 1991– εσύ περιδιαβαίνεις μια σειρά από εκθέματα, τα οποία ενοποιούν αβίαστα τη ζωή του με τη σκέψη του και με το δημιουργικό παρασκήνιο των έργων του.

Την ημέρα των εγκαινίων πολλοί στάθηκαν στα σχετικά με το Περίπτερο της Philips (1958), το οποίο είναι βέβαια προϊόν μιας συνεργασίας μεταξύ Ξενάκη, Le Corbusier & Edgard Varèse. Δίχως να θέλω να υποτιμήσω τη θέση του ως πειραματικό προηγούμενο πολλών οπτικο/ακουστικών έργων που θα κατέθετε στη συνέχεια, νομίζω ότι η έκθεση περιλαμβάνει σημαντικότερα, αν και πιο υποφωτισμένα, εκθέματα. Κάποιες προβολές σημειώσεων πάνω σε χαρτί μιλιμετρέ, ας πούμε, η χειρόγραφη παρτιτούρα για το "Νόμος Γάμμα" (1967), η βινυλιακή έκδοση με την "Περσέφασσα" –εμπνευσμένη το 1969 στα ερείπια της αρχαίας Περσέπολης, ως πρώτο του έργο για κρουστά– ή η απεικόνιση των συζητημένων δενδρισμών του για πιάνο, που προορίζονταν για το έργο "Ερίχθων" (1974), είχαν να πουν περισσότερα για το ποιος έγινε ο Ξενάκης, αφού εγκατέλειψε το γραφείο του Le Corbusier (1959). 

Ξεχωριστή αξία, βέβαια, είχαν και τα εκθέματα που αφορούσαν τα "Εόντα" (1963) και το "Τερρετέκτωρ" (1965), αλλά και η μελέτη για το ανέκδοτο Πολύτοπο του Μεξικού (1981) –το οποίο σχεδίαζε να παρουσιάσει στις πυραμίδες του Τεοτιουακάν ως θέαμα ήχου και κίνησης, μα δεν βρήκε τους απαραίτητους πόρους– όπως και τα σχετικά με τη σύλληψη της Κοσμικής Πόλης του μέλλοντος (1965), με τα κτίρια που θα ορθώνονταν έως και σε 6.000 μέτρα ύψος, αφήνοντας απέραντες εκτάσεις του πλανήτη στη διάθεση της Φύσης. Τέτοιες περιπτώσεις ξεδιπλώνουν την πειραματική τόλμη του Ξενάκη γύρω από την κατανόηση του μουσικού χρόνου, αλλά και μια ριζοσπαστική αντίληψη για τη χωρική διάσταση της μουσικής: στα "Εόντα", για παράδειγμα, τα προβλεπόμενα 5 πνευστά έπρεπε να μετακινούνται καθώς έπαιζαν, ενώ στο "Τερρετέκτωρ" η ορχήστρα διασκορπιζόταν ανάμεσα στους θεατές, με τρόπο που θυμίζει το στήσιμο που θα διάλεγε αργότερα ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, όταν πρωτοανέβασε το ορόσημό του "Εθνικός Ύμνος" (2001).

Το πιο σημαντικό, πάντως, ήταν το πώς ανακατεύτηκαν όλα τούτα με τον ίδιο τον Ξενάκη, ως άτομο, αλλά και ως πολιτικό υποκείμενο. Παράλληλα, δηλαδή, βλέπαμε και φωτογραφίες από την παιδική του ηλικία στη Βραΐλα της Ρουμανίας, από διακοπές στα Καρπάθια με τα αδέρφια του (1928), από μια ανέμελη ρεγκάτα στις καλοκαιρινές Σπέτσες του 1935, από μια διαδήλωση ενάντια στους Ναζί στην Αθήνα του 1940 ή από τη συμμετοχή του στην ΕΠΟΝ (1943), μαζί με συμφοιτητές από το Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο. Ακόμα πιο καίριο, όμως, είναι ότι μας δίνεται η ευκαιρία να γνωρίσουμε ένα τμήμα της βιβλιοθήκης και δισκοθήκης του, ερχόμενοι έτσι σε επαφή με όσα διάβαζε και άκουγε, χρησιμοποιώντας τα, άμεσα ή έμμεσα, ως εφαλτήρια δημιουργικότητας. 

Ο κόσμος που σκιαγραφούν αυτές οι επιλογές βιβλίων και δίσκων είναι πλούσιος και συνάδει με την προωθημένη σκέψη του Ξενάκη. Η ομηρική "Ιλιάδα", λ.χ., τα "Ειδύλλια" του Θεόκριτου, ο Αρχιμήδης, ο Πλάτωνας, το βιβλίο του Jeanmaire για τη λατρεία του Διόνυσου, το "Cosmos" του Carl Sagan (και άλλα έργα αστρονομίας) ή μια έκδοση του Αρχείου Θρακικής Λαογραφίας & Γλωσσικού Θησαυρού για τα Αναστενάρια συνυπήρχαν με τον πολυσυζητημένο δίσκο του Roger S. Payne για τα "τραγούδια" των φαλαινών (1970), με τους Βυζαντινούς Ύμνους των Θεοφανείων όπως τους επιμελήθηκε ο Σίμωνας Καράς, με ηχογραφήσεις Φραντς Λιστ από τον Alfred Brendel, αλλά και με εκδόσεις παραδοσιακής μουσικής από ασυνήθιστες γωνιές του κόσμου –υπήρχε, ας πούμε, το "Chicha Maya (Folklore De La Guajira Venezolana)" της Laffer, αλλά και το άλμπουμ "Hanunóo Music From The Philippines" της Smithsonian Folkways.

Ο Ξενάκης και η Ελλάδα

Η δεύτερη έκθεση τιτλοφορείται "Ο Ξενάκης και η Ελλάδα", φιλοξενείται στον 3ο όροφο του ΕΜΣΤ και είναι προϊόν συνεργασίας του μουσείου με το Ωδείο Αθηνών και το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής (που συνιδρύθηκε από τον συνθέτη, το 1979), έχοντας ως επιμελητές τον Σταμάτη Σχιζάκη και τη Στέλλα Κουρμπανά. Μπαίνοντας στην αίθουσα, σε υποδέχεται οπτικό υλικό από το αρχείο της ΕΡΤ, αλλά και η Πολυαγωγία (1977): ένα πολυσύνθετο υπολογιστικό σύστημα, ικανό να δημιουργεί ήχους, μα και πειραματικού τύπου συνθέσεις, που φαίνεται ξανά λίαν επίκαιρο, λόγω των συζητήσεων των ημερών μας για την τεχνητή νοημοσύνη.

Δεν αργείς, πάντως, να ασχοληθείς με τα υπόλοιπα εκθέματα. Άλλωστε είναι αυτά που αποτυπώνουν την περίπλοκη σχέση του Ξενάκη με την Ελλάδα, η οποία δοκιμάστηκε το 1947, όταν –φοβούμενος ότι θα εξοριστεί στη Μακρόνησο λόγω των κομμουνιστικών του φρονημάτων– δραπέτευσε με πλαστό διαβατήριο στην Ιταλία ενόσω υπηρετούσε τη στρατιωτική του θητεία, με αποτέλεσμα να καταδικαστεί σε θάνατο (ερήμην) για λιποταξία. "Όλα αυτά τα χρόνια ο πατέρας μου προσπαθούσε να ξαναβρεί τη χαμένη πατρίδα του: αναζητούσε ξανά τη Μεσόγειο και θυμόταν πολύ το μυθικό κομμάτι της Ελλάδας, όχι τόσο την καθημερινότητά της", δήλωσε πριν λίγες μέρες η Μάχη Ξενάκη στο "α".

Εδώ, λοιπόν, βλέπουμε βασικά τα πριν και τα μετά αυτής της ιστορίας. Τα πριν αφορούν λ.χ. την πρώτη μεγάλη διάκριση του Ξενάκη στη χώρα μας, όταν κέρδισε τον Διαγωνισμό Σύνθεσης του Αθηναϊκού Τεχνολογικού Ινστιτούτου (1962), γνωρίζοντας έτσι τον Μάνο Χατζιδάκι, ο οποίος είχε χρηματοδοτήσει την ενέργεια, αναζητώντας νέα ταλέντα με σύγχρονη μουσική σκέψη. Άλλα εκθέματα έχουν να κάνουν με έργα ελληνικής θεματικής όπως η "Ψάπφα" (1975), η "Ευρυάλη" (1973) ή το εμπνευσμένο από τον Πλάτωνα "Ο Μύθος Του Ηρός" (1972), που αργότερα θα εντασσόταν στο Πολύτοπο του Beaubourg.

Ιδιαίτερη σημασία, ασφαλώς, δίνεται και στην ανάδειξη της φιλίας του με τον μουσικολόγο, αρχιτέκτονα και πολεοδόμο Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου, η οποία κράτησε από την πρώτη τους γνωριμία το 1955, ως το τέλος της ζωής τους (ο Παπαϊωάννου πέθανε το 2000, ο Ξενάκης το 2001). Στο πλαίσιο αυτό είδαμε βέβαια και εκθέματα σχετικά με τις Εβδομάδες Σύγχρονης Μουσικής, τις οποίες οραματίστηκε και υλοποίησε ο Παπαϊωάννου μεταξύ 1966 και 1975, αναδεικνύοντας, μεταξύ άλλων, και το ξενάκειο έργο.

Το αντίγραφο μιας επιστολής του Ξενάκη στον Κωνσταντίνο Καραμανλή, από την άλλη, θέτει τη σχέση του με την Ελλάδα στο ολότελα νέο πλαίσιο που έφερε η Μεταπολίτευση. Ως πρωθυπουργός, ο Καραμανλής φρόντισε να σβηστεί η παλιά καταδίκη και να του αποδοθεί πίσω η ελληνική ιθαγένεια (1974), ενέργειες που επέτρεψαν την επιστροφή του Ξενάκη στα πάτρια εδάφη, μετά από 27 χρόνια. Ο Καραμανλής, μάλιστα, συνοδεία του Γεώργιου Ράλλη και του Τάκη Λαμπρία, έδωσε το παρών και στο Πολύτοπο που έστησε στον χώρο των αρχαίων Μυκηνών (Σεπτέμβριος 1978), εξερευνώντας τη δύναμη που έχει η τέχνη στην παροχή μιας βαθύτερης ενατένισης πάνω σε ζητήματα κληρονομιάς. Στοχασμός που κατέληξε σε μια λαϊκή γιορτή. 

Αρκετό υλικό, βέβαια, αφιερώθηκε και στη σπουδαία Εβδομάδα Ξενάκη που στήθηκε το 1975 σε Ηρώδειο, Εθνική Λυρική και Εθνική Πινακοθήκη, η οποία εκπροσωπήθηκε από προγράμματα και φωτογραφίες εποχής: μία πολύ ωραία, ας πούμε, είχε τον συνθέτη παρέα με τον Μάνο Χατζιδάκι.

Και μια συναυλία: Ο Αλέξανδρος Γιοβάνος και η "Ψάπφα"

Τα εγκαίνια των δύο εκθέσεων, εντωμεταξύ, πλαισιώθηκαν και από κάποιες συναυλίες. Δεν υπήρχε χρόνος να μείνω σε αυτήν που θα διεξαγόταν το βράδυ, στην ταράτσα του ΕΜΣΤ, όπου οι Βερολινέζοι StudioLABOUR θα προσπαθούσαν να αντλήσουν έμπνευση από τα ηλεκτρονικά έργα του Ξενάκη. Πρόλαβα όμως να πάω στην πρώτη (από τις δύο, συνολικά) παρουσίαση της "Ψάπφας" από τον Αλέξανδρο Γιοβάνο, που έλαβε χώρα στον 2ο όροφο του μουσείου, σε συμπαραγωγή με την Εθνική Λυρική Σκηνή.

Παραπέμποντας στην αρχαία ποιήτρια Σαπφώ, η "Ψάπφα" συγκαταλέγεται στα διασημότερα έργα του Ξενάκη: υπήρξε παραγγελία του Αγγλικού Φεστιβάλ Μπαχ 1976 και αφιερώθηκε σε έναν αγαπημένο συνεργάτη του συνθέτη, τον σπουδαίο Γάλλο κρουστό Sylvio Gualda. Ως πρώτος διδάξας, βέβαια, ένας μουσικός με το δικό του βεληνεκές ήταν μάλλον αναπόφευκτο ότι θα έθετε πήχη ιδιαίτερα ψηλό για τους όποιους επιγόνους.

Ο Γιοβάνος έστησε τον εξοπλισμό του στο μέσον ενός (άτιτλου) έργου του Γιάννη Κουνέλλη από το 2004, στο οποίο επιβλητικοί σιδερένιοι όγκοι σε σχήμα σταυρού ακουμπούν διαδοχικά στο πάτωμα, τριγυρίζοντας σακιά από λινάτσα, ξύλινες τάβλες και τρίποδα. Ήταν ένα ταιριαστό "ντεκόρ"-σχόλιο στη σύζευξη ιστορικής μνήμης και περιβάλλοντος, καθώς προσέλκυε το βλέμμα σου. Παράλληλα, η αυστηρότητά του βρήκε τρόπους σύνδεσης με την πολύπτυχη δύναμη και τον κρουστό όγκο της "Ψάπφας".

Σε μια πυκνή performance, ο Γιοβάνος τίμησε τη σύνθεση, θυμίζοντας τις επιδόσεις του στη συναυλία του Ιουνίου 2022 στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, όπου είχε παίξει και πάλι την "Ψάπφα". Έτσι και τώρα, λοιπόν, έθεσε σώμα και πνεύμα στην υπηρεσία της, συνδυάζοντας ωραία την αιτούμενη τεχνική με την προβλεπόμενη κίνηση, εμπλεκόμενος με τρόπο προσωπικό στην εκτέλεση –όπως ακριβώς ήθελε κι ο Ξενάκης να συμβεί. Το φινάλε, βέβαια, δεν αποτυπώθηκε με ανάλογο σφρίγος όπως πέρυσι, αλλά η απόδοση της ιδιότυπης ροής του έργου και η αξιοποίηση των πεδίων ελευθερίας του κρίνονται ως σημαντικότεροι παράμετροι επιτυχίας.