© Βαλέρια Ισάεβα
Η μεγάλη πληθώρα εκδηλώσεων θρησκευτικής μουσικής που χαρακτήρισε τη φετινή προ-πασχαλινή περίοδο επέτρεψε την αποφυγή της "πεπατημένης" στην επιλογή έργων προς ακρόαση και χώρων και την αναζήτηση διαφορετικών θεωρήσεων και βιώσεών της.
Τα φώτα τράβηξε κυρίως το "1ο Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής" που συνδιοργάνωσαν το Υπουργείο Πολιτισμού και η Εθνική Λυρική Σκηνή, σε καλλιτεχνική διεύθυνση του Γιώργου Κουμεντάκη. Επρόκειτο για μια μουσική σκυταλοδρομία 62 συναυλιών σε 17 εμβληματικά τοπόσημα του ιστορικού κέντρου της Αθήνας, που επέτρεψε σε χιλιάδες θεατές να βιώσουν, μεταξύ Μεγάλης Δευτέρας και Μεγάλης Τετάρτης, μια διαφορετική, "συμπυκνωμένη" εμπειρία κατάνυξης μέσα από έργα πρωτόγνωρης μουσικής πολυσυλλεκτικότητας. Παρά τα εξαιρετικά ασφυκτικά χρονικά περιθώρια, το νέο αυτό εγχείρημα στέφθηκε με επιτυχία, κυρίως λόγω της μεγάλης συμμετοχής του κοινού.
Από πλευράς μας, επιλέξαμε να παρακολουθήσουμε τη Μεγάλη Δευτέρα 18/4 στον Ιερό Καθολικό Καθεδρικό Ναό του Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτη την παρουσίαση μιας συνεπτυγμένης εκδοχής του "Στάμπατ Μάτερ" του Ροσσίνι για μονωδούς, φορτεπιάνο και μπαγιάν, υπό τη διεύθυνση του Μάρκελλου Χρυσικόπουλου.
Η εκδοχή αυτή βασίσθηκε στη μεταγραφή του έργου για πιάνο, αρμόνιο και μικρό φωνητικό σύνολο που εκδόθηκε στο Λονδίνο το 1879, ένα χρόνο μετά την ολοκλήρωσή της από τον Βέλγο Ζακ-Νικολά Λεμμένς, δεξιοτέχνη εκκλησιαστικού οργάνου και του αρμονίου Μυστέλ. Ας σημειωθεί πως ο ίδιος ο Ροσσίνι, αντί του αρμονίου, είχε σκεφθεί ως εναλλακτικό όργανο το ακορντεόν.
Γνωστό για την ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ιστορία του, χαρακτηριστική πολλών μουσικών έργων που γράφτηκαν σε μια εποχή θολή όσον αφορά τα εκδοτικά δικαιώματα και κυρίως την έννοια της πνευματικής ιδιοκτησίας, το "Στάμπατ Μάτερ" του Ροσσίνι είναι μια πανέμορφη, εξαιρετικά απαιτητική φωνητικά δημιουργία, η οποία, στην παραδοσιακή εκδοχή της για (μεγάλο ή μεσαίο) ορχηστρικό σύνολο, δικαιολογεί το χαρακτηρισμό της "θρησκευτικής όπερας" που συχνά της αποδίδεται.
Αν η μεταγραφή "δωματίου" του Λεμμένς ηχούσε εγγύτερα προς τον μοτσάρτιο κλασικισμό παρά προς τον κυρίαρχο ρομαντισμό της εποχής του, η επιλογή μόλις 6 μονωδών (αντί του συνήθους κουαρτέτου και μικτού χορωδιακού συνόλου) και η μουσική διεύθυνση του Χρυσικόπουλου κοίταζε περισσότερο προς το μπαρόκ. Η ακουστική του -μεγάλου- ναού (τον οποίο κατέκλυσαν 400 θεατές) δεν επέτρεπε, πάντως, να εκτιμηθεί δεόντως ο παλμός, η θεατρικότητα και η αφηγηματική της ευφράδεια.
Καθώς το φορτεπιάνο της Σοφίας Ταμβακοπούλου μεριμνούσε πρωτίστως για το ρυθμικό υπόβαθρο της συνοδείας, τις διαθέσεις και το δράμα καλούνταν να οριοθετεί το μπαγιάν του Κώστα Ράπτη, υποκαθιστώντας την ελλείπουσα ορχήστρα. Η συνεχής εναλλαγή των μονωδών για την απόδοση των σολιστικών μερών και των ντουέτων δεν επέτρεψε, εξάλλου, να προβληθεί ούτε ο αισθησιασμός ούτε η θρησκευτική διάσταση της γραφής.
Και σε φωνητικό επίπεδο, όμως, ανάμικτες εντυπώσεις άφησε η διανομή που απάρτιζαν η υψίφωνος Μυρσίνη Μαργαρίτη, οι μεσόφωνοι Θεοδώρα Μπάκα, Σοφία Πάτση και Αντωνία Τζίτζικα, ο τενόρος Γιάννης Φίλιας και οι μπασοβαρύτονοι Μάριος Σαραντίδης και Γιώργος Παπαδημητρίου. Σε γενικές γραμμές, οι γυναίκες ευχαρίστησαν περισσότερο από τους άνδρες, αλλά η δυσκολία ανταπόκρισης τόσο στις εκφραστικές όσο και στις δεξιοτεχνικές απαιτήσεις των αδόμενων μερών υπήρξε έντονα ορατή, ιδίως στο "Cujus animam gementem" του Φίλια.
Κρατάει, πάντως, κανείς τον λυρισμό της Μαργαρίτη, το θερμό τίμπρο της Πάτση, την θεσπέσια συμβολή της Μπάκα στο "Quando corpus morietur", τις ωραίες συνηχήσεις στο φινάλε. Ίσως, τελικά, η συγκεκριμένη εκδοχή να δικαιωνόταν καλύτερα σε μια μικρή αίθουσα συναυλιών…
Από τις εκδηλώσεις των λοιπών φορέων ξεχώρισαν για την πρωτοτυπία του προγραμματισμού και τη σπανιότητα των έργων αυτές του ΟΠΑΝΔΑ στο "Ολύμπια" Δημοτικό Μουσικό Θέατρο της Αθήνας. Στις 12/4, η Χορωδία του Δήμου Αθηναίων σε μουσική διεύθυνση του Σταύρου Μπερή προσέφερε την α’ πανελλήνια εκτέλεση του ορατορίου του Μαξιμίλιαν Στάινμπεργκ "Η Εβδομάδα των Παθών".
Γραμμένο μεταξύ 1921-1923, όταν είχε δηλ. ήδη ξεκινήσει η εκστρατεία εκδίωξης του θρησκευτικού ρεπερτορίου από το συναυλιακό χάρτη της νεόκοπης τότε Σοβιετικής Ένωσης, το έργο γνώρισε μια περιπετειώδη διαδρομή. Προσπαθώντας να ξεφύγει από τη Σοβιετική λογοκρισία, ο εβραϊκής καταγωγής και γεννημένος στη Λιθουανία συνθέτης το εκδίδει το 1928 στο Παρίσι. Όμως, παρά τις προσπάθειες προώθησής του στο εξωτερικό και την παρουσίαση αποσπασμάτων του κατά το μεσοπόλεμο, περιέπεσε σε λήθη και παίχθηκε για πρώτη φορά ολόκληρο μόλις …το 2014 στο Πόρτλαντ του Όρεγκον (ΗΠΑ).
Από μουσικής άποψης, "Η Εβδομάδα των Παθών" εγγράφεται στην αισθητική της "Νέας Ρωσικής Χορωδιακής Σχολής", την προσπάθεια δηλ. αναγέννησης της ρωσικής λειτουργικής μουσικής μέσα από τη σύζευξη του μονοφωνικού μέλους των Σλάβων και του ρωσικού πολυφωνικού παραδοσιακού τραγουδιού με δυτικές συνθετικές τεχνικές της εποχής του ύστερου ρομαντισμού.
Το ενδιαφέρον του Στάινμπεργκ για την ανανέωση της ρωσικής θρησκευτικής μουσικής οφειλόταν στις σχέσεις που διατηρούσε -ως καθηγητής στο Ωδείο της Αγίας Πετρούπολης- με κύκλους καλλιτεχνών και διανοουμένων που συμμετείχαν σε αυτό το χαλαρά συγκροτημένο κίνημα.
Το περίπου 45λεπτης διάρκειας έργο για μικτή χορωδία a cappella διαρθρώνεται σε 11 μέρη, από τα οποία τα 10 βασίζονται σε παλαιούς σλαβονικούς ύμνους της Μεγάλης Εβδομάδας, οι οποίοι εμφανίζονται σχεδόν αυτούσιοι στο Τριώδιο της Ιεράς Συνόδου της Ρωσικής Ορθοδόξου Εκκλησίας και ακολουθούν τις περιγραφές των Ιερών Ευαγγελίων για την Εβδομάδα των Παθών (τα σχετικά χωρία στα ελληνικά απέδωσε πριν από κάθε ύμνο, με άψογη εκφορά και νοηματοδότηση του λόγου, η μεσόφωνος Έφη Μηνακούλη).
Αν και βασίσθηκε στο μονοφωνικό μελισματικό τραγούδι της Ρωσικής Εκκλησίας, "Η Εβδομάδα των Παθών" είναι πλαισιωμένη με τολμηρές διατονικές αρμονίες και αντιστικτική γραφή, κατά τρόπο που να διατηρείται ο αρχαϊκός του χαρακτήρας. Η Χορωδία του Δήμου Αθηναίων τραγούδησε με εστιασμένο ήχο, προσοχή και ακρίβεια, μεταφέροντας την κατάνυξη και την πνευματική διάσταση ενός έργου περισσότερο συγγενούς προς τις χορωδιακές συνθέσεις του Ραχμάνινοφ παρά προς αυτές του Γκρετσάνινοφ. Η μεσόφωνος Ιωάννα Βρακατσέλη και ο τενόρος Χρήστος Κεχρής διακρίθηκαν από τα 5 συνολικά μέλη της (Καρβουνά, Νουνοπούλου, Δήμου), που ανέλαβαν σόλι σε 8 από τα 11 μέρη.
Τη Μεγάλη Δευτέρα 18/4, τα μουσικά σύνολα του Δήμου Αθηναίων έδωσαν στα "Ολύμπια" μία εξίσου ενδιαφέρουσα συναυλία με θρησκευτικά έργα του Μπρούκνερ, σημαντικό -και άγνωστο στη χώρα μας- τμήμα της συνθετικής του δραστηριότητας. Η βαθιά σχέση του Αυστριακού μουσουργού με τη θρησκεία αποτυπώνεται ήδη στις πρώτες του συνθέσεις, αλλά και στις επαγγελματικές του δραστηριότητες ως οργανίστας σε ιερούς ναούς και ως διευθυντής εκκλησιαστικών χορωδιών.
Στο επίκεντρο του προγράμματος βρέθηκε το μοναδικό "Ρέκβιεμ σε ρε ελάσσονα" για σολίστες, ορχήστρα, χορωδία και εκκλησιαστικό όργανο, που ο Μπρούκνερ συνέθεσε στα 25 του χρόνια. Το νεανικό έργο εντάσσεται στη λεγόμενη "βιεννέζικη" παράδοση, φέρει δε σαφείς επιρροές από τον Χάϋντν και τον Μότσαρτ αλλά και από τη θρησκευτική μουσική του μπαρόκ. Παρότι όχι ιδιαίτερα εμπνευσμένο, το 40λεπτης διάρκειας Ρέκβιεμ διακρίνεται για την οικονομία των μέσων και την ευσύνοπτη γραφή, πρωτίστως λιτή και αυστηρή, χωρίς έντονες ηχοχρωματικές αναζητήσεις (είναι χαρακτηριστική η απουσία ξύλινων πνευστών!) σε επίπεδο ενοργάνωσης. Παρά τις αρκετές "διακοσμητικού" χαρακτήρα σελίδες, ο συνθέτης δεν ανακυκλώνει απλώς τις παλαιές τεχνικές, αλλά τις αξιοποιεί στο πλαίσιο εξερεύνησης νέων ηχητικών τοπίων, τα οποία προαναγγέλλουν το προσωπικό του ιδίωμα, που θα γίνει σταδιακά ορατό με τις πρώτες συμφωνίες του.
Μεγαλύτερο ενδιαφέρον εμφανίζει αυτή η Νεκρώσιμη Ακολουθία από φωνητικής πλευράς, κυρίως δε σε επίπεδο χορωδίας, όπου παρατηρούνται εναλλαγές a cappella γραφής ("Hostias") με πολυφωνικές τεχνικές ("Quam olim Abrahae"), σε μια προσπάθεια να προσδοθεί μια αρχαϊκή χροιά. Πιο συμβατικά ήχησαν τα σόλι των μονωδών, με τους άνδρες (ο τενόρος Γιάννης Καλύβας και ο βαρύτονος Χάρης Ανδριανός) να ξεχωρίζουν περισσότερο από τις γυναίκες (η σοπράνο Βικτώρια Χοροσουνόβα-Διακάκη και η μέτζο-σοπράνο Μαρίτα Παπαρίζου).
Ο αρχιμουσικός Ελευθέριος Καλκάνης συντόνισε καλά την Ορχήστρα και τη Χορωδία του Δήμου Αθηναίων και ανέδειξε επαρκώς, με τη μετρημένη μουσική του διεύθυνση, το επιβλητικό ύφος και την εκφραστική δύναμη μιας μουσικής που δεν στερείται ούτε μυστικιστικής αύρας ούτε θρησκευτικού μεγαλείου.
Δυστυχώς, η καθυστερημένη έναρξη και ολοκλήρωση της συναυλίας στον Καθολικό Καθεδρικό Ναό της Αθήνας δεν μας επέτρεψε να παρακολουθήσουμε το πρώτο μέρος της συναυλίας, κατά το οποίο η Χορωδία του Δήμου Αθηναίων, υπό τη διδασκαλία και διεύθυνση του Σταύρου Μπερή, ερμήνευσε a cappella 4 από τα 34 υποβλητικά θρησκευτικά μοτέτα που έγραψε ο Μπρούκνερ σε διάστημα σχεδόν 6 δεκαετιών!
Λεζάντα πρώτης φωτoγραφίας: Στιγμιότυπο από τη συναυλία με το "Στάμπατ Μάτερ" του Ροσσίνι που δόθηκε (Ιερός Καθολικός Καθεδρικός Ναός Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτη, 18/4) στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του "1ου Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής" που συνδιοργάνωσαν το Υπουργείο Πολιτισμού και η Εθνική Λυρική Σκηνή.
