Αν το κινηματογραφικό animation είχε ονοματεπώνυμο, αυτό δεν θα μπορούσε να ήταν παρά Γουόλτ Ντίσνεϊ. Αλλά αν και ο πατέρας τού Μίκι Μάους θεωρείται ένα σινε-είδος από μόνος του, η μη χολιγουντιανή ιστορία του κινουμένου σκίτσου είναι εξίσου πλούσια και συναρπαστική, όσο και απολύτως υποτιμημένη. Πρωτοπόρος του είδους, μια Γερμανίδα η οποία ξεκίνησε από την αγάπη της για την κινέζικη χαρτοκοπτική και το κουκλοθέατρο και έγινε ο πρώτος δημιουργός στην ιστορία του σινεμά ο οποίος σκηνοθέτησε animation μεγάλου μήκους. Το κατόρθωμά της Λότε Ρέινιγκερ, όμως, δεν είναι αποκλειστικά τεχνικό ή ιστορικό. Διευρύνοντας τα όρια της κινηματογραφικής φαντασίας, οι «Περιπέτειες του Πρίγκιπα Αχμέντ» παραμένουν ακόμα και τώρα μια από τις πιο παραμυθένιες στιγμές της μεγάλης οθόνης.
Στον κόσμο των σκιών
Γεννημένη σχεδόν μαζί με την 7η τέχνη (στις 2/6/1899), η έφηβη Βερολινέζα Σαρλότε Ρέινιγκερ ενθουσιάστηκε όταν γνώρισε τον ηθοποιό και σκηνοθέτη Πάουλ Βένεγκερ («Ο Φοιτητής της Πράγας», «Γκόλεμ»), πείθοντας τους δικούς της να την αφήσουν να τον ακολουθήσει στο θέατρο του θρυλικού Μαξ Ράινχαρντ όπου δούλευε. Ξεκίνησε ως βοηθός παραγωγής και ενδυματολόγος κι επηρεάστηκε καθοριστικά από τις πρωτοποριακές ιδέες του σπουδαίου θεατράνθρωπου (συντονισμός κίνησης, μουσικής, χορού και υποκριτικής, ευρηματική χρήση των σκηνικών και συνεργασία με εικαστικούς σαν τον Μουνκ και τον Κοκόσκα). Παράλληλα σχεδίαζε τις κάρτες μεσοτίτλων για ταινίες του Βένεγκερ και το 1918 εντυπωσίασε τους πάντες με τους κινούμενους ξύλινους αρουραίους της για την ταινία του «The Pied Piper of Hamelin». Κατάφερε έτσι να γίνει δεκτή στο πειραματικό στούντιο κινουμένων σχεδίων Ινστιτούτο Πολιτιστικής Έρευνας, όπου συνάντησε το μέλλοντα σύζυγό της (από το 1921) Καρλ Κοχ, αλλά και τον Μπέρτολτ Μπρεχτ.
Είμαστε στα πρώτα χρόνια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και η Γερμανία πλημμυρίζει από καινοτόμες ιδέες και τολμηρές καλλιτεχνικές προτάσεις. Με την πολύτιμη βοήθεια του Κοχ, συχνά ως συνσκηνοθέτης και σταθερά ως παραγωγός και διευθυντής φωτογραφίας, η Ρέινιγκερ, στα 20 της χρόνια, ξεκινάει να σκηνοθετεί μικρού μήκους animatiuon, αρχής γενομένης με το «The Ornament of the Enamoured Heart» (1919). Μια τετράλεπτη ιστορία αγάπης με κινούμενες μαύρες «σιλουέτες» σε κίτρινο φόντο και μια παιχνιδιάρικη αλληγορία που γεννά ιδέες μέσα από την εναλλαγή σκιών, σχημάτων και οπτικών συνθέσεων. Μια τεχνική την οποία η Ρέινιγκερ θα εφαρμόσει σε όλη της την καριέρα, βασισμένη στη χαρτοκοπτική, τον δικό μας Καραγκιόζη και το ανατολίτικο θέατρο σκιών. Τα επόμενα πέντε χρόνια σκηνοθέτησε εφτά ακόμα animation διάρκειας από δύο έως 15 λεπτά, δουλεύοντας ταυτοχρόνως και στα ειδικά εφέ ταινιών μυθοπλασίας, ανάμεσά τους και στους «Νιμπελούγκεν» (1924) του Φριτς Λανγκ, εντυπωσιάζοντας με το «ολοζώντανο» ζωγραφιστό γεράκι της σε μια ονειρική σκηνή.
Περιπέτειες μεγάλου μήκους
Ο καλπάζων πληθωρισμός της εποχής οδήγησε τον παραγωγό Λούις Έντμουντ Χάγκεν στην αγορά μεγάλης ποσότητας φιλμ και στην ιδέα ενός animation μεγάλου μήκους. Η πρότασή του προς τους Κοχ και Ρέινιγκερ αντιμετωπίστηκε με μεγάλη δυσπιστία, καθώς τα κινούμενα σχέδια της εποχής δεν ξεπερνούσαν σε διάρκεια τα 15 λεπτά και είχαν ανάλαφρα, διασκεδαστικά θέματα που δεν θα μπορούσαν να αντέξουν σε σεναριακή «μεγέθυνση» που θα ξεπερνούσε τη μία ώρα. Παρ’ όλα αυτά η Ρέινγκερ πίστεψε πως μπορούσε να καταφύγει στο διαχρονικό υλικό των παραμυθιών, βάζοντας μπροστά ένα κινηματογραφικό πείραμα που θα υλοποιούνταν σε τρία ολόκληρα χρόνια. Εμπνευσμένες από τις «Χίλιες και μια νύχτες», οι «Περιπέτειες του Πρίγκιπα Αχμέντ» («The Adventures of Prince Achmed», 1926) αφηγούνται την οδύσσεια ενός νεαρού αριστοκράτη που προσπαθεί να σπάσει τα ξόρκια μιας κακιάς μάγισσας και να κερδίσει την καρδιά της όμορφης Πάρι Μπανού. Γυρισμένη με την τεχνική της «σιλουέτας», η ταινία χρησιμοποιεί κινούμενες χάρτινες φιγούρες και μεταλλικές κατασκευές, κινηματογραφημένες μπροστά από ειδικά φωτισμένες γυάλινες επιφάνειες. Η Ρέινιγκερ ενίσχυσε μάλιστα την ψευδαίσθηση του βάθους χάρη στη χρήση μιας ειδικής κάμερας με χειροκίνητο κλείστρο, μια πρώτη εκδοχή της multiplane camera (δέκα χρόνια πριν ο Ντίσνεϊ εξελίξει τη δική του), την οποία θα χρησιμοποιήσουν αργότερα όλοι σχεδόν οι animators.
Αν και δυσκολεύτηκε αρχικά να βρει διανομή, ο διαρκείας 80 λεπτών «Αχμέντ» αναγνωρίστηκε γρήγορα ως κινηματογραφικό επίτευγμα, με τον Ζαν Ρενουάρ να μεσολαβεί για την προβολή του φιλμ στη Γαλλία. Θεωρείται μέχρι σήμερα η πρώτη - ή τουλάχιστον η αρχαιότερη σωζόμενη – μεγάλου μήκους ταινία κινουμένων σχεδίων, η οποία ενέπνευσε αμέτρητους δημιουργούς κι ολόκληρες σχολές του animation, από τον Γουόλτ Ντίσνεϊ (στη «Φαντασία» και όχι μόνο) ως τον Μισέλ Οσελό («Ο Κιρικού και η Μάγισσα», «Αζούρ και Ασμάρ», «Η Dilili στο Παρίσι»). Η επιτυχία της άνοιξε την πόρτα στην Ρέινιγκερ για πολλές συνεργασίες, καμιά όμως δεν κατέληξε σε άλλη μεγάλου μήκους παραγωγή, αν και το σχέδιο για διασκευή μιας όπερας του Μορίς Ραβέλ απασχόλησε τη Γερμανίδα σκηνοθέτιδα για χρόνια.
Πέτρινα χρόνια
Με την άνοδο των ναζί στην εξουσία το 1933 οι αριστερών πολιτικών πεποιθήσεων Κοχ και Ρέινιγκερ άρχισαν να αντιμετωπίζουν προβλήματα και εγκατέλειψαν τη χώρα τους γυρίζοντας τον κόσμο. Από το Λονδίνο στον Καναδά κι από εκεί στο Παρίσι, όπου ο Κοχ άρχισε να δουλεύει δίπλα στον Ζαν Ρενουάρ. Η Λότε συνέχισε να γυρίζει μικρού μήκους animation και βελτίωνε διαρκώς τις αφηγηματικές ιδέες της, προσθέτοντας πλέον και μουσική, όπως μαρτυρά το αριστουργηματικό 11λεπτο «Papageno» (1935), πάνω στην ιστορία του ήρωα της όπερας του Μότσαρτ «Ο μαγικός αυλός». Παράλληλα, σκηνοθέτησε μεγάλης ή σύντομης διάρκειας σκηνές κινουμένων σχεδίων για ταινίες μυθοπλασίας, όπως το μουσικό δράμα του Βάλτερ Ράις «Silhouetten» (1936) ή η περίφημη «Μασσαλιώτιδα» (1938) του Ρενουάρ.
Όταν, όμως, το 1943 η μητέρα της αρρώστησε βαριά, η Ρέινιγκερ επέστρεψε με το σύζυγό της στο Βερολίνο, όπου και δούλεψε για δυο σχεδόν χρόνια στη ναζιστική κινηματογραφική βιομηχανία για να μπορέσει να επιβιώσει. Το 1948 εγκατέλειψε μόνιμα την Γερμανία και το 1961 εκείνη και ο Κοχ υιοθέτησαν τη βρετανική υπηκοότητα. Στην Αγγλία συνεργάστηκε με τον πατέρα του βρετανικού ντοκιμαντέρ Τζον Γκρίρσον και το BBC (το «Jack and the Beanstalk» του 1956 είναι η πρώτη έγχρωμη δουλειά της), στρέφοντας την προσοχή της στο νεανικό κοινό και σε διδακτικά παραμύθια, σκηνοθετημένα με λυρική διάθεση και τρυφερό άγγιγμα.
Το 1963 και μετά το θάνατο του αγαπημένου της Κάρολ Κοχ αποσύρθηκε από το σινεμά για μια δεκαετία, επιστρέφοντας τη δεκαετία του ’70, αρχίζοντας και πάλι να σκηνοθετεί στις ΗΠΑ, αλλά και στη Γερμανία, όπου άφησε την τελευταία της πνοή στις 19/6/1981. Ελάχιστοι την θυμόντουσαν εκείνη την εποχή, αλλά με το πέρασμα των χρόνων η αξία της άρχισε σταδιακά να αναγνωρίζεται από όλο και περισσότερους ιστορικούς, ακαδημαϊκούς και συναδέλφους της (αναφορές στο στιλ της κάνουν, ανάμεσα σ’ άλλους, ο Φράνσις Κόπολα στον «Δράκουλα» και ο animator Μπεν Χίμπον στον «Χάρι Πότερ»), χαρίζοντάς της πλέον μια περίοπτη θέση στην ιστορία του κινουμένου σχεδίου και της κινηματογραφικής avant garde.
Διαβάστε ακόμα για τις:
Τζέιν Άρντεν
Αλίς Γκι-Μπλασέ
Μάγια Ντέρεν
Κινούγιο Τανάκα
Σίρλεϊ Κλαρκ
Μπάρμπαρα Χάμερ
