Γόνος πλούσιας εβραϊκής οικογένειας, η Νεοϋρκέζα Σίρλεϊ Κλαρκ επιχείρησε από μικρή να βρει το δρόμο της μακριά από τον πατρικό έλεγχο. Γεννημένη στις 2/10/1919 ως Σίρλεϊ Μπρίμπεργκ από Πολωνό μετανάστη που έκανε περιουσία ως βιομήχανος και την κόρη ενός Εβραίου πολυεκατομμυριούχου, μεγάλωσε δίπλα στις δυο μικρότερες αδελφές της (η μια ήταν η γνωστή λογοτέχνης Ιλέιν Ντάντι) και σπούδασε στα καλύτερα σχολεία, από το Στίβενς Κόλετζ ως το πανεπιστήμιο Τζονς Χόπκινς. Το πάθος της, όμως, ήταν ο μοντέρνος χορός, με τον οποίο ασχολήθηκε παθιασμένα κατά την εφηβεία της. Διδάχτηκε από διάσημους χορογράφους, ανάμεσα τους και την Μάρθα Γκράχαμ, αλλά ο αυταρχικός πατέρας της δεν ενέκρινε τις καλλιτεχνικές ανησυχίες της. Παρ’ όλα αυτά εκείνη άρχισε να δουλεύει επαγγελματικά ως χορεύτρια και χορογράφος και αποφάσισε να παντρευτεί νωρίς (τον Μπερτ Κλαρκ) για να ανεξαρτητοποιηθεί από την οικογένειά της και να αφοσιωθεί στην καριέρα της.
Χορεύοντας με τις εικόνες
Στις αρχές της δεκαετίας του ’50 η Κλαρκ ξεκινά να ασχολείται ενεργά με τον κινηματογράφο, θέλοντας να διευρύνει τις εκφραστικές δυνατότητες του χορού μέσα από μια διαφορετική τέχνη. Η μικρού μήκους της «Dance in the Sun» (1953) βασίζεται σε μια χορογραφία του Ντάνιελ Νάγκριν, την οποία μοντάρει «συνειρμικά» με εικόνες από μια παραλία. Αποσπά διθυραμβικές κριτικές και σειρά βραβείων, σπρώχνοντάς την στο να εγκαταλείψει τη συστηματική ενασχόλησή της με το χορό για χάρη του σινεμά. Σπουδάζει κινηματογράφο και ταυτόχρονα δουλεύει πυρετωδώς πίσω από την κάμερα, γυρίζοντας ολιγόλεπτες ταινίες («Dance Tests», «In Paris Parks», «Bullfight») οι οποίες εστιάζουν στη σχέση του ανθρώπινου σώματος με την κίνηση, την οποία προσπαθεί να αποδώσει μέσα από μοντέρνες αφηγηματικές τεχνικές – ελεύθερο μοντάζ, μεγάλης διάρκειας πλάνα, απουσία δραματικής πλοκής. Στο «A Moment in Love» δοκιμάζει να συνδυάσει αφηρημένες γραμμές και χρώματα, ενώ στο «Bridges Go-Round» ακίνητα αντικείμενα χορογραφούνται μπροστά στην κάμερά της, συνοδευόμενα από δυο διαφορετικά σάουντρακ, ένα τζαζ κι ένα ηλεκτρονικό, που δίνουν δυο εντελώς διαφορετικές εκδοχές της ίδιας ταινίας. Το 1960 με το «Scyscraper», μια πρωτότυπη για την εποχή καταγραφή (με… γκονταρικό σπικάζ) της ανέγερσης ενός ουρανοξύστη στην 5η Λεωφόρο του Μανχάταν, κερδίζει υποψηφιότητα για Όσκαρ.
Going underground
Η Κλαρκ είναι πλέον ένα από τα ανερχόμενα αστέρια του Underground cinema, κινήματος τολμηρών καλλιτεχνών που στη σκιά της βιομηχανίας άρχισαν να πειραματίζονται έντονα με την κινηματογραφική αφήγηση, προτείνοντας πρωτοποριακές τεχνικές – από τεράστιες διάρκειες και ακίνητα πλάνα μέχρι επέμβαση πάνω στο ίδιο το φιλμ – και τολμηρές θεματικές (ομοφυλοφιλία, ερωτικά ταμπού, κοινωνικό περιθώριο). Η Μάγια Ντέρεν («Οι Βρόγχοι του Απογεύματος») είχε ανοίξει το δρόμο, οι Τζον Κασσαβέτης και Ρότζερ Κόρμαν τον διεύρυναν για τους ανεξάρτητους σκηνοθέτες και η Κλαρκ, μέλος της νεοϋρκέζικης διανόησης και σχεδόν μόνιμη ένοικος του διάσημου Chelsea Hotel, ήταν έτοιμη για την πρώτη μεγάλου μήκους ταινία της.
Στον ασπρόμαυρο «Προμηθευτή» («The Connection») του 1961, βασισμένο σε θεατρικό του Τζακ Γκέλμπερ που έγραψε και το σενάριο, ένας σκηνοθέτης προσπαθεί να γυρίσει ένα φιλμ πάνω σε μια ομάδα από ναρκομανείς τζαζίστες που περιμένουν σε μια σοφίτα τον Καουμπόι, το βαποράκι που θα τους φέρει τη δόση τους. Απίστευτα τολμηρή μίξη ρεαλισμού και μυθοπλασίας που σόκαρε το φεστιβάλ Κανών, ευθεία αμφισβήτηση των νόμων της ακαδημαϊκής κινηματογραφικής αναπαράστασης και μια από τις πρώτες, ειλικρινές αποτυπώσεις του κόσμου των ηρωινομανών στην οθόνη συνθέτουν μια εμβληματική ταινία της σχολής της Νέας Υόρκης πάνω στο αμερικανικό περιθώριο και την εξορισμένη κουλτούρα του.
Πολλές πρωτιές συνόδευσαν και το «The Cool World» που η Κλαρκ γύρισε δυο χρόνια αργότερα. Η ματιά της στράφηκε για ακόμα μια φορά στους παρίες του American dream, αφηγούμενη χωρίς ωραιοποιήσεις και ηθικολογίες την ιστορία ενός νεαρού που γίνεται μέλος μιας συμμορίας ανηλίκων του Χάρλεμ. Ήταν η παρθενική ενασχόληση της μεγάλης οθόνης με συμμορίες Αφροαμερικανών και η πρώτη φορά που μια ταινία του ανεξάρτητου αμερικανικού σινεμά συμμετείχε στο φεστιβάλ Βενετίας.
Και μόνο την αλήθεια
Το ενδιαφέρον της Αμερικανίδας δημιουργού στράφηκε κατόπιν προς το ντοκιμαντέρ, με το ύφος του οποίου φλέρταραν έτσι κι αλλιώς όλες οι δουλειές της. Το 1963 κέρδισε το αντίστοιχο Όσκαρ για το «Robert Frost: A Lover's Quarrel With the World», στο οποίο ο βραβευμένος ποιητής Ρόμπερτ Φροστ σχολιάζει την καριέρα του ενώ εμείς παρακολουθούμε στιγμιότυπα της καθημερινότητάς του, και το 1967 γύρισε το «Πορτραίτο του Ιάσονα», όπου ένας εκπορνευόμενος Αφροαμερικανός ομοφυλόφιλος εξομολογείται τη ζωή του. Ένα συνταρακτικά αφοπλιστικό ντοκουμέντο που αποτελεί ένα από τα πρώτα βήματα του queer cinema, ακολουθούμενο από το «For Life, Against the War». Ένα σπονδυλωτό σινε-παζλ ακτιβίστικων «βινιετών» ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ, υπογεγραμμένο από 53 σκηνοθέτες του πειραματικού κινηματογράφου, ανάμεσά τους ο Σταν Μπράκατζ και ο Τζόνας Μίκας.
Μέχρι τον Σεπτέμβρη του 1997, όταν και πέθανε σε ηλικία 78 ετών, η Σίρλεϊ Κλαρκ γύρισε άλλες δέκα μικρού μήκους και ένα ακόμα ντοκιμαντέρ. Το βιογραφικό «Ornette: Made in America» (1985), πάνω στον θρυλικό σαξοφωνίστα της τζαζ Ορνέτ Κόλμαν, ο οποίος αφηγείται την πορεία από τα φτωχά και έντονα ρατσιστικά παιδικά χρόνια του στο Τέξας ως τη διεθνή καταξίωση. Παράλληλα, εμφανίστηκε ως ηθοποιός στο «Lions Love» (1969) της Ανιές Βαρντά και ως… ένα ζευγάρι γάμπες στο «Up Your Legs Forever» (1971) των Τζον Λένον και Γιόκο Όνο.
Εργάστηκε ως καθηγήτρια κινηματογράφου στο πανεπιστήμιο του Λος Άντζελες (UCLA) από το 1975 ως το 1983 και υπέγραψε μια σειρά άρθρων για το πειραματικό κι ανεξάρτητο σινεμά, ανάμεσά τους και το εμβληματικό μανιφέστο «Statement for a New American Cinema». Στα τελευταία χρόνια τής σκηνοθετικής καριέρας της επανασυνδέθηκε με την πρώτη αγάπη της, το χορό, γυρίζοντας μια σειρά από βίντεο πάνω σε ζωντανές περφόρμανς, ακόμα και μέσα στο Chelsea Hotel όπου μπορεί να δει κανείς την αναρτημένη αναμνηστική πλάκα με το όνομά της.
Διαβάστε ακόμα για τις:
Τζέιν Άρντεν
Αλίς Γκι-Μπλασέ
Μάγια Ντέρεν
Κινούγιο Τανάκα
