© ΕΣΟ ΕΡΤ
Λίγο πριν εκπνεύσει η χρονιά, που σηματοδότησε την 50ή επέτειο από την εκδημία του Ντμίτρυ Σοστακόβιτς, τρία προγράμματα με έργα του στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών το Νοέμβρη έσωσαν κάπως τα προσχήματα σε σχέση με τις αποδοθείσες -και οφειλόμενες!- τιμές.
Είναι αλήθεια ότι μέσα στο 2025 ακούσθηκαν στον ίδιο χώρο βασικά έργα της μουσικής δωματίου του σπουδαίου Σοβιετικού συνθέτη (σε ρεσιτάλ στην "Αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος"), όπως επίσης και τα περισσότερα κοντσέρτα του στο πλαίσιο συναυλιών της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών και μάλιστα με σπουδαίους σολίστ (Κολέσνικοφ, Ρέπιν, Μορώ). Όμως, από το ευρύ corpus του μέγιστου συμφωνιστή του 20ού αιώνα, στην Αθήνα ακούσθηκαν μόνο η 14η (από Βουλγαρική ορχήστρα δωματίου υπό τον Μάρκελλο Χρυσικόπουλο στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ) και πιο πρόσφατα η 15η Συμφωνία (αλλά σε μεταγραφή για τρίο με πιάνο και 3 σολίστ κρουστών στο Μέγαρο). Το κενό κάλυψε εν μέρει η πολύ καλή εκτέλεση της 9ης Συμφωνίας από την Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης υπό τον Τόμας Ζάντερλινγκ τον περασμένο Σεπτέμβρη.
Στις 11/11 η Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ υπό τον διευθυντή της Μιχάλη Οικονόμου ερμήνευσε σε μια κατάμεστη "Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης" την αριστουργηματική 11η Συμφωνία "Το έτος 1905". Συνεχίζοντας να μας εκπλήσσουν θετικά, ορχήστρα και αρχιμουσικός εντυπωσίασαν σ’ένα έργο κολοσσιαίων διαστάσεων (που απαιτεί πάνω από 100 μουσικούς), πολύ μεγάλης διάρκειας (περίπου μιας ώρας), κυρίως όμως υψηλότατων απαιτήσεων από πλευράς μουσικού συντακτικού και έκφρασης!
Η 11η Συμφωνία (1957) γράφτηκε με αφορμή την 50ή επέτειο από την πρώτη Ρωσική επανάσταση του 1905, ενώ φέρεται να απηχεί και συναισθήματα του συνθέτη για την πρόσφατη τότε εξέγερση στην Ουγγαρία (1956). Η εξαιρετικά φορτισμένη, κινηματογραφικής περιγραφικής δύναμης δραματουργία αρθρώνεται μέσα από την άκρως θεατρική διαδοχή δύο σπαρακτικών αργών μερών και δύο εξαιρετικά δραματικών/συγκρουσιακών γρήγορων μερών. Ακολουθώντας -λόγω και της ευλόγως ελλιπούς εξοικείωσης του συνόλου με το έργο- αρκετά αργά τέμπι (ιδίως στο εναρκτήριο μέρος, την υποβλητική "Πλατεία των ανακτόρων"), ο Οικονόμου διατήρησε αδιάπτωτο το ενδιαφέρον της αφήγησης, υπογραμμίζοντας τις έντονες αντιθέσεις/μεταπτώσεις διαθέσεων, που βασίσθηκαν στο ευπρόσδεκτης ηχητικής διαφάνειας παίξιμο των εγχόρδων (ειδικά στις πένθιμες/θρηνητικές λυρικές παραγράφους) και στον πολύ καλό έλεγχο δυναμικών και εντάσεων ιδίως στις δραματικές κορυφώσεις των γρήγορων μερών (όπως στην ανατριχιαστική "9η Ιανουαρίου", όπου ευχαρίστησαν ιδιαίτερα τα σταθερά πνευστά του συνόλου). Οι κορυφαίες, δραματουργικά πλέον ενεργές συνεισφορές της βραδιάς προήλθαν από τα τύμπανα του Λιάτσου και την τρομπέτα του Αρκούδη, ενώ αρκούντως υποβλητικά ήχησαν τα σόλι φαγκότου του Καλογερόπουλου και αγγλικού κόρνου της Δεσύλλα στον καταληκτικό "Κώδωνα κινδύνου". Φωτίζοντας περισσότερο τον πικρό λυρισμό παρά την επική διάσταση του έργου, η -ακόμη μία!- εξαιρετικά ερεθιστική εκτέλεση δικαίωσε τη δουλειά ενός ικανότατου αρχιμουσικού, ο οποίος δεν διστάζει να "βάζει δύσκολα" στην ορχήστρα του, που με τη σειρά της -συνεχίζει να- ανταποκρίνεται με γενναιότητα, παρά τα γνωστά της όρια!
Την τόσο δραματική συμφωνία πλαισίωσαν στο πρώτο μέρος της συναυλίας δύο σύντομα έργα του 20ού αιώνα με κοινό στοιχείο μια βαθιά πνευματικότητα. Αρχικά προσφέρθηκε η "Φαντασία σε ένα θέμα του Τόμας Τάλλις" του Βων Ουίλλιαμς, μία ιδιότυπη σύζευξη μιας "αρχαϊκής" αγγλικής μουσικής γλώσσας με πιο σύγχρονες, ιμπρεσιονιστικές και τροπικές αρμονίες. Σε μια προσπάθεια απόδοσης της θεατρικά αντιφωνικής γραφής με τις συνθήκες της παγκόσμιας πρώτης εκτέλεσης στον καθεδρικό ναό του Γκλόστερ, ο αρχιμουσικός έθεσε τη διπλή ορχήστρα εγχόρδων και το κουαρτέτο εγχόρδων σε διαφορετικά επίπεδα, αν και όχι σε μεγάλη απόσταση μεταξύ τους: το κουαρτέτο κατέλαβε στην ουσία τις θέσεις των ξύλινων (ίσως και λόγω της ήδη προετοιμασθείσας σκηνικής χωροθέτησης της χορωδίας για το επόμενο έργο). Αυτό δεν επέτρεψε μεν την ύφανση του ατμοσφαιρικού απόκοσμου ηχητικού ιστού γύρω από το κοινό (όπως συνέβη το 1910) αλλά έδωσε μια σε κάθε περίπτωση καλή εικόνα του έργου, λόγω της διαφάνειας και της εστίασης του ήχου των εγχόρδων (με ορθοτονικά ασφαλή σόλι του εξάρχοντα Επαμεινώνδα Φίλιππα και του κορυφαίου βιολίστα Ιωάννη Στρατάκη) και της ακρίβειας με την οποία εκτίθεντο και αναπτύσσονταν τα παραδοσιακά μελωδικά θέματα του 16ου αιώνα. Ο Οικονόμου -ο πλέον έγκυρος ερμηνευτής αγγλικής μουσικής στη χώρα μας- μερίμνησε για ένα ακρόαμα σταθερού βηματισμού, που αξιοποίησε λεπταίσθητες διακυμάνσεις δυναμικών.
Ακολούθησε ο ύμνος "Σάλβε Ρετζίνα" του Εσθονού Παιρτ, μία κατανυκτική ωδή στην εσωτερική ηρεμία και τη σιωπή, που ακούσθηκε στην εκδοχή του 2011 για ορχήστρα εγχόρδων, μικτή χορωδία και τσελέστα (Δημ. Μαρίνος) αντί εκκλησιαστικού οργάνου. Η αντιπροσωπευτική του βαλτικού "ιερού μινιμαλισμού" σύνθεση αποδόθηκε λιτά, με διακριτικό, νηφάλιο συναίσθημα και με την επιτυχημένη σύμπραξη της Χορωδίας της ΕΡΤ (μουσική διδασκαλία: Μιχάλης Παπαπέτρου), παρά την ενίοτε νωθρή άρθρωση.
Δύο εβδομάδες αργότερα (25/11), η μεγάλη αίθουσα του Μεγάρου υποδέχθηκε την "Φιλαρμόνια" Ορχήστρα Αθηνών και τον διευθυντή της Βύρωνα Φιδετζή σε ένα πρόγραμμα με τίτλο "γύρω από τον Σοστακόβιτς" που περιελάμβανε έργα, από τα οποία τα περισσότερα πρέπει να ακούσθηκαν σε πρώτη πανελλήνια εκτέλεση! Μία εβδομάδα πριν τιμηθεί με το Μεγάλο Βραβείο Μουσικής από την Ένωση Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών, η μοναδική ιδιωτική ορχήστρα της χώρας αναμετρήθηκε με λιγότερες γνωστές σελίδες της δημιουργίας του Σοστακόβιτς φέρνοντάς τις σε διάλογο με έργα άλλων συνθετών της εποχής του.
Οι πρώτες γράφτηκαν με αφορμή διάφορες επετείους ή επισκέψεις του συνθέτη σε χώρες της τότε ΕΣΣΔ. Μια τέτοια στο Κιργιστάν έδωσε την αφορμή για τη σύνθεση μιας "Εισαγωγής σε ρωσικά και κιργιζιανά λαϊκά θέματα", με την οποία άνοιξε η βραδιά. Την αρκετά πλούσια ενορχήστρωση ανέδειξε άρτια η διεύθυνση του Φιδετζή, που εκμεταλλεύθηκε τη διαφάνεια των εγχόρδων, την καθαρότητα έκθεσης των φολκλορικών θεμάτων από τα ξύλινα πνευστά αλλά και τη ρυθμική ακρίβεια των κρουστών, που εντάχθηκαν ισορροπημένα στον όλο ορχηστρικό καμβά.
Οι φροντισμένες παρεμβάσεις των χάλκινων υπήρξαν πάλι περισσότερο καθοριστικές στο συμφωνικό ποίημα "Οκτώβρης", που συνέθεσε ο Σοστακόβιτς με αφορμή την 50ή επέτειο από την Οκτωβριανή επανάσταση του 1917. Η όχι ιδιαίτερα εμπνευσμένη παρτιτούρα με τα αρκετά δάνεια από προηγούμενες συμφωνίες αλλά και κινηματογραφική μουσική του συνθέτη αποδόθηκε επιτυχημένα, με φροντισμένη ανάδειξη των επικών αλλά και των πιο λυρικών παραγράφων, και χωρίς υπερβολές στις κορυφώσεις.
Περισσότερο ενδιαφέροντα ήχησαν τα άλλα δύο έργα της βραδιάς. Η "Φαντασία για βιολοντσέλο και ορχήστρα" του Πολωνοεβραϊκής καταγωγής Μοϊσέι (ή Μιέτσισουαου) Βάινμπεργκ -συγχρόνου και φίλου του Σοστακόβιτς- γράφτηκε το 1953, χρονιά του θανάτου του Στάλιν, και πιθανότατα δεν παίχθηκε ποτέ στην πλήρη ορχηστρική της μορφή όσο ζούσε ο συνθέτης. Η σχετικά σύντομη, ιδιότυπου λυρισμού παρτιτούρα -για έγχορδα, φλάουτο, τρία κόρνα και τρομπέτα- είναι ένα έργο χαρακτηριστικό του προσωπικού μουσικού του ιδιώματος. Η νοσταλγική της διάσταση είναι αισθητή στην πληθώρα μελωδιών εμπνευσμένων από λαϊκά τραγούδια ή χορευτικούς σκοπούς της γενέτειράς του Πολωνίας, ενώ η διάχυτη μελαγχολία συνδέεται με τα μέχρι τότε τραγικά βιώματα του συνθέτη: η οικογένεια του αφανίσθηκε στην κατεχόμενη από τους Ναζί Πολωνία, ενώ η καριέρα του στην ΕΣΣΔ συνάντησε τεράστιες δυσκολίες λόγω των διώξεών του στο πλαίσιο της σταλινικής αντικοσμοπολίτικης εκστρατείας. Το έργο έτυχε μιας θαυμάσιας ερμηνείας από τον καταξιωμένο Αλβανό τσελίστα Ρενάτο Ρίπο (κορυφαίο του συνόλου). Το ορθοτονικά άψογο και με ποιότητες λεγκάτο παίξιμό του ανέδειξε τις ατμόσφαιρες και το ευγενές συναίσθημα της παρτιτούρας (όπως στην τόσο εκφραστική και στοχαστική καντέντσα), ενώ διέθετε την αναγκαία δεξιοτεχνική άνεση για τα πιο γρήγορα περάσματα. Η ευαίσθητη, μαλακή συνοδεία που διέπλασε ο αρχιμουσικός συνοδεύθηκε από καλά χρονισμένες σολιστικές παρεμβάσεις, όπως αυτές φλάουτου της Ιορδανίδου, τρομπέτας με σουρντίνα του Αγαλιανού ή ακόμη κόρνου του Βαβυλουσάκη.
Η βραδιά ολοκληρώθηκε με την 25η Συμφωνία του Μιασκόφσκι, του θεωρούμενου πατέρα της σοβιετικής συμφωνίας. Το εκτενές συμφωνικό corpus του, ένα από τα πλέον επιβλητικά του 20ού αιώνα, είναι άκρως ενδιαφέρον όσο και "δυσπρόσιτο", λόγω μιας ενορχήστρωσης εξαιρετικά πυκνής (η οποία έχει εύστοχα παρομοιασθεί με "τροπικό δάσος"!) και μιας όχι ομοιογενούς μορφολογίας αλλά και αισθητικής. Αυτή της 25ης Συμφωνίας φέρει αρκετές επιρροές από τον Μάλερ και έχει προφανώς επηρεάσει κάποιες από τις αντίστοιχης αισθητικής συμφωνίες του Σοστακόβιτς, όπως π.χ. την 4η. Τούτο έγινε ιδιαίτερα αντιληπτό στα δύο αργά πρώτα μέρη με το ραψωδικό λυρισμό και με την ωραία έκθεση των μελωδικών θεμάτων κυρίως από τα ξύλινα (όπως τα σόλι όμποε του Θεοδωρόπουλου). Τα εύροα τέμπι και η ευέλικτη διεύθυνση του Φιδετζή επέτρεψαν όχι μόνο να γίνει κατανοητή η ευρηματική χρήση των ορχηστρικών ηχοχρωμάτων αλλά και διευκόλυναν τη ρευστότητα αφήγησης. Το αρκετά πιο γρήγορο φινάλε που αποδόθηκε με τη δέουσα σβελτάδα, χωρίς πάντως να καταφέρει να αμβλύνει την ανισότητα της έμπνευσης και τις αρκετές πτώσεις της έντασης, ολοκλήρωσε μία σε κάθε περίπτωση εξαιρετικά χρήσιμη και διαφωτιστική συναυλία, όπως αυτές που παγίως προσφέρει η Φιλαρμόνια στους φιλόμουσους.
Ενδιάμεσα (20/11), είχαμε την ευκαιρία να απολαύσουμε, στο πλαίσιο ενός ρεσιτάλ του εκλεκτού βιολίστα Ηλία Σδούκου και του πιανίστα Μάνου Κιτσικόπουλου στην "Αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος" του Μεγάρου Μουσικής, το κύκνειο άσμα του Σοστακόβιτς, τη "Σονάτα για βιόλα και πιάνο", που ο συνθέτης δεν πρόλαβε να ακούσει να παίζεται όσο ζούσε. Το έργο -με τα αρκετά δάνεια από διάφορες προηγούμενες δημιουργίες του- έχει μία καταφανώς βαρύθυμη ("αποχαιρετιστήρια" τίνι τρόπω) διάθεση και είναι αντιπροσωπευτικό της "προσωπικής" υπογραφής του. Αυτή είναι ευδιάκριτη από το αινιγματικό, ελεγειακό εναρκτήριο "Moderato" και το σαρκαστικό, ενίοτε μηχανιστικό "Allegretto" μέχρι το ήσυχο, σπαρακτικό καταληκτικό "Adagio" με τους διάσπαρτους λυρικούς μονολόγους της βιόλας που εξελίσσονται σε καντέντσες. Υπό την προσεκτική πιανιστική συνοδεία του Κιτσικόπουλου, ο θερμός ήχος, η μεγάλης εκφραστικότητας φραστική και το τεχνικά ασφαλές σε όλη την έκταση του οργάνου παίξιμο του Σδούκου φώτισαν έξοχα τη δραματουργία μιας σκοτεινής παρτιτούρας με έντονα νυχτερινά αρώματα.
Η παρουσίαση από τη βιόλα στο πρώτο μέρος του καταληκτικού μέρους της σονάτας παραθέσεων των αρπισμών με τους οποίους ο Μπετόβεν έχτισε το πρώτο μέρος της περίφημης 14ης Σονάτας για πιάνο, "του σεληνόφωτος" δικαιολόγησε πιθανότατα την εκτέλεσή της στην αρχή της συναυλίας. Με υψηλό βαθμό συγκέντρωσης και ένα μάλλον ρομαντικό ταμπεραμέντο, ο Κιτσικόπουλος χάρισε μίαν από κάθε άποψη (ποιότητα ήχου και φραστικής, διακυμάνσεις δυναμικών, δεξιοτεχνική άνεση, π.χ. σε συγχορδίες και αρπισμούς!) θαυμάσια ερμηνεία που τόνισε τη συναισθηματική φόρτιση και τις εναλλαγές διαθέσεων (λόγω και της τολμηρής εξερεύνησης τονικοτήτων!) μιας σονάτας, στην οποία ο Μπετόβεν παίρνει αποστάσεις από το κλασικό πρότυπο.
Εμβόλιμα, προσφέρθηκε ακόμη μία σπανιότητα, η 1η από τις "Σονάτες για βιόλα και πιάνο" του Χίντεμιτ, μια νεανική σύνθεση σχεδόν 20λεπτης διάρκειας. Ο πολυγραφότατος Γερμανός συνθέτης άφησε, ως γνωστόν, ένα σημαντικό σώμα έργων για βιόλα (4 Σονάτες για σόλο βιόλα και 3 για βιόλα και πιάνο), επιδεικνύοντας σπάνια ικανότητα ανάδειξης των τεχνικών και εκφραστικών δυνατοτήτων του οργάνου. Η 1η Σονάτα είναι ένα διόλου απλό έργο, λόγω των ιδιαίτερα ασυνήθιστων -"μοντερνιστικών" θα λέγαμε- τονικοτήτων αλλά και των μορφολογικών καινοτομιών, που συμβιώνουν με/χρωματίζουν ένα ρομαντικό ακόμη ύφος. Στα τρία μέρη της, που παίζονται χωρίς παύση, οι δύο μουσικοί κράτησαν έναν ισόκυρο/ισορροπημένο διάλογο, παρότι οι δυναμικές μάλλον ευνόησαν το πιάνο. Η ανήσυχη -κατά περίπτωση λυρική, παιγνιώδης ή πιο αυστηρή- γραφή δικαιώθηκε σε μεγάλο βαθμό από την ώσμωση του μεστού, "ρομαντικού" ήχου του Κιτσικόπουλου με αυτόν, άλλοτε αισθαντικό άλλοτε αιχμηρό, της βιόλας (ειδικά στην υψηλή περιοχή του οργάνου).
Διαβάστε Επίσης
