Δύο από αυτές αφορούσαν μείζονες συνθέτες, τους Σοστακόβιτς και Ραβέλ, των οποίων φέτος τιμούμε τις επετείους 50 χρόνων από το θάνατο και 150 από τη γέννηση αντίστοιχα. Παρότι η συμφωνική μουσική αμφοτέρων έχει μείνει ανεξήγητα στο περιθώριο της αθηναϊκής συναυλιακής ζωής, η ουσιαστική κάλυψη της μουσικής τους δωματίου έχει αφήσει μεγάλη ικανοποίηση.
Στις αρχές του μήνα (8/5), τα 3ο και 4ο από τα κουαρτέτα εγχόρδων του Σοστακόβιτς κάλυψαν ολόκληρο το πρώτο μέρος του ρεσιτάλ του "Δανέζικου Κουαρτέτου Εγχόρδων", ενός από τα πιο αξιόπιστα εδώ και μια εικοσαετία ευρωπαϊκά σχήματα. Είναι γνωστή η ποιότητα της μουσικής δωματίου του Σοβιετικού συνθέτη και ακόμη περισσότερο η ποιότητα του corpus των 15 κουαρτέτων εγχόρδων του. Αμφότερα τα έργα γράφτηκαν αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, σε χρονική απόσταση μίας τριετίας (1946 και 1949), και σε πολύ δύσκολες περιόδους για τον Σοστακόβιτς, λόγω της δριμείας κριτικής που του είχε ασκηθεί για φορμαλισμό και του κινδύνου για τη ζωή του. Μετά την παγκόσμια πρεμιέρα τους, έμειναν στο περιθώριο για αρκετά χρόνια και άρχισαν ουσιαστικά να παίζονται ευρύτερα μετά το θάνατο του Στάλιν (1953). Αν στο σπουδαίο, εκτενές 3ο Κουαρτέτο συμπυκνώνονται οι τρεις γνωστές όψεις της γραφής του συνθέτη, η σαρδόνια/γκροτέσκα στα δύο πρώτα μέρη, η συναισθηματική ένταση στο σκέρτσο, το θρηνητικό στοιχείο στο τέταρτο, το φινάλε διακρίνεται για την ποικιλία θεμάτων και διαθέσεων, λειτουργώντας σαν ένα πληθωρικό μουσικό καλειδοσκόπιο. Το 4ο κουαρτέτο -με την ορατή μορφολογική επιρροή από τα κουαρτέτα του Μπάρτοκ- ξεχωρίζει πάλι για την παρουσία στο φινάλε θεμάτων εβραϊκής παραδοσιακής μουσικής, που ανέκαθεν γοήτευε τον Σοστακόβιτς, λόγω της ιδιαίτερης χαρμολύπης της. Τον ζόφο και τη μελαγχολία των δύο πρώτων μερών διακόπτει προσωρινά το χαμόγελο του allegretto, ενώ το βαρυσήμαντο, θυελλώδες φινάλε ηχεί σαν ένας "μακάβριος χορός", που κορυφώνεται συνεχώς μέχρι την τελική αποφόρτιση.
Από τις πρώτες κιόλας νότες των 4 μουσικών (των Δανών βιολιστών Έλαντ και Τόνσγκααρντ Σόρενσεν, του συμπατριώτη τους βιολίστα Νέργκααρντ και του Νορβηγού τσελίστα Σκόγιεν Σγιέλιν) εντυπωσίασε η ποιότητα ήχου και η διακριτή φωνή κάθε οργάνου, η αυτοπεποίθηση και το άρτιο δέσιμο που εξασφάλιζαν διαλόγους μεγάλης ρευστότητας. Η τεχνική τους αρτιότητα, η πλαστικότητα φραστικής και διαβαθμίσεων ταχυτήτων/δυναμικής συνδυάσθηκε ευπρόσδεκτα με σαφή αντίληψη και κατανόηση της φορτισμένης δραματουργίας, επιτρέποντας την έξοχη και με νηφάλιο συναίσθημα προβολή των τόσο κρίσιμων στον Σοστακόβιτς εναλλαγών διαθέσεων…
Στους …αντίποδες, το δεύτερο μέρος του προγράμματος αφιερώθηκε στη σκανδιναβική παραδοσιακή μουσική, βασικό στοιχείο του ρεπερτορίου και της καλλιτεχνικής ταυτότητας του κουαρτέτου, όπως προκύπτει και από σχετικές ηχογραφήσεις για την γνωστή και εξειδικευμένη δισκογραφική εταιρεία ECM. Παίζοντας με διαφορετικό εξάρχοντα, χωρίς παρτιτούρες, αλλά με πρωτοφανή συντονισμό και κέφι, τα μέλη του κουαρτέτου έπαιξαν παραδοσιακά κομμάτια σε μεταγραφές για κουαρτέτο εγχόρδων: ένα ιρλανδο-δανέζικο medley με πόλκα, φωνητική μουσική από τα (δανέζικα) Νησιά Φερόες εμπνευσμένη από το …"Δαχτυλίδι του Νίμπελουνγκ", ένα νορβηγικό χορό (τον οποίο εισήγαγε παραδοσιακό βιολί από τη Νορβηγία) ή ακόμη ένα σετ από δύο jigs και ένα reel από το πρόσφατο άλμπουμ τους "Keel Road" (2024)…
Στα όρια του καλόγουστου crossover, η ιδιαίτερη αυτή, "εναλλακτική" συναυλιακή πρόταση ολοκληρώθηκε υπό τις επευφημίες του κοινού με μια μεταγραφή για κουαρτέτο εγχόρδων του διάσημου τραγουδιού του Έλβις Πρήσλεϋ "Can’t help falling in love" ως ανκόρ!
Στη μουσική δωματίου του Ραβέλ ήταν αφιερωμένη η βραδιά που δόθηκε λίγους μήνες νωρίτερα (13/2) στο πλαίσιο του πολύτιμου κύκλου "Έλληνες Σολίστ στην Αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος" του Μεγάρου. Τα έργα απέδωσαν τρεις ακμαίοι μουσικοί της νεότερης γενιάς, ο βιολιστής Κώστας Παναγιωτίδης, ο τσελίστας Δημήτρης Τραυλός και ο πιανίστας Κωσταντίνος Δεστούνης.
Αρχικά προσφέρθηκε η απαιτητική "Σονάτα για βιολί και βιολοντσέλο", το πρώτο μέρος της οποίας (αρχικά δημοσιευθέν ως "Ντούο για βιολί και βιολοντσέλο") αποτέλεσε ένα φόρο τιμής στον Ντεμπυσσύ. Παρά την εν γένει μελωδικότητά της, η σύνθεση ξεχωρίζει για τις αποκλίσεις από την παραδοσιακή, τονική αρμονία, ειδικά στο πρώτο και το τελευταίο μέρος. Ισότιμοι σολίστ, οι Παναγιωτίδης και Τραυλός απέδωσαν εξαιρετικά την τζαζίστικη διάθεση του σκέρτσου και την μπαρτοκική αιχμηρότητα του φινάλε, αλλά μάλλον αμήχανα την εσωστρέφεια του εναρκτήριου allegro και την ιδιότυπη ποιητική του αργού τρίτου μέρους.
Ακολούθως ο Δεστούνης αναμετρήθηκε για μία ακόμη φορά με τον αριστουργηματικό "Γκασπάρ της νύχτας", καταδεικνύοντας τη μεγάλη εξοικείωση με τα πιανιστικά άπαντα του Ραβέλ, τα οποία πρόσφατα ερμήνευσε συναυλιακά και ηχογράφησε. Σε σχέση με την προηγούμενη ερμηνεία του κατά τη διάρκεια ρεσιτάλ στο Ωδείο Αθηνών, ο 34χρονος σολίστ υιοθέτησε εν προκειμένω πιο γρήγορα τέμπι -χωρίς εκπτώσεις, πάντως, ως προς την καθαρότητα άρθρωσης της φραστικής- που ενίσχυσαν το δραματικό αντίκτυπο της προσέγγισης. Η κινητικότητα του παιξίματος και η μεγάλη γκάμα αποχρώσεων και διακυμάνσεων δυναμικής προέβαλαν ανάγλυφα το κρίσιμο στην αρχική "Νεράιδα της νύχτας" ("Οντίν") υδάτινο στοιχείο, η σταθερότητα βηματισμού και οι ηχητικές εκλεπτύνσεις φώτισαν γλαφυρά την υπό τους απόηχους καμπάνας αναπόδραστη πορεία προς το τέλος στην ενδιάμεση "Αγχόνη", ενώ ο καταληκτικός "Σκάρμπο" ("Μοχθηρός νάνος") απογειώθηκε από τη δεξιοτεχνική άνεση, τη ρυθμική ακρίβεια και την σχεδόν βίαιη ένταση των διατυπώσεων, συναρπάζοντας το κοινό!
Η βραδιά ολοκληρώθηκε με το "Τρίο για βιολί, βιολοντσέλο και πιάνο", ένα από τα σημαντικότερα και πιο γοητευτικά έργα της μουσικής δωματίου του 20ού αιώνα για το συγκεκριμένο συνδυασμό οργάνων. Η επιτυχημένη ώσμωση των τριών φωνών, η σβελτάδα του παιξίματος, ο ισόκυρος διάλογος οριοθέτησαν μια γενικώς σφριγηλή ερμηνεία, απολαυστική στις γρήγορες παραγράφους (και δη στο περίφημο "Παντούμ" και στο φινάλε), που άμβλυνε όμως την έντονα λυρική, υποδόρια μελαγχολική διάθεση των αργών μερών, πρωτίστως δε τη στοχαστικότητα της "πασσακάλιας".
Δύο έργα του Ραβέλ περιλήφθηκαν και σε μία διαφορετική βραδιά μουσικής δωματίου υπό τον τίτλο "Fin de siècle", με την οποία ολοκληρώθηκε (9/5) ο φετινός κύκλος "Έλληνες σολίστ στην Αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος". Τρεις εκλεκτοί μουσικοί, η φλαουτίστα Ναταλία Γεράκη, η αρπίστα Σίσσυ Μακροπούλου και ο πιανίστας Τίτος Γουβέλης παρουσίασαν ένα ενδιαφέρον πρόγραμμα που ανίχνευσε τη σχέση του μεγάλου πρωτοπόρου της γαλλικής μουσικής Ντεμπυσσύ με προγενέστερους και μεταγενέστερους ομοτέχνους του στο μεταίχμιο μεταξύ του 19ου και του 20ού αιώνα.
Παρότι αυτό που αποκλήθηκε "Fin de siècle" βιώθηκε ως μια εποχή παρακμής από τους καλλιτεχνικούς κύκλους του Παρισιού, σηματοδοτήθηκε εξίσου από ανήσυχες και τολμηρές αναζητήσεις νέων δρόμων και οραμάτων σε μία προσπάθεια απαλλαγής της γαλλικής μουσικής από την κυριαρχία του γερμανικού ρομαντικού ρεπερτορίου και των γερμανικών αισθητικών αξιών.
Τη μετάβαση αυτή από τον ρομαντισμό στον ιμπρεσιονισμό στη Γαλλία ακολούθησε και αποκάλυψε το πρόγραμμα με έργα ανεπιτήδευτης γαλλικής κομψότητας και διαφορετικών διαθέσεων. Συνοδεύθηκε δε από την εμβόλιμη, γλαφυρή αφήγηση (από τον ηθοποιό Γιώργο Καραμίχο) κειμένων της Γεράκη, τα οποία περιέγραφαν κατατοπιστικά τα έργα, την εποχή και τις -συχνά δύσκολες- σχέσεις μεταξύ των συνθετών.
Είναι αξιοσημείωτο ότι με την εξαίρεση της "Σύριγγος" του Ντεμπυσσύ και της "Σονατίνας" του Ραβέλ, τα υπόλοιπα έργα ακούσθηκαν σε ελεύθερη απόδοση για διάφορα όργανα ή συνδυασμούς τους.
Από τα τελευταία κρατάει κανείς περισσότερο αυτήν της "Παβάνας" του Φωρέ για την επιτυχημένη μετάδοση της μελαγχολίας και της τρυφερής μελωδικότητάς της απ’ό,τι αυτήν της "Όμορφης βραδιάς", ενός από τα πρώτα τραγούδια του Ντεμπυσσύ, με την οποία έκλεισε εύλογα, πάντως, εν είδει αποχαιρετισμού η βραδιά.
Η ορχήστρα έλειψε και στη μεταγραφή για φλάουτο, άρπα και πιάνο του "Πρελούδιου στο απομεσήμερο ενός Φαύνου" του ίδιου συνθέτη, καθώς είναι κομβική για τη διάπλαση της ονειρικής ατμόσφαιρας που απογειώνει τις -ποιητικές, εν προκειμένω- παρεμβάσεις του φλάουτου της Γεράκη. Αντίστοιχα, η αρμονική πρωτοτυπία των "Τριών Γυμνοπαιδιών" του Σατί δικαιώνεται εντελέστερα από το πιάνο παρά από την άρπα, ανεξαρτήτως του υποβλητικού παιξίματος της 1ης από την Μακροπούλου.
Το πιάνο πάλι δεν μπορεί ν’αποδώσει -στη μεταγραφή του Χερστ- την ασυνήθιστη πρωτότυπη ενορχήστρωση για φλάουτο, κλαρινέτο και κουαρτέτο εγχόρδων της σύνθεσης "Εισαγωγή και Allegro" του Ραβέλ, στην οποία έλαμψε η εξαιρετική τεχνικά (κλίμακες, χρήση του πεντάλ) απόδοση της -πολύ γνωστής ως Sissi Rada από τη δραστηριοποίησή της στο χώρο της ηλεκτρονικής μουσικής- αρπίστριας. Αντιθέτως, η υποκατάσταση του βιολιού από το φλάουτο στη -γραμμένη και για άρπα- "Φαντασία" του Σαιν-Σανς προσέδωσε μία ευπρόσδεκτα αιθέρια διάσταση στο έργο, αμβλύνοντας τις υστερορομαντικές πινελιές του.
Καμία επιφύλαξη, αντιθέτως, για τα δύο σολιστικά έργα. Ο πλούσιος πλην πτητικός ήχος και η στέρεη τεχνική της Γεράκη υπηρέτησαν μια διαφορετική, πιο νηφάλια, λιγότερο βουκολική προσέγγιση του εμβληματικού κομματιού για σόλο φλάουτο "Σύριγξ – Ο αυλός του Πάνα" του Ντεμπυσσύ. Ο Γουβέλης χάρισε μιαν υποδειγματική ερμηνεία της "Σονατίνας" του Ραβέλ, καθώς φώτισε με ανεπίληπτη δεξιοτεχνία, ήχο σπάνιας πληρότητας και ρευστότητας, αλλά και αφηγηματική ευφράδεια το συνδυασμό νεοκλασικιστικής φόρμας και ιμπρεσιονιστικού ύφους του έργου.
Πέρα και παρά τις όποιες ενστάσεις, η όλη βραδιά υπήρξε σαφέστατα επιτυχημένη γιατί ανέδειξε με άποψη, γνώση και σοφές επιλογές δημοφιλών κομματιών τις ατμόσφαιρες και τα αρώματα μιας ολόκληρης εποχής.
Λεζάντα πρώτης φωτογραφίας: Το "Δανέζικο Κουαρτέτο Εγχόρδων" ερμηνεύει κουαρτέτα εγχόρδων του Σοστακόβιτς κατά τη διάρκεια ρεσιτάλ στην "Αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος" του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών (8/5) © Χάρης Ακριβιάδης
