Πάει πολύς καιρός από τότε που η παρουσία γυναικών ως σολίστ του πιάνου ταυτιζόταν με μια δήθεν διαφορετική, "θηλυκή" ευαισθησία των ερμηνειών. Οι πιανίστριες έχουν επιτύχει πλέον την απόλυτη ισότητα και στο άκρως δημοφιλές όργανο, όπως κατέδειξε η ισχυρή παρουσία τους ως σολίστ σε δύο -εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους- συναυλίες, που παρακολουθήσαμε, μέσα σε διάστημα λίγων εβδομάδων, σε Αθήνα και Λονδίνο.
Στις 15/7, η διάσημη Κινέζα πιανίστα Γιούτζα Ουάνγκ υπήρξε το επίκεντρο του ενδιαφέροντος στην εμφάνιση της Ορχήστρας Δωματίου Μάλερ στο Ηρώδειο στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Η συναυλία εντάχθηκε στο πλαίσιο θερινής περιοδείας του συνόλου σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις με το ίδιο, μάλλον ασύνηθες και ελάχιστα συνεκτικό πρόγραμμα, που ήχησε, πάντως (και εύλογα), καλά προετοιμασμένο και ρονταρισμένο.
Δύο σύντομες συνθέσεις διαφορετικής αισθητικής προηγήθηκαν δύο άκρως δημοφιλών ρομαντικών κοντσέρτων για πιάνο, στα οποία η Ουάνγκ κράτησε διπλό ρόλο σολίστ και αρχιμουσικού! Η διεύθυνσή της, βέβαια, υπήρξε μάλλον …ανεκδοτολογική, αφού περιορίσθηκε στο να κινεί (όχι καθήμενη από το πιάνο, αλλά σε όρθια στάση) τα χέρια, χωρίς σαφήνεια, στις αρχές των έργων και σε κάποια ενδιάμεσα, αμιγώς ορχηστρικά περάσματα.
Η 38χρονη σολίστ ευτύχησε, όμως, να "συνοδεύεται" από μία εξαιρετική και έμπειρη ορχήστρα δωματίου. Στα 43 μέλη της συμπεριλαμβανόταν -στα τύμπανα- ο ημέτερος Δημήτρης Δεσύλλας, ο οποίος δεν συνέπραξε μόνο στην αθηναϊκή συναυλία. Αυτό που από την αρχή εντυπωσίασε στην ξηρή ακουστική του Ηρωδείου ήταν η ποιότητα του ήχου τόσο του συνόλου όσο και της Ουάνγκ, που έφθανε θαυμάσια στους ακροατές, πιθανότατα λόγω και της σωστής τοποθέτησής τους στο βάθος -στο δεύτερο μισό- της σκηνής και σε αρκετά κοντινή απόσταση μεταξύ τους.
Έτσι εκτιμήθηκε ιδιαίτερα η στιβαρή, πλην ιστορικά ενημερωμένη εκτέλεση -υπό την καθοδήγηση του εξάρχοντα Χοσέ Μαρία Μπλούμενσαϊν- της εισαγωγής "Κοριολανός" του Μπετόβεν, με την οποία άνοιξε η βραδιά. Ωραίες ταχύτητες, απουσία υπερβολών αλλά και το δέον "βάρος" συνέβαλαν στην ισόρροπη προβολή του δραματικού και του πιο τρυφερού στοιχείου της σύνθεσης. Τι κρίμα που μέρος του ανυπόμονου κοινού χειροκρότησε ακριβώς στη …μέση, διαρρηγνύοντας τη συνοχή της αφήγησης!
Η ποιότητα ήχου έγινε εκ νέου αντιληπτή και σε ατομικό επίπεδο στο "Οκτέτο πνευστών" του Στραβίνσκυ. Τοποθετημένοι εν προκειμένω στο μπροστινό μέρος της σκηνής, ακριβώς μπροστά στους θεατές, οι οκτώ ισάξιοι μουσικοί του συνόλου (τρία ζεύγη τρομπετών, τρομπονιών και φαγκότων, ένα φλάουτο και ένα κλαρινέτο) ευχαρίστησαν ιδιαίτερα με το σπάνιας ορθοτονίας, ανακλαστικών και ακρίβειας παίξιμό τους, που ανέδειξε υποδειγματικά την νεοκλασικιστική ειρωνική γραφή.
Οι χιλιάδες των θεατών συνέρρευσαν, βέβαια, για να απολαύσουν την Ουάνγκ στα δύο εμβληματικά κοντσέρτα του -πρώιμου και ύστερου- ρομαντισμού, που ακούμε εσχάτως μέχρι κορεσμού! Τις καλύτερες εντυπώσεις άφησε η ερμηνεία του 2ου Κοντσέρτου για πιάνο του Σοπέν.
Με εντυπωσιακή άνεση και προφανή αυτοπεποίθηση η Κινέζα σολίστ χάρισε μια (δεξιο)τεχνικά άψογη εκτέλεση με αριστουργηματικά εύπλαστη φραστική, κρυστάλλινα καθαρή άρθρωση και ευαισθησία (ιδίως στο ενδιάμεσο larghetto), όχι πάντως "θηλυκού" ιδιοσυγκρασιακού στίγματος. Ο αβίαστος ωστικός της παλμός συνδυάσθηκε με σαφή μελωδική ευφράδεια, ρυθμικό σφρίγος, προσεγμένες εκλεπτύνσεις ήχου και δυναμικής (ιδίως στο καταληκτικό allegro vivace) αλλά και κάποιους σημειακούς μανιερισμούς/ακκισμούς.
Σε ένα έργο που δεν φημίζεται για την εμπνευσμένη ενορχήστρωσή του, το ορχηστρικό παίξιμο υπήρξε ακριβές, σβέλτο όπου και όσο έπρεπε, κυρίως δε αγαστής συμπόρευσης με την σολίστ. Αυτό που σίγουρα έλειψε, πάντως, ήταν η γλαφυρότερη ανάδειξη από την Ουάνγκ των μπελ-καντίστικων ποιοτήτων της πιανιστικής γραφής όπως και -κυρίως- η πιο ανεπιτήδευτη ειλικρίνεια του συναισθήματος…
Αν τα κοντσέρτα του Σοπέν είναι πιο ανθεκτικά σε προσεγγίσεις με ορχηστρικά κλιμάκια μεσαίου μεγέθους, στο 1ο του Τσαϊκόφσκι η μεγάλη ορχήστρα και ο ανταγωνισμός της με το πιάνο αποτελούν άρρηκτες συνιστώσες της δραματουργίας του.
Ενισχυμένη με ακόμη 4 πνευστά, η Ορχήστρα Δωματίου Μάλερ έπαιξε μεν με ένταση, χωρίς λάθη και θαυμάσιες σολιστικές συνεισφορές των μελών της, αλλά το μέγεθος της και ο τεράστιος ανοιχτός χώρος άμβλυναν τον αντίκτυπο της συγκρουσιακής λογικής που διέπει την ορχηστρική γραφή.
Η Ουάνγκ πάλι απέδωσε με πολύ μεγάλη άνεση και τέλεια φινιρισμένη φραστική -παρά τα αρκετά γρήγορα τέμπι- τη δεξιοτεχνία της πιανιστικής γραφής ειδικά στα δύο ακραία μέρη (τι επίδειξη κλιμάκων στο αρχικό allegro!), αλλά φάνηκε να αγνοεί -ή, έστω, να προσπερνά- την ουσία/δραματουργία του έργου, που αποτυπώνεται στο τραυματικό, βίαιο συναίσθημα της μουσικής του Τσαϊκόφσκι. Αναπόδραστα, οι ιδιοσυγκρασιακές μεταπτώσεις διαθέσεων έμειναν μόνο στην επιφάνεια (μεγαλόφωνες/ορμητικές – χαμηλόφωνες/εσωστρεφείς) χωρίς εκφραστικό βάθος. Η αδυναμία απόδοσης της κυκλοθυμικής διάθεσης της μουσικής έγινε ακόμα πιο ορατή στο ενδιάμεσο andantino, το οποίο ήχησε πολύ πιο αμήχανα -χωρίς τη δέουσα μελαγχολία- σε σχέση με το θυελλώδες πρώτο μέρος, μολονότι βρήκε γρήγορα το βηματισμό του στο ακόλουθο, άριστο prestissimo! Στο καταληκτικό allegro con fuoco δεν έλειψαν μεν κάποιοι μανιερισμοί, αλλά το καταδιωκτικά ορμητικό, ρυθμικό στοιχείο θέρμανε τη δράση μέχρι την εκρηκτικής υστερίας τελική κορύφωση! Η επιτυχημένη, πλην κάπως "αβαρής" ερμηνεία ίσως κέρδιζε περισσότερο με την παρουσία αρχιμουσικού…
Η σε κάθε περίπτωση πολύ ευχάριστη βραδιά ολοκληρώθηκε με έντονες επευφημίες του κοινού και τρία πιανιστικά ανκόρ από την Ουάνγκ: το 2ο "Βαλς" του έργου 64 του Σοπέν, την εκδοχή/μεταγραφή για σόλο πιάνο από τον Λιστ της "Μαργαρίτας στο ροδάνι" του Σούμπερτ και τη βιρτουοζίστικες παραλλαγές του Χόροβιτς πάνω σε θέματα από την "Κάρμεν" του Μπιζέ.
Τρεις βδομάδες νωρίτερα στο Λονδίνο, με αφορμή ολιγοήμερη μας επίσκεψη, παρακολουθήσαμε μια θαυμάσια συναυλία της Βασιλικής Φιλαρμονικής Ορχήστρας στο Royal Festival Hall υπό τον διάσημο διευθυντή της Βασίλυ Πετρένκο (25/6). Ο τίτλος της "Φώτα στο σκοτάδι" παρέπεμπε στις -διαφορετικού επιπέδου (φύλο, φυλή, προσωπικά αδιέξοδα)- δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι συνθέτες των 3 έργων της βραδιάς κατά την εξάσκηση της τέχνης τους.
Ολόκληρο το πρώτο μέρος περιελάμβανε έργα δύο σχετικά άγνωστων συνθετριών του 20ού αιώνα, εποχή που το να είσαι γυναίκα αποτελούσε συχνά μειονέκτημα. Για την ικανότατη Βρετανίδα Ντόροθυ Χάουελ (1898-1982) το νεανικό συμφωνικό ποίημα "Λάμια" (1919) αποτέλεσε -το μοναδικό!- εφαλτήριο για να γίνει ευρύτερα γνωστή, ιδίως κατόπιν των αρκετών εκτελέσεων του στο περίφημο φεστιβάλ Proms μέχρι το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έκτοτε, όμως, και έως το …2010 περιέπεσε (όπως και το σύνολο του έργου της!) σε αφάνεια. Βασισμένο στο ομώνυμο ποίημα του Κητς, το 15λεπτης διάρκειας έργο αφηγείται τον άτυχο έρωτα της Λάμιας (ενός ερπετού μεταμορφωμένου σε γυναίκα!) με τον Λύκιο. Παρά την μάλλον υστερορομαντική της αισθητική, η απερίφραστα λυρική παρτιτούρα συνδυάζει επιδέξια μία ιμπρεσιονιστικής διαφάνειας ενορχήστρωση με βρετανικά "ποιμενικά" ηχοχρώματα, μια στιλπνή γραφή για τα έγχορδα με μία ενίοτε τολμηρή για τα χάλκινα, ενώ αναθέτει σε φλάουτο και όμποε τη μουσική ενσάρκωση των πρωταγωνιστών. Ανεξαρτήτως των πολλών ωραίων στιγμών, το όλο ηχεί λίγο ακαδημαϊκό: όχι τυχαία ίσως, λίγα χρόνια μετά τη σύνθεση της "Λάμιας", η Χάουελ διορίσθηκε Καθηγήτρια αρμονίας και σύνθεσης στην Βασιλική Ακαδημία Μουσικής, όπου υπηρέτησε μέχρι το 1970. Από την εξαιρετική εκτέλεση ξεχώρισε το θαυμάσιο σόλο όμποε της Τζουλιάνας Κοχ.
Σχεδόν σύγχρονη της Χάουελ, η Αφροαμερικανίδα συνθέτρια Φλώρενς Πράις (1887-1953) δεν είχε να αντιμετωπίσει μόνο τις δυσκολίες του φύλου αλλά και αυτές της φυλής της στην ακόμα έντονα ρατσιστική Αμερική των δεκαετιών 1930 και 1940, όπου αυτή δραστηριοποιήθηκε. Παρότι υπήρξε η πρώτη μαύρη συνθέτρια που άκουσε τη μουσική της να παίζεται από μία μεγάλη αμερικανική συμφωνική ορχήστρα, παρότι η ενσωμάτωση από πλευράς της παραδοσιακών φολκλορικών μελωδιών σε ένα δυτικό κλασικότροπο ύφος επηρέασε πολύ την αναδυόμενη το μεσοπόλεμο Αμερικανική εθνική μουσική σχολή, το ευρύ έργο της (πάνω από 300 έργα!) παρέμεινε στην ουσία κλεισμένο στο σπίτι της στο Ιλλινόϊς, κινδυνεύοντας να χαθεί! Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται πολύ έντονο συναυλιακό αλλά και δισκογραφικό ενδιαφέρον για την αποκατάσταση της Πράις με κύριο άξονα το "Κοντσέρτο για πιάνο σε μία κίνηση" που συνέθεσε περίπου το 1934.
Στο Λονδίνο το απολαύσαμε από μία από τις καλύτερες ερμηνεύτριες του, τη νιγηριανής καταγωγής Βρετανίδα πιανίστα Τζενέμπα Κάννε-Μέισον, νεώτερη εκπρόσωπο μιας εξαιρετικά ταλαντούχας οικογένειας. Η σολίστ δικαίωσε κάθε γωνιά του έργου: το εναρκτήριο moderato με την τοποθετημένη …στο ξεκίνημά του καντέντσα, την οποία διαδέχθηκαν ένα μεγάλο spiritual μελωδικό θέμα από την ορχήστρα με το πιάνο ενσωματωμένο σε αυτήν και στη συνέχεια ένας αρκούντως πιο δραματικός διάλογος. Το έντονα λυρικό adagio με το σόλο πιάνο συνοδεία όμποε και άλλων ξύλινων, και μετά του συνόλου των εγχόρδων σε μια ακόμη "ανακύκλωση" ενός σπιρίτσουαλ τραγουδιού. Τέλος, το ρυθμικό φινάλε που παραπέμπει στον αφρικανικό χώρο των φυτειών "τζούμπα" με ευφάνταστη χρήση των κρουστών!
Το οπωσδήποτε αξιόλογο έργο, που ανακαλύφθηκε μόλις το 2018 και αξίζει να μείνει στο ρεπερτόριο λιγότερο ίσως για τις τεχνικές του δυσκολίες και περισσότερο για την εκφραστικότητά του, έτυχε πέρα από τη θαυμάσια εκτέλεση της Κάννε-Μέισον και μιας εξαιρετικά σβέλτης ορχηστρικής συνοδείας, ενθουσιάζοντας το ακροατήριο! Εκτός προγράμματος, η ταλαντούχα σολίστ απέδωσε μία ρυθμικά απαστράπτουσα "Τοκκάτα" του Προκόφιεφ.
Η βραδιά ολοκληρώθηκε με μία από τις ωραιότερες εκτελέσεις της 4ης Συμφωνίας του Τσαϊκόφσκι που έχουμε ακούσει ποτέ! Η συμφωνία αντανακλά εν πολλοίς την βασανισμένη -λόγω σεξουαλικών προτιμήσεων- προσωπική ζωή του συνθέτη, αφού άξονα της συγκρουσιακής της δραματουργίας αποτελεί το σκοτάδι της απόγνωσης για την ανέφικτη ευτυχία, κάτι που δικαιολόγησε και την ένταξή της στο συγκεκριμένο πρόγραμμα.
Επωφελούμενος τα μέγιστα από την εγρήγορση των μουσικών της Βασιλικής Φιλαρμονικής Ορχήστρας, ο Βασίλυ Πετρένκο διηύθυνε με μεγάλη ευελιξία αλλά και πυγμή, διαπλάθοντας ένα ακρόαμα μεγάλης ακρίβειας, συντονισμού και πνοής, με εύροες και θεατρικά οργανωμένες κορυφώσεις δυναμικής.
Είναι πολύ σπάνιες οι ευκαιρίες -με την εξαίρεση ερμηνειών ρωσικών ορχηστρικών συνόλων- που δικαιώθηκε σε τέτοιο βαθμό το καθαρόαιμα ρομαντικό έργο με την πλούσια, ευρηματικά γλαφυρή γραφή και τη χυμώδη, αριστοτεχνικά αξιοποιούμενη ενορχήστρωση. Η ερμηνεία διέθετε άρθρωση άριστης σαφήνειας και αφηγηματικό ειρμό δίχως χάσματα. Ο διακεκριμένος 49χρονος Ρώσος αρχιμουσικός αξιοποίησε στο έπακρο το καντάμπιλε των εγχόρδων για την έξοχη απόδοση της πληθώρας μελωδικών θεμάτων αλλά και τις θαυμάσιες συνεισφορές χάλκινων και ξύλινων πνευστών, τόσο στα στεντόρειας ρητορείας, συχνά θυελλώδη ακραία μέρη όσο και στο λυρικό αργό (θαυμάσιο σόλο πίκκολο φλάουτου του Κύπριου Διομήδη Δημητριάδη). Κυρίως, όμως, κατάφερε να διαποτίσει το ακρόαμα με μοναδικά πειστική συναισθηματική ευγένεια, που εξέφραζε την απόγνωση και την πίκρα για την αενάως διαφεύγουσα ευτυχία, εκμεταλλευόμενος πχ. τη μεγάλη πλαστικότητα και τις λεπτές, ριψοκίνδυνα σταθμισμένες αποκλίσεις/διακυμάνσεις δυναμικής (τα πιτσικάτι των εγχόρδων στο τρίτο μέρος!) και ταχυτήτων ή ακόμη τη φροντισμένη εκφορά του θλιμμένου βαλς των εγχόρδων στο εκτενές πρώτο μέρος.
Ένας απόλυτος θρίαμβος γι’αυτήν την τελευταία τακτική συναυλία του λονδρέζικου συνόλου, όπως πιστοποίησε και η ενθουσιώδης υποδοχή του κοινού που κατέκλυσε την ιστορική αίθουσα στο Southbank Centre…
Λεζάντα πρώτης φωτογραφίας: Η Κινέζα πιανίστα Γιούτζα Ουάνγκ ερμηνεύει το 1ο "Κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα" του Τσαϊκόφσκι συνοδευόμενη από την Ορχήστρα Δωματίου Μάλερ κατά τη διάρκεια συναυλίας στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών (Ωδείο Ηρώδου Αττικού, 15/7) © Θωμάς Δασκαλάκης
