Ενώ μετράμε αντίστροφα για τα 200 χρόνια της επετείου του ‘21, η όπερα «Οράματα και θάματα Στρατηγού Μακρυγιάννη», σε μουσική και σύλληψη του καταξιωμένου συνθέτη Δημήτρη Μαραγκόπουλου (5, 6 & 7/4) στην Εναλλακτική Σκηνή της Λυρικής είναι μια πρόσκληση «να ακούμε την Ιστορία πιο πολυφωνικά», όπως μας λέει ο βραβευμένος ποιητής Αλέκος Λούντζης που υπογράφει το λιμπρέτο, το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κίχλη. Από τις ενδιαφέρουσες φωνές της σύγχρονης λογοτεχνικής παραγωγής, μας μιλά για την πρόκληση της επαναπροσέγγισης του μύθου πασπαρτού του Μακρυγιάννη αλλά και μοιράζεται μαζί μας ανέκδοτους στίχους του για το γιατί πρέπει να ανακαλύψουμε τρόπους να λέμε και τα κακά νέα.
Οποιοδήποτε νέο έργο είναι τελικά αυτό που προλαμβάνει το ακροατήριο του ή, αν αντέξει στον χρόνο, περισσότερα ακροατήρια σε μεταγενέστερους καιρούς, και όχι αυτό που φαντάζονται ή φιλοδοξούν οι δημιουργοί του. Ας μιλήσουμε, λοιπόν, αποκλειστικά για προθέσεις.
Η ιδέα στην όπερα είναι ότι συνυπάρχουν δύο παράλληλες αφηγήσεις, δύο, τουλάχιστον, παράλληλοι τρόποι και τόποι ανάγνωσης της νέας σύνθεσης. Η δομή, οι χαρακτήρες, ο «σπασμένος» Χορός, η σχέση μεταξύ μουσικής και λιμπρέτο, όλα είναι ραμμένα πάνω σ’ αυτή τη συνθήκη. Η πρώτη αφήγηση διατρέχει τη ζωή του Μακρυγιάννη μέσα, όμως, από τα δραματοποιημένα οράματά του. Η δεύτερη, με έναν τρόπο, παρακολουθεί τον εαυτό μας στον καθρέφτη ενώ διαβάζουμε ή ακούμε για τον Μακρυγιάννη. Αφορά, δηλαδή, τη δική μας πρόσληψη τα τελευταία εκατό και πλέον χρόνια από την έκδοση αρχικά των Απομνημονευμάτων: Τι βλέπουμε και τι φανταζόμαστε για τον Μακρυγιάννη «εμείς», η εποχή μας, που έχουμε διαθέσιμο εκτός από το πρωτότυπο έργο του, μελέτες και κείμενα από τον Βλαχογιάννη, τον Παλαμά, τον Γιώργο Θεοτοκά, τον Σεφέρη, τον Λίνο Πολίτη, τον Λορεντζάτο, τον Ασδραχά τον Αλέξη Πολίτη, τον Γιαννουλόπουλο, τον Νίκο Θεοτοκά κ.ά, που έχουμε, επίσης, τον αντίλαλο από όλες τις τόσο διαφορετικές προφορικές μυθοποιήσεις για την προσωπικότητα του;
Ο Μακρυγιάννης, αφήνει το αποτύπωμά του πρωτίστως ως συγγραφέας, δευτερευόντως ως ιστορικός, αν και η μαρτυρία του έχει σημαντική αξία ως πηγή, και πάντως ελάχιστα με τις άλλες, τις πρωτεύουσες εν ζωή, ιδιότητές του. Και όμως… Ο στρατηγός πολέμησε, διεκδίκησε, συνωμότησε, τραυματίστηκε, υπέφερε, αδίκησε, αδικήθηκε, εξοργίστηκε, έπεσε θύμα εκδίκησης, προσπάθησε να πείσει, χωρίς μάλλον ο ίδιος να πείθεται από κανέναν πέραν της πίστης του. Ο αυτοβιογραφούμενος Μακρυγιάννης είναι ένας διαχρονικός ήρωας στην ολότητα του: επινοητικός, αποτελεσματικός και ενίοτε αυτοκαταστροφικός. Ο στόχος μας, λοιπόν, στη συγκεκριμένη εργασία είναι να αναδειχθούν όσες περισσότερες από αυτές τις συχνά αντινομικές ιδιότητές του. Να σκιαγραφηθεί ένας ιστορικός χαρακτήρας με σπάνια για την εποχή του, και μάλλον για όλες τις εποχές, κοινωνική ή ταξική, με μεταγενέστερους όρους, κινητικότητα, με όλες τις αντιφάσεις και αμετροέπειες του.
Να μείνει, ακόμη, ένας προβληματισμός για τον εγκιβωτισμό περισσότερων μερικών κόσμων στο δοχείο ενός μεγαλύτερου ή στη σελίδα μιας μεταγενέστερης γενίκευσης, μια γεύση από τη γλώσσα και τα πάθη των «άφωνων υποκειμένων της ιστορίας» όπως το διατυπώνει εξαιρετικά ο Ν. Θεοτοκάς (Ν. Θεοτοκάς, «Μακρυγιάννη, Οράματα και θάματα: Μαρτυρία από τους κόσμους της σιωπής», Οράματα και θάματα στρατηγού Μακρυγιάννη: Το λιμπρέτο, Κίχλη, Αθήνα 2019, σελ. 18).
Και για να είμαστε ειλικρινείς, όλα ή έστω κάποια από αυτά φιλοδοξούμε να προκύψουν από την ακρόαση ενός σύγχρονου πολύτεχνου έργου με μία ιδανική γέφυρα μεταξύ του λόγου και της μουσικής, που τον περιέχει, στην όπερα του Δημήτρη Μαραγκόπουλου «Οράματα και θάματα στρατηγού Μακρυγιάννη», η οποία παρουσιάζεται στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στις 5,6,7 Απριλίου του 2019. Τα λιμπρέτο της εν λόγω όπερας κυκλοφορεί από την προηγούμενη εβδομάδα σε βιβλίο των εκδόσεων Κίχλη, και εμπλουτίζεται με κείμενα του ιστορικού Νίκου Θεοτοκά και βασικών συντελεστών της όπερας.
«Αν θέλει κανείς να ονομάσει έναν ευρύτερο στόχο για ανάλογα εγχειρήματα, αρά και για το δικό μας έργο, είναι να συνηθίσουμε διαβάζουμε ή έστω να ακούμε την Ιστορία πιο πολυφωνικά, όπως είναι κάθε παρόν πριν γίνει Ιστορία. Να μάθουμε να ζούμε με λιγότερες ακλόνητες βεβαιότητες και την απειλή ή την προσδοκία του μοιραίου κλονισμού τους».
Το υποκειμενικό ξαναδιάβασμα της ιστορίας αποτελεί μια από τις σύγχρονες καλλιτεχνικές συνθήκες που κερδίζουν έδαφος και στην Ελλάδα. Γιατί και με ποιόν τρόπο έχει νόημα να ξαναδιαβάσουμε την ιστορία;
Δεν υπάρχει ένας ενδεδειγμένος τρόπος ή κάποιος συγκεκριμένος λόγος για να διαβάζουμε και να μεταπλάθουμε την ιστορία· είναι περίπου αναπόφευκτο πέρα από συγκυριακές τάσεις και παρά τις όποιες παραναγνώσεις. Στα συγκαιρινά μας, πλησιάζει το 2021 και λίγο πολύ όλοι οι πολιτιστικοί φορείς της χώρας ετοιμάζουν κάποιο αφιέρωμα στα 200 χρόνια από την επανάσταση. Αν γίνει κριτικά και ερμηνευτικά, έννοιες που δεν είναι ισοδύναμες με την αποδόμηση ή το αυτομαστίγωμα, μπορεί να αποδειχθεί ωφέλιμο και ενδιαφέρον. Αν γίνει εμβατηριακά και αυτόματα θα είναι γραφικό, ίσως και επικίνδυνο.
Τέλος, αν θέλει κανείς να ονομάσει έναν ευρύτερο στόχο για ανάλογα εγχειρήματα, αρά και για το δικό μας έργο, είναι να συνηθίσουμε διαβάζουμε ή έστω να ακούμε την Ιστορία πιο πολυφωνικά, όπως είναι κάθε παρόν πριν γίνει Ιστορία. Να μάθουμε να ζούμε με λιγότερες ακλόνητες βεβαιότητες και την απειλή ή την προσδοκία του μοιραίου κλονισμού τους.
Εσείς με ποιόν τρόπο προσεγγίσατε την προσωπικότητα του ήρωα και την «ιστορική αλήθεια»;
Ή αλλιώς πώς μεταπλάθεις μια ιστορία, για ένα πρόσωπο που έτυχε ευρύτατης μυθοποίησης και βρέθηκε στον πυρήνα της πολεμικής για την ιστορική (α)συνέχεια του δικού μας κόσμου, και μάλιστα με βασική αναφορά ένα αλλόκοτο κείμενο, τα Οράματα και θάματα, το οποίο δεν έχει διαβάσει σχεδόν κανείς, ενώ αρκετοί έχουν διαβάσει κάποια από τις διαφορετικές ερμηνείες για αυτό. Δεν ήταν προφανές ούτε απλό.
Βασικό γνώρισμα του πρωτότυπου κειμένου, αλλά μέχρις ενός σημείου και των Απομνημονευμάτων, είναι η συναισθηματική φόρτιση, η ιλιγγιώδης πορεία του προς κάθε κατεύθυνση. Η υβριδική μορφή του, μεταξύ χρονικού και εκστατικής εξομολόγησης –μια συγκλονιστική θρησκευτική εμπειρία χωρίς εκκλησία–, και η γραφή σε ζωντανή δημώδη γλώσσα, του προσδίδουν τη λογοτεχνική ιδιαιτερότητα του. Με αυτές τις ιδιότητες, μεταξύ άλλων, ο Μακρυγιάννης ταξίδεψε ολόκληρο τον 20ο αιώνα ως ένας μύθος πασπαρτού, τον οποίον, με διαφορετικά κίνητρα και τρόπο, πολλοί, η γενιά του ’30, η ελληνική αριστερά και κυρίως οι διάφορες νεορθόδοξες και εθνικιστικές αφηγήσεις, επιχείρησαν να φέρουν στα μέτρα τους. Αυτός ο πολυσυλλεκτικός μαγνήτης του μύθου του μού φάνηκε εξαρχής ένα στοιχείο εξαιρετικά ενδιαφέρον και σύγχρονο.
Το λιμπρέτο και η όπερα επιχειρούν, ακριβώς, να ιχνογραφήσουν, μέσα από τα «Οράματα» και τα λόγια του, πώς άνοιξαν αυτά τα τόσο διαφορετικά πρίσματα πρόσληψης του έργου και της προσωπικότητάς του. Να φωτίσουμε όσο το δυνατόν περισσότερες πτυχές του Μακρυγιάννη και του κόσμου του χωρίς να μπούμε σε καμία διαδικασία αποτίμησης ή εργαλειοποίησης.
Τώρα για την «ιστορική αλήθεια» δεν είχα καμία τέτοια φιλοδοξία ή αυταπάτη και άρα δεν κουβαλούσα το βάρος τους που θα ήταν ούτως ή άλλως τελείως παραλυτικό. Η δευτερογενής βιβλιογραφία ήταν καθοριστική στο να έχω μπροστά μου έναν χάρτη και σε κάποια σημεία να βρω ένα μονοπάτι πρόσβασης στο μακρυγιαννικό σύμπαν. Η μετέπειτα διαδρομή και η πρόθεσή της, όμως, ήταν αμιγώς καλλιτεχνική και όχι ιστοριογραφική.
Πώς αντιμετωπίσατε τη γλώσσα του Μακρυγιάννη;
Με αρχική αμηχανία, ιδίως στα πιο παραληρηματικά κομμάτια του Οράματα και θάματα, το οποίο είναι ούτως ή άλλως πολύ πιο δυσπρόσιτο και δύσκαμπτο έργο απ’ ότι τα Απομνημονεύματα, με θαυμασμό αλλά και δυσκολία σε αρκετά σημεία της επιλογής και της μετρικής προσαρμογής και στο τέλος με συγκίνηση. Δεν νομίζω ότι είναι του παρόντος να μιλήσω αναλυτικά για ζητήματα τεχνικής. Ας πω απλώς ότι ξεκίνησα την προσπάθεια, χωρίς ιδιαίτερη αισιοδοξία ότι τελικώς θα καταφέρω να φτάσω ως το λιμπρέτο, γράφοντας ένα δοκίμιο για προσωπική χρήση με τίτλο εργασίας «Για ποιον λόγο να συνθέσει κανείς ένα λιμπρέτο για τον Μακρυγιάννη σήμερα;». Αναζητούσα μία σύνδεση και ένα πειστικό κίνητρο. Αισθανόμουν ότι αν δεν απαντούσα σε αυτό το ερώτημα, δεν θα μπορούσα να προχωρήσω.
Στο συγκεκριμένο, ομολογουμένως δύσκολο εγχείρημα, το κλειδί και η γέφυρα για να μπορέσω να σχετιστώ ουσιαστικά με το πρωτότυπο κείμενο προήλθε κατά κύριο λόγο από τη δευτερογενή βιβλιογραφία, δηλαδή από κάποια τα πολυάριθμα ιστοριογραφικά και φιλολογικά κείμενα που έχουν γραφτεί για τον Μακρυγιάννη και το έργο του.
Ο Μακρυγιάννης ταξίδεψε ολόκληρο τον 20ο αιώνα ως ένας μύθος πασπαρτού, τον οποίον, με διαφορετικά κίνητρα και τρόπο, πολλοί, η γενιά του ’30, η ελληνική αριστερά και κυρίως οι διάφορες νεορθόδοξες και εθνικιστικές αφηγήσεις, επιχείρησαν να φέρουν στα μέτρα τους. Αυτός ο πολυσυλλεκτικός μαγνήτης του μύθου του μού φάνηκε εξαρχής ένα στοιχείο εξαιρετικά ενδιαφέρον και σύγχρονο.
Ποια είναι η Προπαγάνδα* της γενιάς σας;
Δεν ήταν και δεν θα είναι ποτέ μία και δεν είναι εντοπίσιμη με γυμνό μάτι γιατί αλλιώς θα τη φωνάζαμε με άλλο όνομα. Επίσης, δεν βλέπω κανένα στίγμα γενιάς στην προπαγάνδα, αν και ομολογουμένως έχω αρκετές επιφυλάξεις για τις αντίστοιχες κατηγοριοποιήσεις (π.χ. η γενιά και η λογοτεχνία της κρίσης). Εξάλλου κάθε προπαγάνδα ξεκινάει από την απλή ψυχολογική παρατήρηση πως οποιοσδήποτε λέει κάτι, σε οποιαδήποτε συνθήκη και σε όποια αναμέτρηση, έχει την αξίωση να γίνει πιστευτός. Ως εκ τούτου η σύσταση και το σχήμα της είναι υπερβολικά ρευστό και παιγνιώδες για να φυλακιστεί σε μια αράδα. Αντ’ αυτού, ας πούμε κατιτίς διαχρονικό, αλλά με κάποια βαρύτητα στη σημερινή συγκυρία: Πρέπει να ανακαλύψουμε τρόπους να λέμε και τα κακά νέα, μιας και από αυτά έχουμε μια σχετική αφθονία. Να ακούγονται εγκαίρως, με τ’ όνομά τους, αλλά και με το δικό μας, και κυρίως με τρόπο που να μπορεί να τα ακούσει ο παραλήπτης τους. Ή κάπως έτσι:
Εξάγγελος (από την ανέκδοτη συλλογή Οι Επόμενοι Εμείς)
Δεν είναι ότι δεν το είχαμε σκεφτεί
Δεν ήμασταν αφελείς
Κάποιοι το είχαν ήδη προβλέψει
Άλλο όμως να ετοιμάζεσαι
και άλλο να είσαι
Κι εμείς διαρκώς για το πρώτο ετοιμαζόμασταν
Πρέπει κάποτε να ξεστομίσουμε τα κακά νέα
Αλλιώς θα μας τα πουν μόνα τους
(σ.σ. Η «Προπαγάνδα», η πρώτη ποιητική συλλογή του Λούντζη κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Γαβριηλίδης)
Με αφορμή και τη συμμετοχή σας στο αφιέρωμα του [ΦΡΜΚ], που συναντάται για σας το ποιητικό και το πολιτικό;
Στη στάση των λεωφορείων, στη σελίδες του Τσίρκα και του Νικανόρ Πάρρα, σε ένα συλλογικό εγχείρημα που έχει την απαιτούμενη ειλικρίνεια και αντοχή να υποστεί τις ταλαιπωρίες της από κοινού εργασίας, για να δρέψει τον πλούτο της, σε μια ψιθυριστή ατάκα που τσιμπάς από κάπου ή που κάποιος ακουμπάει στο δικό σου μάγουλο, στις πολιτικές κηδείες που έχουν διπλή μεταφυσική, και η καταγραφή συνεχίζεται…
Στην πρόσφατη συνεύρεσή σας με τον Μάριο Χατζηπροκοπίου στις Ποιητικές συναντήσεις «Με τα λόγια (γίνεται)» ξεδιπλώθηκε μέσα από τα ποιήματα και τη συνομιλία σας ένας ενδιαφέρων διάλογος που ξαναέβλεπε ζητήματα όπως η παράδοση και η γλώσσα της, το gender, η κληρονομιά, η σύγχρονη πραγματικότητα (και) με τοπικές αναφορές. Ποιό θα λέγατε ότι είναι το βασικό ενδιαφέρον σας στη δουλειά σας; Με ποιούς άλλους συγγραφείς (θα θέλατε να) συνομιλεί το έργο σας;
Χαίρομαι που σας φάνηκε ενδιαφέρουσα η σύμπραξη και η κουβέντα μας με τον Μάριο Χατζηπροκοπίου. Ήταν εκ των πραγμάτων διφωνία και η αντήχηση από τις φωνές που κουβαλούσαμε μαζί μας έφτιαχνε ολόκληρη χορωδία. Συνέβη, δεν έτυχε, να επεξεργαζόμαστε τον ίδιον καιρό τρόπους και λόγια που αποτελούν μείζονες αναφορές της παράδοσης. Δουλεύαμε, όμως, και οι δύο με το βλέμμα στραμμένο στο παρόν, ανασυνθέτοντας με τον τρόπο του όσα παρελθόντα αντέχει ο καθένας. Αυτό ήταν και το πιο ενδιαφέρον στοιχείο της συνάντησης.
Σε ό,τι με αφορά, η δική μου αναμέτρηση με την ποιητική φόρμα είναι κάτι σαν μία εμμονή πύκνωσης: Ν’ αποτυπώσεις τα περισσότερα απ’ όσα φαντάστηκες με τα λιγότερα μέσα που επιτρέπεις στον εαυτό σου, απόπειρα όχι αφαίρεσης αλλά κάτι σαν δίαιτα, να αφυδατώσεις τη γλώσσα απ’ το λίπος χωρίς να χαρίσεις το ψωμί της ιδέας και τη μουσική του στίχου.
Τώρα για ιδανικούς συνομιλητές, τι να σας πω, πάντα δυσκολεύομαι με την παράθεση ονομάτων σαν διακήρυξη, χωρίς ένα στίχο. Ας πούμε, λοιπόν, μόνο ένα και ας είναι ως ευχή ή απλώς ακραία φιλοδοξία. Θα ήθελα κάποια από τα γραμμένα μου να αφήνουν μια γραμμή στον ορίζοντα που να φτάνει ως τις Ελεγείες και κυρίως τις Σάτιρες του Κ. Καρυωτάκη.
Τι δουλεύετε αυτόν τον καιρό;
Δουλεύουμε μαζί με τον συνθέτη Ορέστη Παπαϊωάννου για τη δημιουργία μιας σύγχρονης όπερας με τίτλο «The Fall of the House of Commons», το λιμπρέτο της οποίας γράφεται στα αγγλικά, σε συνεργασία με τον ποιητή και μεταφραστή Ορφέα Απέργη, και έχει μακρινή αφετηρία το διήγημα του Έντγκαρ Άλαν Πόε «Η Πτώση του Οίκου των Άσερ».
Παράλληλα, όσο παράλληλα αντέχουν αυτά τα πράγματα, προσπαθώ να ολοκληρώσω το δεύτερο προσωπικό ποιητικό βιβλίο μου. Ο τίτλος του είναι Οι Επόμενοι Εμείς και θα περιέχει κάποια ποιήματα για «Εμάς», κάποια για τους «Επόμενους», και κάποια για το άρθρο «Οι», για όσες και όσους ο καθένας μας επιλέγει ή αναγκάζεται να στεγάσει εκεί.
Περισσότερες πληροφορίες
«Οράματα και θάματα στρατηγού Μακρυγιάννη»
Όπερα σε μουσική και σύλληψη του Δημήτρη Μαραγκόπουλου και σε λιμπρέτο του Αλέκου Λούντζη. Πρώτη παρουσίαση και παραγγελία της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ, σε μουσική διεύθυνση Μάρκελλου Χρυσικόπουλου και σκηνοθεσία Μαρίας Γυπαράκη. Στον ρόλο του Μακρυγιάννη ο Ζαχαρίας Καρούνης.
