Αυτό τον καιρό, η Ελισάβετ Χρονοπούλου περιμένει με λαχτάρα την επικείμενη έκδοση, από τις Εκδόσεις Πατάκη, της βιογραφίας του κορυφαίου διευθυντή φωτογραφίας Γιώργου Αρβανίτη, μετά από τρία χρόνια εμμονικής και συναρπαστικής ενασχόλησής της με τη ζωή και το έργο του. Πριν από αυτό όμως, διάβασε την "Εμμονή", της A.S. Byatt (εκδ. Πόλις, μτφρ. Κατερίνα Σχινά) και όχι απλά θα το σύστηνε αλλά... θα το επέβαλε!
Η υπόθεση
Όπως αναφέρει η Byatt στην εισαγωγή της έκδοσης, η αρχική της ιδέα ήταν ένα μυθιστόρημα εστιασμένο στη σχέση ανάμεσα σε ζώντες και τεθνεώτες. Ζώντες στην ιστορία της είναι ο Ρόλαντ Μίτσελ και η Μοντ Μπέιλι, δυο νεαροί ακαδημαϊκοί, θεωρητικοί της λογοτεχνίας. Τεθνεώτες είναι οι (επινοημένοι) βικτωριανοί ποιητές Ράντολφ Χένρι Ας και Κρίσταμπελ Λαμότ.
Ο Ρόλαντ μελετά τον Ας. Η Μοντ μελετά τη Λαμότ. Δεν γνωρίζονται και δεν έχουν λόγο να γνωριστούν μέχρι τη στιγμή που ο Ρόλαντ ανακαλύπτει τυχαία μια αθησαύριστη επιστολή του Ας προς μια ανώνυμη κυρία που τον έχει σαγηνεύσει. Η υποψία ότι η ανώνυμη κυρία θα μπορούσε να είναι η ποιήτρια Λαμότ οδηγεί τον Ρόλαντ στη Μοντ. Οι δυο τους βυθίζονται σε μια εμμονική έρευνα που έχει στόχο να επιβεβαιώσει την εικασία τους ότι οι δυο ποιητές έζησαν έναν κρυφό, παράνομο, σφοδρό έρωτα. Προχωρώντας στην έρευνά τους κι ενώ ένας περίγυρος ακαδημαϊκών, μελετητών του Ας και της Λαμότ, τους καταδιώκει, ένας έρωτας παράλληλος μ’ αυτόν των ποιητών, γεννιέται και δυναμώνει ανάμεσά τους.
Η πλοκή υφαίνει έναν περίτεχνο ιστό στον οποίο διασταυρώνονται αδιάκοπα οι δυνάμεις έλξης και άπωσης, κυριαρχίας και παράδοσης που "κατέχουν" εμμονικά τους τέσσερις (ζώντες και τεθνεώτες) ήρωες.
Η συγγραφέας
Η A.S. Byatt γεννήθηκε το 1936. Η φωτεινότερη στιγμή της παιδικής της ηλικίας ήταν όταν κατάφερε για πρώτη φορά να διαβάσει. Και από τη στιγμή που μπόρεσε να διαβάσει, ήξερε ότι ήθελε να γράψει. Να "φτιάξει" ιστορίες με πρώτη ύλη τις λέξεις. Η Byatt για τη συγγραφή χρησιμοποιεί το ρήμα "φτιάχνω". Λέει πως ό,τι αγαπάει περισσότερο στα ανθρώπινα όντα είναι το ότι κατασκευάζουν χρήσιμα και όμορφα πράγματα, από εξαιρετικά πολύπλοκες μηχανές ως ένα απλό κεραμικό βάζο. "Κάτι που πριν δεν ήταν εδώ και τώρα είναι."
Σαν ένα βάζο βλέπει και το μυθιστόρημα. Δεν γράφει ένα βιβλίο για ν’ αλλάξει τον κόσμο ούτε για να εκφράσει τον εαυτό της αλλά για να κατασκευάσει ένα χρήσιμο ή όμορφο αντικείμενο. "Κάτι που πριν δεν "ήταν" και τώρα "είναι". Επίσης, βλέπει το μυθιστόρημα σαν μια σχέση ανάμεσα σε δυο ανθρώπους. Του συγγραφέα και του αναγνώστη. Ο συγγραφέας μιλάει σε κάθε αναγνώστη χωριστά και ο κάθε αναγνώστης διαβάζει ένα διαφορετικό βιβλίο.
Πιστεύει πως η συγγραφή δεν πρέπει να είναι αυτοέκφραση. Δεν καταλαβαίνει γιατί να μπεις στον κόπο να γράψεις μια ιστορία για να εκφράσεις τα προσωπικά σου συναισθήματα, εκτός ίσως αν νιώθεις πως δεν είναι πραγματικά και θα μπορούσες να τα κάνεις πραγματικά μ’ αυτόν τον τρόπο. Κατά τη γνώμη της, ένα καλό μυθιστόρημα κοιτάζει προς τα έξω. Προσπαθεί να καταλάβει τι είναι ο κόσμος και να δώσει σ’ αυτή την κατανόηση ένα νέο σχήμα.
Δηλώνει μοναχικό ζώο, όχι ζώο αγέλης. Όταν ανακάλυψε ότι οι αδελφές Μπροντέ περνούσαν μαζί ατελείωτο χρόνο γράφοντας βιβλία από κοινού, αναρωτήθηκε: "Μα πώς στο καλό μπορούσαν; Πώς μπορεί κάποιος να κάνει κάτι μαζί με κάποιον άλλο; Αφού ο λόγος που το κάνεις είναι για να αποφύγεις τους άλλους".
Διαβάστε Επίσης
Τι μου άρεσε
Λίγες μέρες πριν αρχίσω να διαβάζω την "Εμμονή" είχα επισκεφθεί την περιοδική έκθεση του Γιώργου Λαζόγκα με τίτλο "Το χθες είναι τώρα", στο Αρχαιολογικό μουσείο. Στην ενότητα της έκθεσης "Θραύσματα μνήμης" έπεσα ξαφνικά πάνω σε μια λεζάντα, μια ρήση του Λαζόγκα, που με χτύπησε σαν ηλεκτρικό ρεύμα: "Το θραύσμα είναι το όλον καθώς διασώζει ακέραιη τη μνήμη." Η φράση με μάγεψε, με κατακυρίευσε και με ακολουθούσε τις επόμενες μέρες με τον τρόπο που σε ακολουθούν οι φράσεις που σου ζητούν κάτι και στο ζητούν επιτακτικά αλλά δυσκολεύεσαι να προσδιορίσεις τι ακριβώς. Κοινώς, μου έγινε εμμονή.
Έτσι, μαγεμένη απ’ τον Λαζόγκα, ξεκίνησα να διαβάζω την "Εμμονή". Και μπαίνοντας στον κόσμο της, συνάντησα τον Ρόλαντ, στο "αγαπημένο του μέρος στον κόσμο", τη βιβλιοθήκη του Λονδίνου, να έχει μόλις πάρει στα χέρια του ένα βιβλίο, το ίδιο βιβλίο που 130 χρόνια πριν, ίσως και μέσα στην ίδια βιβλιοθήκη, κρατούσε στα χέρια του ο αγαπημένος του ποιητής.
Είδα τον Ρόλαντ ν’ ανακαλύπτει μέσα στις σκονισμένες σελίδες αυτού του βιβλίου μια αινιγματική επιστολή. Ένα θραύσμα μνήμης. Ο κεραυνός που χτύπησε τον Ρόλαντ τη στιγμή που ανακάλυψε την επιστολή, ο ίδιος κεραυνός, χτύπησε ταυτόχρονα και μένα. Κι όταν λέω ο ίδιος κυριολεκτώ κι όταν λέω ταυτόχρονα, κυριολεκτώ επίσης. Κεραυνοβολημένοι κι οι δυο, ο Ρόλαντ κι εγώ, κοιτάξαμε ταυτόχρονα με δέος το θραύσμα. Σαγηνευμένοι από την υπόνοια του "όλου" που περιείχε, από αυτό που έκρυβε και θα μπορούσε να ήταν το τίποτα ή το παν.
Η σαγήνη της εμμονής βρίσκεται εν μέρει και σ’ αυτή την απουσία κάθε βεβαιότητας, στον κίνδυνο της ματαιότητας του κόπου και του χρόνου σου, στο Κιβώτιο που μπορεί τελικά να αποδειχθεί άδειο, αλλά αυτή η πιθανότητα δεν μπορεί να σε σταματήσει απ’ το να θες να το αποκτήσεις, να το κυριεύσεις, να το κατέχεις (Possession είναι ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου), να το ανοίξεις κι ας βρεθείς μπροστά στο κενό.
Το θραύσμα είναι το όλον. Το θραύσμα είναι μια επιστολή που δεν ξέρεις σε ποιον απευθύνεται, γνωρίζεις όμως με βεβαιότητα ότι απευθύνεται σε σένα. Είναι το θραύσμα μιας θρυμματισμένης ερωτικής ιστορίας που αποκόπηκε απ’ το όλον κι έμεινε θαμμένο στον χρόνο για χρόνια, αιώνες ίσως, ολομόναχο, βυθισμένο στην ασημαντότητά του και ξαφνικά ξεθάβεται μπροστά σου και αρθρώνει τις πρώτες του λεξούλες με αδύναμη φωνή: Μη μ’ αφήσεις άλλο πεταμένο στη λήθη, πάρε με στα χέρια σου, ξεσκόνισέ με, κοίταξέ με κι εγώ θα σου πω την ιστορία μου. Ολόκληρη.
Την είπε. Μέσω αυτού του μικροσκοπικού θραύσματος, ο Ρόλαντ κι η Μωντ ταξίδεψαν στο παρελθόν και συναντήθηκαν με τους αγαπημένους τους νεκρούς ποιητές και έμαθαν αυτό που δεν ήξεραν, ότι ένα νεκρό πρόσωπο είναι τελικά κι αυτό ζωντανό, αφού, όπως οι ζωντανοί, είναι κι αυτό ρευστό, αφού διατηρεί τη δυνατότητα να μεταβάλλεται, ν’ αλλάζει γνώμη, να αποκαλύπτει μια κρυφή ζωή, μια κρυμμένη προσωπικότητα. Κι αφού ο νεκρός είναι ζωντανός, μοιραία κι η σχέση μας μαζί του είναι κι αυτή ζωντανή, δηλαδή ρευστή και μεταβλητή, δεν είναι ένα στερεμένο πηγάδι αλλά ένα πηγάδι που μπορεί ακόμα να σε ξεδιψάσει.
Τη στιγμή που ο Ρόλαντ κρατά στα χέρια του το βιβλίο που 130 χρόνια πριν κρατούσε ο Ας, συναντιέται μαζί του δια μέσου της ύλης. Αγγίζει το χαρτί που άγγιξε εκείνος, αγγίζει το υλικό αποτύπωμα των σημειώσεών του, το μελάνι. Η ύλη καταργεί τη χρονική απόσταση ανάμεσά τους. Δεν πρόκειται πια για ένα παλιό βιβλίο, πολύτιμο λόγω παλαιότητας, που ανακαλύπτουμε στη βιβλιοθήκη. Για ένα αρχειακό τιμαλφές. Πρόκειται για ένα βιβλίο που ζει ταυτόχρονα στο παρελθόν και στο παρόν, ένα βιβλίο που απέδρασε από τον χρόνο, άχρονο.
Τη στιγμή που τα δάχτυλα του Ρόλαντ αγγίζουν τα ψηφία που ο Ας σκάλισε στο χαρτί και συναντιούνται έτσι με τα δάχτυλα του Ας, καταργείται ο χρόνος. Τα χέρια τους αγγίζονται πάνω σ’ αυτές τις σελίδες καταργώντας τη χρονική απόσταση που τους χωρίζει. Το παρελθόν δεν είναι πια στεγανό, είναι ρευστό όσο και το παρόν, όσο και το μέλλον και μπορούμε να συναντιόμαστε κι εκεί, στη δική του περιοχή, με όρους παρόντος, να σχετιζόμαστε με παρελθόντες ανθρώπους με όρους παρόντος.
Διαβάστε Επίσης
Ο Ας κι η Λαμότ πέθαναν πριν έναν αιώνα αλλά για τον Ρόλαντ και τη Μοντ είναι ζωντανοί όχι σαν μνημειακές οντότητες, όχι επειδή "τους θυμόμαστε για πάντα" ή "ζουν μέσα μας" αλλά ως παροντικές ζώσες οντότητες, ως πρόσωπα με τα οποία συνάπτουμε σχέσεις στο παρόν και μάλιστα σχέσεις που διέπονται απ’ όλες τις σχεσιακές δυνάμεις και αδυναμίες του παρόντος.
Αυτό προσφέρει η "Εμμονή", ένα αίσθημα αθανασίας, γλυκό, παρηγορητικό και καθησυχαστικό, και το προσφέρει απλόχερα. Κι επιπλέον διευρύνει το δυνητικό πεδίο των ανθρώπινων συναντήσεων. Μας θυμίζει πως το παρελθόν είναι γεμάτο δυνητικούς φίλους, εκλεκτικούς συγγενείς κι αν εδώ στο παρόν νιώθουμε καμιά φορά μόνοι και πνευματικά ανάδελφοι, ιδού πεδίον δόξης λαμπρό: το παρελθόν. Μακρύ και αιώνιο, μας υπόσχεται τις συναντήσεις που λαχταρούμε αρκεί να πιστέψουμε ότι η λήθη είναι ρευστή και διαπερατή όσο και η μνήμη. Κι ότι ένα θραύσμα αρκεί για να διασώσει ακέραιη τη μνήμη.
Τι δεν μου άρεσε
Με κούρασαν τα πολλά δευτερεύοντα πρόσωπα και ο πολύς χρόνος που τους αφιερώθηκε. Αλλά ίσως φταίει η δική μου δυσκολία να παρακολουθώ πολυπρόσωπες πλοκές. Επίσης βρήκα τα ποιήματα των δύο ποιητών υπερβολικά μακροσκελή και με κούρασαν, αλλά κι αυτό θα το χρέωνα μάλλον στη δική μου ελλιπή παιδεία σχετικά με τη βικτωριανή ποίηση.
Θα το σύστηνες;
Θα το επέβαλα, αν αυτό δεν ακουγόταν (που ακούγεται) και δεν ήταν (που είναι) ελεεινά δεσποτικό.
Η "Εμμονή, της A.S. Byatt κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πόλις, "σ’ ένα θαυμαστό μεταφραστικό κατόρθωμα της Κατερίνας Σχινά", όπως δηλώνει η Ελισάβετ Χρονοπούλου.
